Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İnsan və ya adam, həmçinin müasir insan (taksonomik adıyla Homo sapiens) — dik duruşa, nisbətən inkişaf etmiş beyinə, mücərrəd düşünmə qabiliyyətinə, danışma (dil istifadə etmə) qabiliyyətinə sahibdir. Bu qabiliyyətləri dünyadakı digər növlərdən fərqli olaraq istifadə məqsədi geniş alətlər istehsalına imkan yaratmışdır. Özünün fərqində olması, rasionallığı və zəkası kimi yüksək səviyədə düşünməsini təmin edən xüsusiyyətlər insanı "insan" edən xüsusiyyətlər olaraq sayılmaqdadır.
| İnsan | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||
| Elmi təsnifat | ||||||
| XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. | ||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||
| XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin | ||||||
| ||||||
Təkamül
İlk insanabənzər canlı
İnsanın əcdadı ilə əlaqədar çalışmalar daha çox Homo cinsi ətrafında cəmləşsə də, sıxlıqla Australopithecus kimi digər hominid və də əhatə edir. Fosil qeydlərinə görə anatomik olaraq müasir insan tərifinə uyğun olan ən qədim fosillər 195 000 il əvvələ aiddir və Afrikada tapılıb. Müasir tipdə Homo sapiens altnövünün ilk irqi olan kromanyon insanı isə günümüzdən 50 min il öncə ortaya çıxmışdır. İnsanın təkamülünə dair qəbul görən başlıca iki fərziyyə vardır. Bunların birincisi müasir insanın Afrikada ortaya çıxıb dünyaya yayıldığını önə sürən "tək mənşə" fərziyyəsi, digəri isə fərqli bölgələrdə təkamül edərək müasir insana çevrildiyini önə sürən "çoxlu bölgə " fərziyyəsidir.
Müasir insanın və digər insanabənzər meymunların ilk ortaq əcdadı qəbul edilən iki ayaq üzərində dura bilən və gözləri irəli baxan canlının bundan təxminən 6.5 milyon il öncə Afrikada ortaya çıxdığı təxmin edilməkdədir. Bu canlının ağaclardan enib ayaq üstə durmağa başlamasının səbəbinin iqlim dəyişikliyiylə bağlı quraqlıq, qida qıtlığı və köç məcburiyyəti ola biləcəyi düşünülür. İnsanı formalaşdırmağa başlayan orqanik təkamülün elmi adı olan Antopogenez zamanımızdan təxminən 3,5 milyon il əvvəl başlamışdır. İnsan adı verdiyimiz başlanğıc nöqtəsi isə Homo cinsinin ortaya çıxması ilə olmuşdur.
Müasir insanın nəsli tükənməmiş ən yaxın qohumları adi şimpanzelər (Pan troglodytes) və bonobolardır (cırtdan şimpanze, Pan paniscus). Bu iki şimpanze növü və insan təxminən 6.5 milyon ildir fərqli bir təkamül cizgisi izləmələrinə baxmayaraq tamamlanmış gen xəritələrinə görə aralarındakı yaxınlıq sıçovul ilə siçan arasındaki yaxınlıqdan on qat daha çox, qohum olmayan iki insan arasındakı yaxınlıqdansa sadəcə 10 qat daha azdır. Bu iki şimpanze növü və insanın DNT-sinin 98,4%-i tamamilə eynidir.
Homo erectus
Bundan təxminən 1.8 milyon il öncə dik duran Homo erectus növü ortaya çıxmışdır. Tapıntılar Homo erectus 'un olduqca iri cüssəli olduğunu, ovçuluqla və ya leş yeyərək yaşadığını göstərir.
Homo neanderthalensis
Homo sapiens ilə bundan təxminən 250–300 min il öncə ortaya çıxan Neandertalın uzun müddət dünya üzərində birlikdə yaşadığı və bu iki növün bir-birləriylə qarşılaşdığına dair arxeoloji dəlillər mövcuddur. Digər fikirlər bu iki növün bir-birlərinin fərqli olduğunu anlamadan cütləşmiş ola biləcəyini, beləliklə də, bugünkü insanın əcdadında Neandertalların da olduğunu iddia edir. Çünki Asiyada tapılmış bir fosilin Neandertal və Homo sapiens növlərinin cütləşməsindən meydana gəldiyi anlaşılmışdır. Neandertalın sümük-skelet quruluşu müasir insanlardan olduqca fərqlidir. Neandertal insanının çənə sümüyündəki mandibular sümük kanalının quruluşu fərqləndirici bir xüsusiyyətdir. Neandertalın nəslinin necə kəsildiyi dəqiq olaraq bilinmir. Bəzi nəzəriyyələrə görə daha ağıllı və daha qabiliyyətli olan Homo sapiens tərəfındən yox edilmişlərdir.
Bu günə qədər gəlib çıxmış bir çox Neandertal fosili tapılmışdır. Bu səbəblə də haqqında ən çox məlumat əldə etdiyimiz hominid növüdür. Neandertalların nəsli təxminən 30.000 il öncə kəsilmişdir. Ancaq kiçik bir qisminin çox daha uzun müddət yer üzündə qalmış ola biləcəyi ehtimalı var.
İnsan vücudu
| Maddə | Ağırlıq | Atom % nisbəti |
|---|---|---|
| Oksigen | 38.8 kq | % 25.5 |
| Karbon | 10.9 kq | % 9.5 |
| Hidrogen | 6.0 kq | % 63.0 |
| Azot | 1.9 kq | % 1.4 |
| Digər | 2.4 kq | % 0.6 |
İnsan alət istifadə edə bilməsini təmin edən, qolların sərbəst olduğu dik bir vücuda sahibdir. Beyni mücərrəd düşünmə, məna vermə, danışma və özünü müşahidə qabiliyyətlərinə sahibdir.
Alət istifadə edə bilməsi və zehninin xüsusiyyətləriylə insan digər canlılardan fərqlənir, təbiəti anlaya bilir, nəzarət altına ala bilir və öz məqsədləri üçün təbiətin güclərindən istifadə edə bilir.
İnsanın inkişaf mərhələləri
- körpəlik (0–3 yaş)
- uşaqlıq (3–12 yaş)
- yeniyetməlik (12–21 yaş)
- yetkinlik (21–65 yaş)
- yaşlılıq (65 yaş və üzəri)
Taksonomiya
├─ Bitkilər
├─ Göbələklər
├─ Birhüceyrəlilər
├─ Bakteriyalar
└─ Heyvanlar
- ├─ Onurğasızlar
- └─ Onurğalılar
- ├─ Quşlar
- ├─ Sürünənlər
- ├─ Balıqlar
- ├─ Amfibiyalar
- └─ Məməlilər
- ├─ Vəhşi heyvanlar
- ├─ Dəniz məməliləri
- ├─ Gəmiricilər
- ├─ Yarasalar
- ├─ Həşəratyeyənlər
- ├─ Kisəlilər
- └─ Primatlar
Həmçinin bax
İstinadlar
- Моносентризм // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. VII ҹилд: Мисир—Прадо. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1983. С. 52.
- Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J. "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". J Mol Evol. 30 (3). 1990: 260–266. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087.
- . Animal Diversity Web @ UMich. 2014-10-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-10.
- Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues By pp. 60
- , Mind and World, 1994. p.115, Harvard University Press, (quoted in Dependent Rational Animals, by Alasdair MacIntyre):
- The Really Hard Problem:Meaning in a Material World, , MIT Press
- Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues By pp. 60,
- Nature vs. Nurture: The Miracle of Language 2012-04-18 at the Wayback Machine, by Malia Knezek. citing, . Being There: Putting Brain, Body, and World Together Again. The MIT Press, 1997. 208–209).
- "Arxivlənmiş surət". 2011-10-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-10.
- , Bonobo. Berkeley: University of California Press, 1997. [1] 2010-10-18 at the Wayback Machine
- Britten RJ. . Proc Natl Acad Sci U S A. 99 (21). 2002: 13633–5. PMID 12368483. 2008-05-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-10.
- Wildman D, Uddin M, Liu G, Grossman L, Goodman M. . Proc Natl Acad Sci U S A. 100 (12). 2003: 7181–8. PMID 12766228. 2008-05-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-10.
- Ruvolo M. "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Mol Biol Evol. 14 (3). 1997: 248–65. PMID 9066793. 2007-08-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-10.
- Page 3 2011-12-26 at the Wayback Machine in Chemical storylines. Author: George Burton. Edition 2, illustrated. Publisher: Heinemann, 2000. , 9780435631192. Length: 312 pages
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Insan deqiqlesdirme Adam bura istiqametlendirir Diger istifade formalari ucun Adam deqiqlesdirme sehifesine baxin Insan ve ya adam hemcinin muasir insan taksonomik adiyla Homo sapiens dik durusa nisbeten inkisaf etmis beyine mucerred dusunme qabiliyyetine danisma dil istifade etme qabiliyyetine sahibdir Bu qabiliyyetleri dunyadaki diger novlerden ferqli olaraq istifade meqsedi genis aletler istehsalina imkan yaratmisdir Ozunun ferqinde olmasi rasionalligi ve zekasi kimi yuksek seviyede dusunmesini temin eden xususiyyetler insani insan eden xususiyyetler olaraq sayilmaqdadir InsanElmi tesnifatXETA latin parametri doldurulmayib Beynelxalq elmi adiXETA HAQQINDA MELUMAT Bu parametr doldurulmayib latinSekil axtarisiEOL 42268TekamulIlk insanabenzer canli Insanin ecdadi ile elaqedar calismalar daha cox Homo cinsi etrafinda cemlesse de sixliqla Australopithecus kimi diger hominid ve de ehate edir Fosil qeydlerine gore anatomik olaraq muasir insan terifine uygun olan en qedim fosiller 195 000 il evvele aiddir ve Afrikada tapilib Muasir tipde Homo sapiens altnovunun ilk irqi olan kromanyon insani ise gunumuzden 50 min il once ortaya cixmisdir Insanin tekamulune dair qebul goren baslica iki ferziyye vardir Bunlarin birincisi muasir insanin Afrikada ortaya cixib dunyaya yayildigini one suren tek mense ferziyyesi digeri ise ferqli bolgelerde tekamul ederek muasir insana cevrildiyini one suren coxlu bolge ferziyyesidir Muasir insanin ve diger insanabenzer meymunlarin ilk ortaq ecdadi qebul edilen iki ayaq uzerinde dura bilen ve gozleri ireli baxan canlinin bundan texminen 6 5 milyon il once Afrikada ortaya cixdigi texmin edilmekdedir Bu canlinin agaclardan enib ayaq uste durmaga baslamasinin sebebinin iqlim deyisikliyiyle bagli quraqliq qida qitligi ve koc mecburiyyeti ola bileceyi dusunulur Insani formalasdirmaga baslayan orqanik tekamulun elmi adi olan Antopogenez zamanimizdan texminen 3 5 milyon il evvel baslamisdir Insan adi verdiyimiz baslangic noqtesi ise Homo cinsinin ortaya cixmasi ile olmusdur Muasir insanin nesli tukenmemis en yaxin qohumlari adi simpanzeler Pan troglodytes ve bonobolardir cirtdan simpanze Pan paniscus Bu iki simpanze novu ve insan texminen 6 5 milyon ildir ferqli bir tekamul cizgisi izlemelerine baxmayaraq tamamlanmis gen xeritelerine gore aralarindaki yaxinliq sicovul ile sican arasindaki yaxinliqdan on qat daha cox qohum olmayan iki insan arasindaki yaxinliqdansa sadece 10 qat daha azdir Bu iki simpanze novu ve insanin DNT sinin 98 4 i tamamile eynidir Homo erectus Bundan texminen 1 8 milyon il once dik duran Homo erectus novu ortaya cixmisdir Tapintilar Homo erectus un olduqca iri cusseli oldugunu ovculuqla ve ya les yeyerek yasadigini gosterir Homo neanderthalensis Homo sapiens ile bundan texminen 250 300 min il once ortaya cixan Neandertalin uzun muddet dunya uzerinde birlikde yasadigi ve bu iki novun bir birleriyle qarsilasdigina dair arxeoloji deliller movcuddur Diger fikirler bu iki novun bir birlerinin ferqli oldugunu anlamadan cutlesmis ola bileceyini belelikle de bugunku insanin ecdadinda Neandertallarin da oldugunu iddia edir Cunki Asiyada tapilmis bir fosilin Neandertal ve Homo sapiens novlerinin cutlesmesinden meydana geldiyi anlasilmisdir Neandertalin sumuk skelet qurulusu muasir insanlardan olduqca ferqlidir Neandertal insaninin cene sumuyundeki mandibular sumuk kanalinin qurulusu ferqlendirici bir xususiyyetdir Neandertalin neslinin nece kesildiyi deqiq olaraq bilinmir Bezi nezeriyyelere gore daha agilli ve daha qabiliyyetli olan Homo sapiens terefinden yox edilmislerdir Bu gune qeder gelib cixmis bir cox Neandertal fosili tapilmisdir Bu sebeble de haqqinda en cox melumat elde etdiyimiz hominid novudur Neandertallarin nesli texminen 30 000 il once kesilmisdir Ancaq kicik bir qisminin cox daha uzun muddet yer uzunde qalmis ola bileceyi ehtimali var Insan vucuduInsan AnatomiyasiInsan vucudunun komponentleri 60 kiloqramliq numune uzerinden Madde Agirliq Atom nisbetiOksigen 38 8 kq 25 5 Karbon 10 9 kq 9 5 Hidrogen 6 0 kq 63 0 Azot 1 9 kq 1 4 Diger 2 4 kq 0 6 Insan alet istifade ede bilmesini temin eden qollarin serbest oldugu dik bir vucuda sahibdir Beyni mucerred dusunme mena verme danisma ve ozunu musahide qabiliyyetlerine sahibdir Alet istifade ede bilmesi ve zehninin xususiyyetleriyle insan diger canlilardan ferqlenir tebieti anlaya bilir nezaret altina ala bilir ve oz meqsedleri ucun tebietin guclerinden istifade ede bilir Insanin inkisaf merheleleri korpelik 0 3 yas usaqliq 3 12 yas yeniyetmelik 12 21 yas yetkinlik 21 65 yas yasliliq 65 yas ve uzeri Taksonomiya Bitkiler Gobelekler Birhuceyreliler Bakteriyalar Heyvanlar Onurgasizlar Onurgalilar Quslar Surunenler Baliqlar Amfibiyalar Memeliler Vehsi heyvanlar Deniz memelileri Gemiriciler Yarasalar Heseratyeyenler Kiseliler Primatlar Meymunlar Bonobo Simpanze Insan dd dd dd dd Hemcinin baxInsan bedeni Insan anatomiyasi HomoIstinadlarMonosentrizm Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә VII ҹild Misir Prado Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1983 S 52 Goodman M Tagle D Fitch D Bailey W Czelusniak J Koop B Benson P Slightom J Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids J Mol Evol 30 3 1990 260 266 doi 10 1007 BF02099995 PMID 2109087 Animal Diversity Web UMich 2014 10 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 11 10 Dependent Rational Animals Why Human Beings Need the Virtues By pp 60 Mind and World 1994 p 115 Harvard University Press quoted in Dependent Rational Animals by Alasdair MacIntyre The Really Hard Problem Meaning in a Material World MIT Press Dependent Rational Animals Why Human Beings Need the Virtues By pp 60 Nature vs Nurture The Miracle of Language 2012 04 18 at the Wayback Machine by Malia Knezek citing Being There Putting Brain Body and World Together Again The MIT Press 1997 208 209 Arxivlenmis suret 2011 10 26 tarixinde Istifade tarixi 2017 11 10 Bonobo Berkeley University of California Press 1997 ISBN 0 520 20535 9 1 2010 10 18 at the Wayback Machine Britten RJ Proc Natl Acad Sci U S A 99 21 2002 13633 5 PMID 12368483 2008 05 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 11 10 Wildman D Uddin M Liu G Grossman L Goodman M Proc Natl Acad Sci U S A 100 12 2003 7181 8 PMID 12766228 2008 05 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 11 10 Ruvolo M Molecular phylogeny of the hominoids inferences from multiple independent DNA sequence data sets Mol Biol Evol 14 3 1997 248 65 PMID 9066793 2007 08 13 tarixinde Istifade tarixi 2017 11 10 Page 3 2011 12 26 at the Wayback Machine in Chemical storylines Author George Burton Edition 2 illustrated Publisher Heinemann 2000 ISBN 0 435 63119 5 9780435631192 Length 312 pages Diger layihelerdeVikisitatda elaqeli sitatlarVikianbarda elaqeli media fayllar