Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədə heç bir məlumatın mənbəsi . |
İnformatika (fr. informatique; ing. computer science) – verilənlərin saxlanması, emalı və ötürülməsi məsələləri ilə məşğul olan elm sahəsi. Bəşəriyyət bu məsələlərlə həmişə məşğul olmuşdur, ancaq informatika müstəqil fənn kimi yalnız XX əsrin 70-ci illərinin sonunda ayrılmışdır. Bunun da başlıca təkanı fərdi kompüterlər olmuşdur. İnformatika başlanğıcını kibernetika və riyaziyyatdan götürür. Burada riyazi məntiqin xüsusi rolu olmuşdur. Kibernetika isə kompüterlərin yaradılması üçün nəzəri zəmin yaratmışdır. İnformatikanın texniki əsasını mikroelektronika və yeni materiallar (yarımkeçiricilər, plastmaslar) təşkil edir. İnformatikanın özünün də müstəqil bölmələri vardır: proqramlaşdırma, informasiya sistemləri, idarəetmə sistemləri, verilənlər bazaları, süni intellekt. İngilisdilli ölkələrdə "informatika" əvəzinə "computer science" (kompüter elmi) ifadəsindən istifadə olunur.
 |  |
 |  |
İnformatika elminin əsas tədqiqat obyekti cəmiyyətin informasiyalaşdırılması və kompüterləşdirilməsidir. Bu elmin nəzəri əsasını informasiya, alqoritm, ehtimal nəzəriyyəsi, riyazi statistika, riyazi məntiq, kombinator analiz, formal qrammatika və s. özünün məxsusi bölmələrini isə əməliyyat sistemləri, EHM arxitekturası, nəzəri proqramlaşdırma, verilənlər bazası nəzəriyyəsi və digərləri təşkil edir.
"İnformatika" terminini ilk dəfə 1957-ci ildə alman alimi Karl Şteynbux elmə daxil etmişdir: onun məqaləsi alm. Informatik: Automatische Informationsverarbeitung (İnformatika: Avtomatik informasiya emalı) adlanırdı.
İnformatikanın əsasını təşkil edən bu elm sahələrini çox vaxt hardware (aparat), software (proqram), brainware (beyin) təminatları şəklində qruplaşdırırlar. İnformatikanın inkişaf istiqamətləri aşağıdakılardır;
- İnformasiya nəzəriyyəsi;
- Yeni aparat vasitələrinin (hardware) işlənməsi;
- Proqram təminatının (software) işlənməsi;
- Proqramlaşdırma dilləri;
- Kompüter şəbəkəsi;
- Süni intellekt sistemləri və s.
İnformatika fənninin predmeti
- İnformatika – fərdi kompüterlərdən və internetdən istifadə etməklə bağlı olan yeni elmi fənn və yeni sənaye sahəsi kimi;
- İnformatika elmi fənn və istiqamət kimi kompüterlerin köməyi ilə informasiyanın yığılması, emalı və ötürülməsinin metod, prinsip və qanunlarını öyrənməsi;
- İnformatikanın əsasları – hesablama prosesləri və hesablama maşınları, sistemləri, şəbəkələrinin təşkili haqqında olan elmlərin təşkil etməsi.
- İnformasiya texnologiyalarının reallaşdırılmasının səmərəli təşkili.
Tarixi
İnformatikanın əsas tərkib hissəsi olan kompüter texnikası kompüterlərin yaranması və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və arxitekturasını, aparat və proqram vasitələrini əhatə etdiyinə görə İnformatikanın inkişaf tarixi də kompüter texnikasının inkişaf tarixinə uyğundur.
İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır; 1675-ci ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır; 1830-cu ildə Çarlz Bebbic (İngiltərə) proqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstərmişdır. Bebbicin ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur; 1930-cu ildə A. Türinq (İngiltərə) və (ABŞ) tərəfindən universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir. Müasir kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman, və tərəfindən verilmişdir. Həmin prinsiplər 1946-cı ildə ABŞ-də ENIAC adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir ki, həmin tarix də müasir kompüter texnikasının yaranma tarixi hesab olunmuşdur. Elə həmin vaxtdan da başlayaraq kompüter texnikası və texnologiyası yüksək sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır və element bazasına görə aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir:
- I nəsil (1950–1959) – elektron lampalı kompüterlər. Onlardan əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Məs: MESM, BESM, Strela, M-3, Minsk-1, M-20 və s.
- II nəsil (1960–1969) – element bazası əsasən yarımkeçiricilərdən ibarət olan kompüterlər. Onların funksional imkanları xeyli artmışdır. BESM-4, Minsk-22, Ural-14 və s.
- III nəsil (1970–1985) – element bazalı mikroelektronika və inteqral sxemlərdən ibarət olan kompüterlər. Bu nəslin əsasını İBM 360/370 təşkil edirdi. Onun əsasında keçmiş SSRİ-də EC EHM yaradılmışdır. Bu nəsil kompüterlərin bir nümayəndəsi də kiçik (mini) maşınlar sinfinə daxil olan ABŞ-nin RDR, VAX kompüterləri və onların SSRİ-dəki analoqu olan CM-1/2/3/4/1420 və s. maşınları idi.
- IV nəsil (1981-dən sonraki dövr) böyük və çox böyük inteqral sxem (BİS, ÇBİS) texnologiyası ilə yaradılan mikro və minikompüterlər. Bu nəslin ayrıca sinfi fərdi kompüterlərdir (FK, PC). Onların yaradılması prinsipcə inqilabi mahiyyət kəsb edirdi. Bunlara nümunə: IBM AT 286, AT 386, AT 486 və s.
Superkompüterlər çox baha başa gəldiyindən, onlar üçün xüsusi şərait və personal tələb olunduğundan dünya üzrə onların sayı çox azdır. Ona görədə son zamanlar virtual superkompüterlərin yaradılması istiqamətində bir çox ETİ aparılır. Qeyd etdiyimiz kimi informatikanın inkişaf tarixi də, onun bir elm sahəsi kimi formalaşması mərhələləri də yuxarıda təhlil etdiyimiz kompüter texnikasının inkişaf tempinə uyğundur. Ona görədə 1960-cı illərdən sonrakı dövrlərdə informatika nəinki bir elm sahəsi kimi formalaşmış, həm də artıq o, fundamental elm sahəsinə çevrilərək bir çox yeni elmi istiqamətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Misal üçün nəzəri informatika, informasiya nəzəriyyəsi, texniki informatika, iqtisadi, bioloji, sosial, hüquqi, tibbi informatika və s. Bundan başqa bir çox ölkələrin ali məktəblərində informatikaya aid olan çoxlu sayda ixtisaslar və fənlər tədris olunmağa başlanılmışdır.
İnformasiya ölçüsü
İnformasiyanı ölçmək üçün elementar vahid kimi bit (ingiliscə binary digit sözündən) qəbul edilmişdir. Praktikada isə əsasən aşağıdakı daha böyük informasiya ölçü vahidləri işlədilir:
- 1 bayt = 8 bit;
- 1 Kb (kilobayt) = 1024 bayt = 210 bayt;
- 1 Mb (meqabayt) = 1024 Kb = 220 bayt;
- 1 Gb (qiqabayt) = 1024 Mb = 230 bayt;
- 1 Tb (terabayt) = 1024 Gb = 240 bayt;
- 1 Pb (petabayt) = 1024 Tb = 250 bayt;
- 1 Eb (ekzabayt) = 1024 Pb = 260 bayt;
- 1 Zb (zettabayt) = 1024 Eb = 270 bayt;
- 1 Yb (yottabayt) = 1024 Zb = 280 bayt.
İnformatikanın digər elm sahələrinə tətbiqi
İnformatikanın son dövrlərdəki inkişafı onu hesablama texnikasının köməyi ilə verilənlərin emalının üsul və vasitələri haqqında olan texniki bir fənndən, nəinki texniki sistemlərdə, həmçinin təbiətdə və cəmiyyətdə informasiya və informasiya prosesləri haqqında olan fundamental elmə çevirdi. İnformatika həmçinin elmlər sistemində birləşdirici funksiyasını yerinə yetirərək bir sıra yeni elmi istiqamətlərin yaranmasına və inkişafına səbəb olmuşdur. İnformatikanın çox tətbiq olunan sahələrindən biri iqtisadiyyat olduğundan və iqtisadi sahələrə aid daha çox informasiyaların emalına xüsisi ehtiyac yarandığından informatika ilə iqtisadiyatın çox cəhətli qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi digərlərindən daha nümunəvi xarakter daşıyır. Ona görə də burada iqtisadiyyat elminin nümunəsində İnformatikanın tətbiqi məsələlərinin təhlilinə baxılır. Riyaziyyatın iqtisadiyyata tətbiqi ilə bağlı iqtisadi-riyaziyyatın, iqtisadi-riyazi üsul və modellərin inkişafı da informatikanın iqtisadiyyatda tətbiqinə geniş yol açdı və informatikanın xüsisi bölməsi kimi iqtisadi informatika formalaşdı. İnformatika və iqtisadiyyat arasında sintez prosesləri daha mürəkkəb xarakter alır. Əvvəla informatika iqtisadiyyatda tətbiq olunaraq, onun inkişafına təkan verir və iqtisadi informatika yaranır. Bundan başqa, informatika elmi və müasir informasiya texnologiyaları iqtisadiyyata o qədər nüfuz etmişdir ki, artıq iqtisadiyyat özü də bir elm olaraq dəyişmiş və yeni anlayışlar meydana gətirmişdir. Belə ki, informasiya texnologiyalarının tətbiqinin müasir səviyyəsi yeni infrastrukturun, yeni iqtisadi mühitin yaranmasına səbəb olmuşdur ki, bu zaman iqtisadiyyat özü də yeni forma və məzmun kəsb etmişdir. Bu sahə artıq bazar iqtisadiyyatı anlayışlarına müvafiq olaraq elektron və ya rəqəmsal iqtisadiyyatı adını almağa başlamışdır. Bunlarla yanaşı iqtisadiyyat özü informatikaya təsir edir, onu öyrənir, ona iqtisadi obyekt kimi baxır. Bununla bağlı yaranan problemlərin öyrənilməsi isə informatikanın iqtisadiyyatı bölməsinin üzərinə düşür. Son illərdə isə informatika və ya informasiya texnologiyaları demək olar ki, cəmiyyətin və elmin bütün sahələrinə kütləvi şəkildə tətbiq olunmağa başlandığından onun sahələr üzrə tətbiqi informatika bölmələri formalaşmağa başlamışdır. Nəticədə riyazi informatika, nəzəri informatika, texniki informatika, geoinformatika, tibbi informatika, kimyəvi informatika, bioinformatika, aqrar informatika, tarixi informatika, sosial informatika, hüquqi informatika, pedaqoji informatika, siyasi informatika, psixoinformatika və s. kimi elmi sahələr əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir.
Bununla yanaşı əks proses də baş verməkdədir. Yəni informatika müxtəlif sahələrə tətbiq olunaraq həmin sahənin yeni inkişaf xüsusiyyətlərini, problemlərini meydana çıxardığı kimi, həmin sahələr də öz növbəsində informatikanın qarşısında ona xas olan yeni problemləri yaradır. Misal üçün informatikanın cəmiyyətin bir çox sahələrində, o cümlədən hüquq-mühafizə orqanlarında, hüquqşünaslıqda, hüquqi proseslərdə geniş tətbiqi informasiya texnologiyalarının özünün hüquqi problemlərini yaratmışdır.
Azərbaycanda informatika
Azərbaycanda da informatika elmi 1960-cı illərdən inkşaf etməyə başlamışdır. Məhz həmin illərdə ilk dəfə respublika Elmlər Akademiyası sistemində hesablama mərkəzi və Kibernetika İnstitutu yaradılmışdır. 1970-ci illərdən başlayaraq keçmiş SSRİ məkanında olduğu kimi respublikada bütün nazirliklərin, iri müəssisələrin hesablama mərkəzləri və avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (AİS) şöbələri yaradılmışdır. 1980-ci illərdən başlayaraq isə Respublika üzrə "RAİS-Azərbaycan"ın yaradılması AEA-nın AİS şöbəsinə həvalə olunmuşdur. Eyni zamanda bütün nazirliklər də sahə AİS-i yaratmağa başlamışdılar. Ölkənin bir çox ali məktəblərində ADU-da, ADİU-da, ADNA-da, AzTU-da informatika profilli kadrlar hazirlanmağa başlanılmışdır. Sonrakı illərdə kompüter texnikası sahəsində baş verən dəyişikliklərə müvafiq olaraq həmin istiqamətdəki işlər get-gedə müasir formada və məzmunda davam etdirilmişdir.
Son illərdə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun yaradılması respublikada informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə bağlı problemlərə, bu istiqamətdə tədqiqatlara, yüksək ixtisaslı kadrlara olan böyük tələbatdan irəli gəlmişdir. İnstitutda informasiya texnologiyalarının ən aktual problemləri tədqiq edilir, onların Azərbaycan şəraitində istifadəsi imkanlarını öyrənilir, həmçinin yüksək ixtisaslı kadr hazırlığı həyata keçirilir. Hazırda respublikada İnternet mühitində virtual iş, təhsil, elektron–kommersiya, elektron biznes və s. kimi şəbəkə texnolgiyalarının müasir imkanları daim araşdırılır. Respublikada İKT bazarının inkişaf perspektivləri, İC-in və biliklər iqtisadiyyatının formalaşması məsələləri təhlil edilir, müəyyənləşdirilir, mətnlərin avtomatlaşdırılmış maşın tərcüməsi istiqamətində elmi tədqiqat işləri görülür. İnternetin Azərbaycan qovşaqlarının infrastrukturunun genişləndirilməsi, onların funksional imkanlarının və səmərəliliyinin artırılması, Web texnologiyası əsasında müxtəlif təyinatlı informasiya resurslarının yaradılması, həmçinin informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması problemlərinin həlli istiqamətində məqsədyönlü işlər aparılır. 2003-cü ildə İKTMS-in qəbulu, həmin ilin dekabrında Cenevrədə İC məsələləri üzrə Dünya Sammitinin (İCDS – WSIS) ölkə rəhbərliyinin iştirakı, 2004-cü ildə Rabitə və İT Nazirliyinin yaradılması, 2005-ci ildə RİT üzrə Dövlət Proqramının işlənməsi, həmin ilin noyabrında Tunisdə İC məsələləri üzrə DS-nin 2-ci hissəsində (WSIS) iştirak, kompüter texnikası istehsalı sahəsində işlərin həyata keçirilməsi, təhsil, pensiya, vergi, gömrük, İnternetin inkişafı və s. kimi sahələrdə bir çox iri İKT layihələrin işə başlaması, ölkədə müntəzəm olaraq beynəlxalq səviyyəli İKT sərgilərin, forumların, konfransların keçirilməsi, İKT-in tətbiqi sahəsində mühüm qanun və qərarların qəbulu, İKT sahəsində mütərəqqi islahatların aparılması, ölkənin İKT sahəsində bütün beynəlxalq tədbirlərdə iştirakı ümumilikdə informatika və informasiya texnologiyaları elminin və sahəsinin ölkədə sürətlə inkişaf etdiyini göstərir.
İnformatikanin və IKT-nin digər elm sahələrində tətbiqi
İnformatikanın son dövrlərdəki inkişafı onu hesablama texnikasının köməyi ilə verilənlərin emalının üsul və vasitələri haqqında olan texniki bir fənndən, nəinki texniki sistemlərdə, həmçinin təbiətdə və cəmiyyətdə informasiya və informasiya prosesləri haqqında olan fundamental elmə çevirdi. İnformatika həmçinin elmlər sistemində birləşdirici funksiyasını yerinə yetirərək bir sıra yeni elmi istiqamətlərin yaranmasına və inkişafına səbəb olmuşdur. İnformatikanın çox tətbiq olunan sahələrindən biri iqtisadiyyat olduğundan və iqtisadi sahələrə aid daha çox informasiyaların emalına xüsisi ehtiyac yarandığından informatika ilə iqtisadiyatın çox cəhətli qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi digərlərindən daha nümunəvi xarakter daşıyır. Ona görə də burada iqtisadiyyat elminin nümunəsində İnformatikanın tətbiqi məsələlərinin təhlilinə baxılır. Riyaziyyatın iqtisadiyyata tətbiqi ilə bağlı iqtisadi-riyaziyyatın, iqtisadi-riyazi üsul və modellərin inkişafı da informatikanın iqtisadiyyatda tətbiqinə geniş yol açdı və informatikanın xüsisi bölməsi kimi iqtisadi informatika formalaşdı. İnformatika və iqtisadiyyat arasında sintez prosesləri daha mürəkkəb xarakter alır. Əvvəla informatika iqtisadiyyatda tətbiq olunaraq, onun inkişafına təkan verir və iqtisadi informatika yaranır. Bundan başqa, informatika elmi və müasir informasiya texnologiyaları iqtisadiyyata o qədər nüfuz etmişdir ki, artıq iqtisadiyyat özü də bir elm olaraq dəyişmiş və yeni anlayışlar meydana gətirmişdir. Belə ki, informasiya texnologiyalarının tətbiqinin müasir səviyyəsi yeni infrastrukturun, yeni iqtisadi mühitin yaranmasına səbəb olmuşdur ki, bu zaman iqtisadiyyat özü də yeni forma və məzmun kəsb etmişdir. Bu sahə artıq bazar iqtisadiyyatı anlayışlarına müvafiq olaraq elektron və ya rəqəmsal iqtisadiyyatı adını almağa başlamışdır. Bunlarla yanaşı iqtisadiyyat özü informatikaya təsir edir, onu öyrənir, ona iqtisadi obyekt kimi baxır. Bununla bağlı yaranan problemlərin öyrənilməsi isə informatikanın iqtisadiyyatı bölməsinin üzərinə düşür. Son illərdə isə informatika və ya informasiya texnologiyaları demək olar ki, cəmiyyətin və elmin bütün sahələrinə kütləvi şəkildə tətbiq olunmağa başlandığından onun sahələr üzrə tətbiqi informatika bölmələri formalaşmağa başlamışdır. Nəticədə riyazi informatika, nəzəri informatika, texniki informatika, geoinformatika, tibbi informatika, kimyəvi informatika, bioinformatika, aqrar informatika, tarixi informatika, sosial informatika, hüquqi informatika, pedaqoji informatika, siyasi informatika, psixoinformatika və s. kimi elmi sahələr əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir. Bununla yanaşı əks proses də baş verməkdədir. Yəni informatika müxtəlif sahələrə tətbiq olunaraq həmin sahənin yeni inkişaf xüsusiyyətlərini, problemlərini meydana çıxardığı kimi, həmin sahələr də öz növbəsində informatikanın qarşısında ona xas olan yeni problemləri yaradır. Misal üçün informatikanın cəmiyyətin bir çox sahələrində, o cümlədən hüquq-mühafizə orqanlarında, hüquqşünaslıqda, hüquqi proseslərdə geniş tətbiqi informasiya texnologiyalarının özünün hüquqi problemlərini yaratmışdır.
Elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsində İKT-nin rolu və yeri
Elmi sahələrdə informasiyalaşdırma, kompüter, telekommunikasiya texnologiyalarının və müasir informasiya sistemlərinin tətbiqi yeni səviyyədə və keyfiyyətdə biliklərin alınmasını, ümumiləşdirilməsini, yaranmasını və istifadəsini təmin edir. Alim və mütəxəssislərin zəruri elmi informasiyalarla vaxtında təmin edilməməsi elmin və sənayenin inkşaf tempinin düşməsinə apara bilər. Bunun qarşısı isə yalnız ən yeni İKT-dan istifadə etməklə, informasiya fondlarını elektronlaşdırmaqla almaq olar. Hazırda Azərbaycanda ETİ-nin informasiyalaşdıralması, eletron nəşrlər, bir çox elmi-kütləvi, təhsil, mədəni-maarif və s. tipli saytlar-portallar, tədris proqramları, informasiya sistemləri, elektron dərsliklər, distant tədris texnologiyaları yaradılır və istifadə edilir. Əksər sahə və akademik elmi tədqiqat institutları, kitabxanaları, muzeyləri, arxivləri kompüterləşdirilmiş və İnternetə qoşulmuşdur. Bununla yanaşı bir çox məsələlərin həlli də həyata keçirməlidir: İnformasiya resuslarının elektronlaşması; Müasir informasiya resuslarından alim və mütəxəssislərin sərbəst istifadə imkanı; Rəqəm kitabxanalar şəbəkəsinin yaradılması və sərbəst istifadə edilməsi; ET-da kompüter modelləşdirmənin, statistik təhlil və s. kimi müasir tədqiqat metodlarının tətbiqi; Elmi verilənlər bazasına girişin təmini; Elmi informasiyaların ümumiləşdirilməsi, sistemləşdirilməsi vasitələrinin işlənməsi; İnformasiya mərkəzləri və fondları arasında səmərəli əlaqənin qurulması; Alim və mütəxəssislərin müəlliflik hüququnun tanınması və qorunması; Elektron kəşflərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi və s.
Mənbə
- İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.
- AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu, "İnformatika mühazirələri", Əlövsət Qaracaoğlu
- M. A. Camalbəyov, R. Ə. Fərəməzov. IBM PC tipli kompüterlərin arxitekturası, sistem proqram təminatı və əməliyyat sistemləri. Bakı, H. Əliyev adına AAHM, 2009. – 307 səh.
- Əliquliyev R. M., Salmanova P. M. İnformasiya cəmiyyəti: maraqlı xronoloji faktlar. Bakı: "İnformasiya Texnologiyaları" nəşriyyatı, 2013, 169 səh.
Həmçinin bax
İstinadlar
- M. S. Xəlilov – "İnformatika"-dərslik-Bakı-2010
https://adpuquba.edu.az/wp-content/uploads/2020/12/Informatika-v%C9%99-onun-%C9%99sas-anlayisi.pdf
https://kayzen.az/blog/informatika/1146/informatika-n%C9%99dir.html
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalede hec bir melumatin menbesi gosterilmemisdir Lutfen etibarli menbeler elave etmekle meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Qerez yaradan menbesiz hisseler muzakiresiz siline biler Informatika fr informatique ing computer science verilenlerin saxlanmasi emali ve oturulmesi meseleleri ile mesgul olan elm sahesi Beseriyyet bu meselelerle hemise mesgul olmusdur ancaq informatika musteqil fenn kimi yalniz XX esrin 70 ci illerinin sonunda ayrilmisdir Bunun da baslica tekani ferdi komputerler olmusdur Informatika baslangicini kibernetika ve riyaziyyatdan goturur Burada riyazi mentiqin xususi rolu olmusdur Kibernetika ise komputerlerin yaradilmasi ucun nezeri zemin yaratmisdir Informatikanin texniki esasini mikroelektronika ve yeni materiallar yarimkeciriciler plastmaslar teskil edir Informatikanin ozunun de musteqil bolmeleri vardir proqramlasdirma informasiya sistemleri idareetme sistemleri verilenler bazalari suni intellekt Ingilisdilli olkelerde informatika evezine computer science komputer elmi ifadesinden istifade olunur Informatika elmi informasiya ve hesablamanin nezeri esaslari ile yanasi bu esaslarin heyata kecirilmesi ve tetbiqi ucun praktiki usullarla mesgul olur Informatika elminin esas tedqiqat obyekti cemiyyetin informasiyalasdirilmasi ve komputerlesdirilmesidir Bu elmin nezeri esasini informasiya alqoritm ehtimal nezeriyyesi riyazi statistika riyazi mentiq kombinator analiz formal qrammatika ve s ozunun mexsusi bolmelerini ise emeliyyat sistemleri EHM arxitekturasi nezeri proqramlasdirma verilenler bazasi nezeriyyesi ve digerleri teskil edir Informatika terminini ilk defe 1957 ci ilde alman alimi Karl Steynbux elme daxil etmisdir onun meqalesi alm Informatik Automatische Informationsverarbeitung Informatika Avtomatik informasiya emali adlanirdi Informatikanin esasini teskil eden bu elm sahelerini cox vaxt hardware aparat software proqram brainware beyin teminatlari seklinde qruplasdirirlar Informatikanin inkisaf istiqametleri asagidakilardir Informasiya nezeriyyesi Yeni aparat vasitelerinin hardware islenmesi Proqram teminatinin software islenmesi Proqramlasdirma dilleri Komputer sebekesi Suni intellekt sistemleri ve s Informatika fenninin predmetiInformatika ferdi komputerlerden ve internetden istifade etmekle bagli olan yeni elmi fenn ve yeni senaye sahesi kimi Informatika elmi fenn ve istiqamet kimi komputerlerin komeyi ile informasiyanin yigilmasi emali ve oturulmesinin metod prinsip ve qanunlarini oyrenmesi Informatikanin esaslari hesablama prosesleri ve hesablama masinlari sistemleri sebekelerinin teskili haqqinda olan elmlerin teskil etmesi Informasiya texnologiyalarinin reallasdirilmasinin semereli teskili Carlz BebbicAda LavleysTarixiInformatikanin esas terkib hissesi olan komputer texnikasi komputerlerin yaranmasi ve inkisaf merhelelerini tesnifatini ve arxitekturasini aparat ve proqram vasitelerini ehate etdiyine gore Informatikanin inkisaf tarixi de komputer texnikasinin inkisaf tarixine uygundur Ilk defe Blez Paskal Fransa 1642 ci ilde cemleyici masin hazirlamisdir 1675 ci ilde Vilhelm Leybnis Almaniya hesab emellerini yerine yetiren mexaniki arifmometr yaratmisdir 1830 cu ilde Carlz Bebbic Ingiltere proqramla isleyen hesablama masini analitik masin yaratmaga cehd gostermisdir Bebbicin ideyalari sonralar universal komputerlerin yaradilmasinin esasini qoymusdur 1930 cu ilde A Turinq Ingiltere ve ABS terefinden universal komputerlerin yaradilmasinin nezeri esaslari inkisaf etdirilmisdir Muasir komputerlerin esas is prinsipleri XX esrin 40 ci illerinde Amerika alimleri Con Fon Neyman ve terefinden verilmisdir Hemin prinsipler 1946 ci ilde ABS de ENIAC adli universal komputerin yaradilmasi ile heyata kecirilmisdir ki hemin tarix de muasir komputer texnikasinin yaranma tarixi hesab olunmusdur Ele hemin vaxtdan da baslayaraq komputer texnikasi ve texnologiyasi yuksek suretle inkisaf etmeye baslamisdir ve element bazasina gore asagidaki merhelelerden kecmisdir I nesil 1950 1959 elektron lampali komputerler Onlardan esasen riyazi meselelerin helli ucun istifade olunurdu Mes MESM BESM Strela M 3 Minsk 1 M 20 ve s II nesil 1960 1969 element bazasi esasen yarimkeciricilerden ibaret olan komputerler Onlarin funksional imkanlari xeyli artmisdir BESM 4 Minsk 22 Ural 14 ve s III nesil 1970 1985 element bazali mikroelektronika ve inteqral sxemlerden ibaret olan komputerler Bu neslin esasini IBM 360 370 teskil edirdi Onun esasinda kecmis SSRI de EC EHM yaradilmisdir Bu nesil komputerlerin bir numayendesi de kicik mini masinlar sinfine daxil olan ABS nin RDR VAX komputerleri ve onlarin SSRI deki analoqu olan CM 1 2 3 4 1420 ve s masinlari idi IV nesil 1981 den sonraki dovr boyuk ve cox boyuk inteqral sxem BIS CBIS texnologiyasi ile yaradilan mikro ve minikomputerler Bu neslin ayrica sinfi ferdi komputerlerdir FK PC Onlarin yaradilmasi prinsipce inqilabi mahiyyet kesb edirdi Bunlara numune IBM AT 286 AT 386 AT 486 ve s Superkomputerler cox baha basa geldiyinden onlar ucun xususi serait ve personal teleb olundugundan dunya uzre onlarin sayi cox azdir Ona gorede son zamanlar virtual superkomputerlerin yaradilmasi istiqametinde bir cox ETI aparilir Qeyd etdiyimiz kimi informatikanin inkisaf tarixi de onun bir elm sahesi kimi formalasmasi merheleleri de yuxarida tehlil etdiyimiz komputer texnikasinin inkisaf tempine uygundur Ona gorede 1960 ci illerden sonraki dovrlerde informatika neinki bir elm sahesi kimi formalasmis hem de artiq o fundamental elm sahesine cevrilerek bir cox yeni elmi istiqametlerin yaranmasina sebeb olmusdur Misal ucun nezeri informatika informasiya nezeriyyesi texniki informatika iqtisadi bioloji sosial huquqi tibbi informatika ve s Bundan basqa bir cox olkelerin ali mekteblerinde informatikaya aid olan coxlu sayda ixtisaslar ve fenler tedris olunmaga baslanilmisdir Informasiya olcusuEsas meqale Informasiya Informasiyani olcmek ucun elementar vahid kimi bit ingilisce binary digit sozunden qebul edilmisdir Praktikada ise esasen asagidaki daha boyuk informasiya olcu vahidleri isledilir 1 bayt 8 bit 1 Kb kilobayt 1024 bayt 210 bayt 1 Mb meqabayt 1024 Kb 220 bayt 1 Gb qiqabayt 1024 Mb 230 bayt 1 Tb terabayt 1024 Gb 240 bayt 1 Pb petabayt 1024 Tb 250 bayt 1 Eb ekzabayt 1024 Pb 260 bayt 1 Zb zettabayt 1024 Eb 270 bayt 1 Yb yottabayt 1024 Zb 280 bayt Informatikanin diger elm sahelerine tetbiqiInformatikanin son dovrlerdeki inkisafi onu hesablama texnikasinin komeyi ile verilenlerin emalinin usul ve vasiteleri haqqinda olan texniki bir fennden neinki texniki sistemlerde hemcinin tebietde ve cemiyyetde informasiya ve informasiya prosesleri haqqinda olan fundamental elme cevirdi Informatika hemcinin elmler sisteminde birlesdirici funksiyasini yerine yetirerek bir sira yeni elmi istiqametlerin yaranmasina ve inkisafina sebeb olmusdur Informatikanin cox tetbiq olunan sahelerinden biri iqtisadiyyat oldugundan ve iqtisadi sahelere aid daha cox informasiyalarin emalina xusisi ehtiyac yarandigindan informatika ile iqtisadiyatin cox cehetli qarsiliqli elaqelerinin oyrenilmesi digerlerinden daha numunevi xarakter dasiyir Ona gore de burada iqtisadiyyat elminin numunesinde Informatikanin tetbiqi meselelerinin tehliline baxilir Riyaziyyatin iqtisadiyyata tetbiqi ile bagli iqtisadi riyaziyyatin iqtisadi riyazi usul ve modellerin inkisafi da informatikanin iqtisadiyyatda tetbiqine genis yol acdi ve informatikanin xusisi bolmesi kimi iqtisadi informatika formalasdi Informatika ve iqtisadiyyat arasinda sintez prosesleri daha murekkeb xarakter alir Evvela informatika iqtisadiyyatda tetbiq olunaraq onun inkisafina tekan verir ve iqtisadi informatika yaranir Bundan basqa informatika elmi ve muasir informasiya texnologiyalari iqtisadiyyata o qeder nufuz etmisdir ki artiq iqtisadiyyat ozu de bir elm olaraq deyismis ve yeni anlayislar meydana getirmisdir Bele ki informasiya texnologiyalarinin tetbiqinin muasir seviyyesi yeni infrastrukturun yeni iqtisadi muhitin yaranmasina sebeb olmusdur ki bu zaman iqtisadiyyat ozu de yeni forma ve mezmun kesb etmisdir Bu sahe artiq bazar iqtisadiyyati anlayislarina muvafiq olaraq elektron ve ya reqemsal iqtisadiyyati adini almaga baslamisdir Bunlarla yanasi iqtisadiyyat ozu informatikaya tesir edir onu oyrenir ona iqtisadi obyekt kimi baxir Bununla bagli yaranan problemlerin oyrenilmesi ise informatikanin iqtisadiyyati bolmesinin uzerine dusur Son illerde ise informatika ve ya informasiya texnologiyalari demek olar ki cemiyyetin ve elmin butun sahelerine kutlevi sekilde tetbiq olunmaga baslandigindan onun saheler uzre tetbiqi informatika bolmeleri formalasmaga baslamisdir Neticede riyazi informatika nezeri informatika texniki informatika geoinformatika tibbi informatika kimyevi informatika bioinformatika aqrar informatika tarixi informatika sosial informatika huquqi informatika pedaqoji informatika siyasi informatika psixoinformatika ve s kimi elmi saheler emele gelmis ve inkisaf etmisdir Bununla yanasi eks proses de bas vermekdedir Yeni informatika muxtelif sahelere tetbiq olunaraq hemin sahenin yeni inkisaf xususiyyetlerini problemlerini meydana cixardigi kimi hemin saheler de oz novbesinde informatikanin qarsisinda ona xas olan yeni problemleri yaradir Misal ucun informatikanin cemiyyetin bir cox sahelerinde o cumleden huquq muhafize orqanlarinda huquqsunasliqda huquqi proseslerde genis tetbiqi informasiya texnologiyalarinin ozunun huquqi problemlerini yaratmisdir Azerbaycanda informatikaAzerbaycanda da informatika elmi 1960 ci illerden inksaf etmeye baslamisdir Mehz hemin illerde ilk defe respublika Elmler Akademiyasi sisteminde hesablama merkezi ve Kibernetika Institutu yaradilmisdir 1970 ci illerden baslayaraq kecmis SSRI mekaninda oldugu kimi respublikada butun nazirliklerin iri muessiselerin hesablama merkezleri ve avtomatlasdirilmis idareetme sistemleri AIS sobeleri yaradilmisdir 1980 ci illerden baslayaraq ise Respublika uzre RAIS Azerbaycan in yaradilmasi AEA nin AIS sobesine hevale olunmusdur Eyni zamanda butun nazirlikler de sahe AIS i yaratmaga baslamisdilar Olkenin bir cox ali mekteblerinde ADU da ADIU da ADNA da AzTU da informatika profilli kadrlar hazirlanmaga baslanilmisdir Sonraki illerde komputer texnikasi sahesinde bas veren deyisikliklere muvafiq olaraq hemin istiqametdeki isler get gede muasir formada ve mezmunda davam etdirilmisdir Son illerde Nazirler Kabinetinin qerari ile AMEA Informasiya Texnologiyalari Institutunun yaradilmasi respublikada informasiya texnologiyalarinin tetbiqi ile bagli problemlere bu istiqametde tedqiqatlara yuksek ixtisasli kadrlara olan boyuk telebatdan ireli gelmisdir Institutda informasiya texnologiyalarinin en aktual problemleri tedqiq edilir onlarin Azerbaycan seraitinde istifadesi imkanlarini oyrenilir hemcinin yuksek ixtisasli kadr hazirligi heyata kecirilir Hazirda respublikada Internet muhitinde virtual is tehsil elektron kommersiya elektron biznes ve s kimi sebeke texnolgiyalarinin muasir imkanlari daim arasdirilir Respublikada IKT bazarinin inkisaf perspektivleri IC in ve bilikler iqtisadiyyatinin formalasmasi meseleleri tehlil edilir mueyyenlesdirilir metnlerin avtomatlasdirilmis masin tercumesi istiqametinde elmi tedqiqat isleri gorulur Internetin Azerbaycan qovsaqlarinin infrastrukturunun genislendirilmesi onlarin funksional imkanlarinin ve semereliliyinin artirilmasi Web texnologiyasi esasinda muxtelif teyinatli informasiya resurslarinin yaradilmasi hemcinin informasiya tehlukesizliyinin temin olunmasi problemlerinin helli istiqametinde meqsedyonlu isler aparilir 2003 cu ilde IKTMS in qebulu hemin ilin dekabrinda Cenevrede IC meseleleri uzre Dunya Sammitinin ICDS WSIS olke rehberliyinin istiraki 2004 cu ilde Rabite ve IT Nazirliyinin yaradilmasi 2005 ci ilde RIT uzre Dovlet Proqraminin islenmesi hemin ilin noyabrinda Tunisde IC meseleleri uzre DS nin 2 ci hissesinde WSIS istirak komputer texnikasi istehsali sahesinde islerin heyata kecirilmesi tehsil pensiya vergi gomruk Internetin inkisafi ve s kimi sahelerde bir cox iri IKT layihelerin ise baslamasi olkede muntezem olaraq beynelxalq seviyyeli IKT sergilerin forumlarin konfranslarin kecirilmesi IKT in tetbiqi sahesinde muhum qanun ve qerarlarin qebulu IKT sahesinde mutereqqi islahatlarin aparilmasi olkenin IKT sahesinde butun beynelxalq tedbirlerde istiraki umumilikde informatika ve informasiya texnologiyalari elminin ve sahesinin olkede suretle inkisaf etdiyini gosterir Informatikanin ve IKT nin diger elm sahelerinde tetbiqiInformatikanin son dovrlerdeki inkisafi onu hesablama texnikasinin komeyi ile verilenlerin emalinin usul ve vasiteleri haqqinda olan texniki bir fennden neinki texniki sistemlerde hemcinin tebietde ve cemiyyetde informasiya ve informasiya prosesleri haqqinda olan fundamental elme cevirdi Informatika hemcinin elmler sisteminde birlesdirici funksiyasini yerine yetirerek bir sira yeni elmi istiqametlerin yaranmasina ve inkisafina sebeb olmusdur Informatikanin cox tetbiq olunan sahelerinden biri iqtisadiyyat oldugundan ve iqtisadi sahelere aid daha cox informasiyalarin emalina xusisi ehtiyac yarandigindan informatika ile iqtisadiyatin cox cehetli qarsiliqli elaqelerinin oyrenilmesi digerlerinden daha numunevi xarakter dasiyir Ona gore de burada iqtisadiyyat elminin numunesinde Informatikanin tetbiqi meselelerinin tehliline baxilir Riyaziyyatin iqtisadiyyata tetbiqi ile bagli iqtisadi riyaziyyatin iqtisadi riyazi usul ve modellerin inkisafi da informatikanin iqtisadiyyatda tetbiqine genis yol acdi ve informatikanin xusisi bolmesi kimi iqtisadi informatika formalasdi Informatika ve iqtisadiyyat arasinda sintez prosesleri daha murekkeb xarakter alir Evvela informatika iqtisadiyyatda tetbiq olunaraq onun inkisafina tekan verir ve iqtisadi informatika yaranir Bundan basqa informatika elmi ve muasir informasiya texnologiyalari iqtisadiyyata o qeder nufuz etmisdir ki artiq iqtisadiyyat ozu de bir elm olaraq deyismis ve yeni anlayislar meydana getirmisdir Bele ki informasiya texnologiyalarinin tetbiqinin muasir seviyyesi yeni infrastrukturun yeni iqtisadi muhitin yaranmasina sebeb olmusdur ki bu zaman iqtisadiyyat ozu de yeni forma ve mezmun kesb etmisdir Bu sahe artiq bazar iqtisadiyyati anlayislarina muvafiq olaraq elektron ve ya reqemsal iqtisadiyyati adini almaga baslamisdir Bunlarla yanasi iqtisadiyyat ozu informatikaya tesir edir onu oyrenir ona iqtisadi obyekt kimi baxir Bununla bagli yaranan problemlerin oyrenilmesi ise informatikanin iqtisadiyyati bolmesinin uzerine dusur Son illerde ise informatika ve ya informasiya texnologiyalari demek olar ki cemiyyetin ve elmin butun sahelerine kutlevi sekilde tetbiq olunmaga baslandigindan onun saheler uzre tetbiqi informatika bolmeleri formalasmaga baslamisdir Neticede riyazi informatika nezeri informatika texniki informatika geoinformatika tibbi informatika kimyevi informatika bioinformatika aqrar informatika tarixi informatika sosial informatika huquqi informatika pedaqoji informatika siyasi informatika psixoinformatika ve s kimi elmi saheler emele gelmis ve inkisaf etmisdir Bununla yanasi eks proses de bas vermekdedir Yeni informatika muxtelif sahelere tetbiq olunaraq hemin sahenin yeni inkisaf xususiyyetlerini problemlerini meydana cixardigi kimi hemin saheler de oz novbesinde informatikanin qarsisinda ona xas olan yeni problemleri yaradir Misal ucun informatikanin cemiyyetin bir cox sahelerinde o cumleden huquq muhafize orqanlarinda huquqsunasliqda huquqi proseslerde genis tetbiqi informasiya texnologiyalarinin ozunun huquqi problemlerini yaratmisdir Elmi tedqiqat islerinin yerine yetirilmesinde IKT nin rolu ve yeriElmi sahelerde informasiyalasdirma komputer telekommunikasiya texnologiyalarinin ve muasir informasiya sistemlerinin tetbiqi yeni seviyyede ve keyfiyyetde biliklerin alinmasini umumilesdirilmesini yaranmasini ve istifadesini temin edir Alim ve mutexessislerin zeruri elmi informasiyalarla vaxtinda temin edilmemesi elmin ve senayenin inksaf tempinin dusmesine apara biler Bunun qarsisi ise yalniz en yeni IKT dan istifade etmekle informasiya fondlarini elektronlasdirmaqla almaq olar Hazirda Azerbaycanda ETI nin informasiyalasdiralmasi eletron nesrler bir cox elmi kutlevi tehsil medeni maarif ve s tipli saytlar portallar tedris proqramlari informasiya sistemleri elektron derslikler distant tedris texnologiyalari yaradilir ve istifade edilir Ekser sahe ve akademik elmi tedqiqat institutlari kitabxanalari muzeyleri arxivleri komputerlesdirilmis ve Internete qosulmusdur Bununla yanasi bir cox meselelerin helli de heyata kecirmelidir Informasiya resuslarinin elektronlasmasi Muasir informasiya resuslarindan alim ve mutexessislerin serbest istifade imkani Reqem kitabxanalar sebekesinin yaradilmasi ve serbest istifade edilmesi ET da komputer modellesdirmenin statistik tehlil ve s kimi muasir tedqiqat metodlarinin tetbiqi Elmi verilenler bazasina girisin temini Elmi informasiyalarin umumilesdirilmesi sistemlesdirilmesi vasitelerinin islenmesi Informasiya merkezleri ve fondlari arasinda semereli elaqenin qurulmasi Alim ve mutexessislerin muelliflik huququnun taninmasi ve qorunmasi Elektron kesflerin huquqi statusunun mueyyenlesdirilmesi ve s MenbeIsmayil Calalli Sadiqov Informatika terminlerinin izahli lugeti 2017 Baki nesriyyati 996 s AMEA Informasiya Texnologiyalari Institutu Informatika muhazireleri Elovset Qaracaoglu M A Camalbeyov R E Feremezov IBM PC tipli komputerlerin arxitekturasi sistem proqram teminati ve emeliyyat sistemleri Baki H Eliyev adina AAHM 2009 307 seh Eliquliyev R M Salmanova P M Informasiya cemiyyeti maraqli xronoloji faktlar Baki Informasiya Texnologiyalari nesriyyati 2013 169 seh Hemcinin baxSalam Dunya proqram numunelerinin siyahisiIstinadlarM S Xelilov Informatika derslik Baki 2010 https adpuquba edu az wp content uploads 2020 12 Informatika v C9 99 onun C9 99sas anlayisi pdf https kayzen az blog informatika 1146 informatika n C9 99dir html