Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Kibernetika (yun. Επιστήμη συστημάτων) — yunan sözü olub, hərfi mənası "idarə etmək bacarığı" deməkdir. Kibernetika əks əlaqəyə malik olan sistemlərin idarə olunması haqqında elmdir. Riyaziyyat, texnika və neyrofiziologiyanın qovşağında yaranmış kibernetikanı əks əlaqə mexanizminə malik canlı və cansız sistemlər sinfi maraqlandırır.
1834-cü ildə görkəmli fransız fiziki Andre Mari Amper elmlərin təsnifatını təklif etmişdir. Cəmiyyətin idarə olunması haqqındakı elmi göstərmək üçün o, “kibernetika” (cybernetics) terminini istifadə etmişdir. Kibernetika yunan dilindən tərcümədə “idarə etmək məharəti” mənasını verir.
Kibernetikanın əsasını 1948-ci ildə "Kibernetika" kitabını çap etdirmiş amerikan riyaziyyatçısı Norbert Viner (1894-1964) qoymuşdur. Bu elmin orijinallığı bundadır ki, o, sistemin maddi tərkibini və strukturunu deyil, baxılan sistemlər sinfinin işinin nəticəsini öyrənir. Kibernetikada ilk dəfə "qara qutu" anlayışı işlənib hazırlanmışdır. "Qara qutu" elə bir keçirilməsini təmin edən informasiyalara mexanizmdir ki, o indiki və giriş potensialı üzərində, bu potensialın strukturu və onun həyata malik olmadıqda belə müəyyən əməliyyatları həyata keçirə bilirik. Kibernetikada mürəkkəb sistemlərin xarici təsirlərə cavab reaksiyaları, onların həyata keçirdikləri funksiyalar öyrənilir Kibernetikada sistemlərə substrat (maddi) və struktur yanaşma ilə bərabər sözün geniş mənasında sistem yanaşmanın funksional variantından da istifadə olunur. Əgər XVII əsr və XVIII əsrin əvvəlləri – saat əsri, XIII əsrin sonu və XIX əsr – buxar maşını dövrü olmuşdursa, hazırkı dövr əlaqə və idarəetmə dövrüdür.
Bu proseslərin öyrənilməsinə kibemetika öz töhfəsini vermişdir. Əlaqə və idarəetmə modellərini öyrənən kibernetika bu prosesdə elmə çoxdan məlum olan, lakın yalnız müasır təbiətşünaslıqda status qazanan informasiya anlayışından istifadə edir. Sistemin təşkil olunmamasının ölçüsünü əks etdirən entropiya anlayışından fərqli olaraq informasiya anlayışı sistemin təşkil olunmasının ölçüsünü ifadə edir. Kibernetika informasiya ilə sistemin digər xarakteristikaları, o cümlədən entropiya arasındakı asılılığı aşkar edir. Araşdırmalar göstərir ki, informasiya ilə entropiya arasmda tərs mütənasib asılılıq mövcuddur: entropiya artdıqca ınformasıya azalır və əksinə. İnformasiyanın entropiya ilə əlaqəsi informasiyanın enerji ilə əlaqəsinə şəhadət verir.
Kibernetikanı, adətən, nəzəri, texniki və tətbiqi kibernetikaya bölürlər.
Texniki kibernetika
Texniki kibernetikaya bəzi hallarda kibemetikanın müstəqil istiqaməti, bəzən də tətbiqi kibernetikanın növlərindən biri kimi baxılır. Texniki kibernetika idarəedici və hesablayıcı qurğularda tətbiq olunan texniki vasitələrin quraşdırılması və istismar məsələləri ilə məşğul olur. Texniki kibernetikanın başlıca problemlərindən biri "insan-maşın" problemidir. Bu problemin mahiyyətində ayrılmaz elementini insan-operator təşkil edən avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin öyrənilməsi durur. Bu sahədə meydana çıxan bir sıra yeni problemlər (insanın adaptiv xassələri, insan-operatorun intellektual fəaliyyəti, onun fəaliyyətinin məntiqi təsviri, evristik proqramlaşdırma və s.) texniki kibernetikada mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Nəzəri kibernetika
Nəzəri kibernetikaya riyaziyyatın müxtəlif bölmələrində yaranmış elmi istiqamətlər, o cümlədən riyazi məntiq, ehtimallar nəzəriyyəsi, hesablama riyaziyyatı, informasiya nəzəriyyəsi, kodlaşdırma nəzəriyyəsi, alqoritmlər nəzəriyyəsi və b. daxildir. Kibernetikanın özündə isə avtomatlar nəzəriyyəsi, formal dillər və qrammatikalar nəzəriyyəsi, obrazlarm tanınması nəzəriyyəsi və s. bölmələr yaranmışdır.
Nəzəri kibernetikanın yalnız riyaziyyat və məntiqə müncər edilməsini düşünmək doğru olmazdı. Digər təbii və texniki elmlər kimi kibernetika da obyektin öyrənilınəsi üçün eksperimentdən, xüsusilə maşın modelləşdirməsi adlanan riyazi eksperimentdən istifadə edir. Riyazi eksperiment obyektin fıziki modelini qurmadan və tədqiq etmədən onun elektron hesablama maşınında reallaşdırılan riyazi modeli əsasında tədqiqini mümkün edir. EHM-da aparılan modelləşdirmə digər elmlərlə müqayisədə kibernetikaya xüsusi üstünlük verir. Kibernetik yanaşma metodundan bütün elmlərdə – təbii, texniki və humanitar elmlərdə istifadə olımur. Bu baxımdan kibernetika riyaziyyata bənzəyir .
Sistemin rəngarəngliyi artdıqca informasiyalar da müvafıq suratdə çoxalır, lakin informasiyanın sistemlərin rangarəngliyi ilə əlaqəsi təkcə bununla bitmir. Kibernetikanın əsas qanunlarıdan biri "zəruri rəngaranglik" qanunudur. Bu qanuna görə hər bir sistemin eftektli idarə olunması yalnız o halda mümkündür ki, idarə edən sistemin rəngarəngliyi idarə olunan sistemin rəngarəngliyindən böyük olmuş olsun.
Nəzəri kibernetika ixtiyari təbiətli idarəetmə sistemlərinin aparatının və metodlarının işlənib hazırlanması ilə məşğul olur. Onun əsas bölmələrindən biri mürəkkəb sistemlərin idarə olunmasının nəzəriyyəsidir. Nəzəri kibernetikada təsadüfı proseslər nəzəriyyəsi, oyunlar nəzəriyyəsi, statistik həllər nəzəriyyəsi və s. böyük əhəmiyyət psixologiyası ilə kəsişməsinə səbəb olur. Texniki kibernetikanın məşğul olduğu problemlər spektri zəngindir: obrazların tanınması, oxuya bilən avtomatların yaradılması, texniki proseslərin və ya fiziki eksperimentlərin halını xarakterizə edən situasiyalarm təhlili, avtomatlaşdırılmış diaqnostik qurğuların işlənib hazırlanması, obyektlərin identifıkasiyası və s. Kibernetikanın xalq təsərrüfatı sahəsində ən mühüm vəzifəsi müəssisələrin idarə olunmasının avtomatlaşdırılmış sisteminin və texniki proseslərin idarə olunmasının avtomatlaşdırılmış sistemini yaratmaqdan ibarətdir. Bu sistemlərin yaradılmasının elmi bazasmı təkcə texniki kibernetika deyil, həm də informasiya nəzəriyyəsi, sistematotexnika, iqtisadi kibernetika təşkil edir.
Tətbiqi kibernetika
Tətbiqi kibernetika nəzəri və bir sıra hallarda texniki kibernetikanın biologiyaya, təbabətə, iqtisadiyyata, sənayeyə, nəqliyyata, rabitə xidmətinə və s. tətbiq edilməsilə məşğul olur.
Kibernetikanın tarixi taleyi elədir ki, onun məzmununda biliyin demək olar ki, bütün sahələri birləşir. Kibernetika – hər hansı bir elm olmayıb, idarəetmənin ümumi prinsiplərini, idarəetmə üsullarını və onların texnikada istifadə olunmasının vasitələrini öyrənən bütöv bir istiqamətdir. Kibernetikanın bəzi tərkib hissələri təbiət elmlərinə, bəziləri texniki elmlərə, bəziləri isə ictımaı elmlərə aiddir.
Öyrəndiyi obyektlərin genişlik dairəsini əsas tutaraq bir sıra müəlliflər kibernetikanı "müasir fəlsəfə", "elmi-texniki inqilab dövrünün fəlsəfəsı" adlandırırlar. Məzmunu fəlsəfi problemlərlə zəngin olsa da kıbernetika fəlsəfə deyil. Onun özünəməxsus, lakin fəlsəfənin predmetindən (təbiət, cəmiyyət, təfəkkür və idrakın ən ümumi qanunları) daha məhdud və dar olan xüsusi predmeti (idarəetmə) vardır. Bu problemlərin həlli kibernetikanın hüdudlarını aşaraq fəlsəfi təhlil sahəsinə daxil olur. Elmi dialektik fəlsəfə kıbernetikanın dünyagörüşü və metodoloji əsası kimi çıxış edir.
Fəlsəfə və kibernetika
Fəlsəfə və kibernetikanın əlaqəsi qarşılıqlı səciyyə daşıyır. Bütövlükdə kibernetikanın nəzəri idrak üçün əhəmiyyəti aşağıdakı cəhətlər ilə müəyyən olunur:
- Fəlsəfi əhəmiyyəti: kibemetıka əlaqənin, idarəetmənin, informasiyanın, təşkilolunmanın, əks əlaqənin, məqsədəuyğunluğun, ehtimalın roluna əsaslanaraq dünya haqqında, təbiət və cəmiyyət haqqında yeni təsəvvürlər verir.
- Sosial əhəmiyyəti: kibemetika mütəşəkkil tam kimi qəbul etdiyi cəmiyyət haqqında yeni təsəvvürlər irəli sürür.
- Umumi elmi əhəmiyyəti: kibemetikanın bu əhəmiyyəti üç mənaya malikdir: a) kibernetıka elmin digər sahələri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən ümumelmi anlayışlar (idarəetmə, mürəkkəb dinamik sistem, informasiya və b. verir; b) elmə yeni tədqiqat metodları (ehtimali metod, stoxastik metod, EHM-də modelləşdirmə və b. verir; v) "siqnal-cavab" funksional yanaşma metodu əsasında kibernetik sistemlərin tərkibi və strukturu haqqında sonrakı tədqıqatların gedişində yoxlanıla bilən hipotezləri irəli sürür. Məsələn, texnika sistemlər üçün işlənib hazırlanmış yeni bir qaydaya görə sistemin işindəki xətanı tapmaq üçün üç eyni sistemın işini yoxlamaq lazımdır. Onlardan ikisinin işinə görə üçüncünün səhvləri tapılır.
- Metodoloji əhəmiyyəti: kibernetikanın metodoloji əhəmiyyəti bununla müəyyən olunur ki, sadə texniki sistemlərin funksiyalaşmasının öyrənilməsi daha mürəkkəb sistemlərdə (canlı orqanizmlər, insan təfəkkürü və s.) cərəyan edən proseslərin (həyatın yenidən hasil edilməsi, təhsil və s.) dərk edilməsində istitadə olunur. Bu qəbildən olan kibernetik modellərin müasir elm üçün əhəmiyyəti bununla şərtlənir ki, hazırda mürəkkəb sistemlərdə cərəyan edən proseslərin adekvat təsvirini verən riyazi tənliklər olmadığından onlarm daha sadə modelləri ilə kifayətlənmək lazım idi.
- Texniki əhəmiyyəti: kibernetikanın texniki əhəmiyyəti bundadır ki, mövcud kibernetik prinsiplər əsasında elektron hesablama maşınlarının, robotların, şəxsi kompyuterlərin yaradılması yalnız elmi idraki deyil, həm də həyatm bütün sahələrinin kibemetikləşdirilməsinə yə informatikləşdirilməsinə səbəb olur.
Kibernetika cinayətləri və qanunları
Müasir dövrdə informasiya kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı kibercinayətkarlığın meydana gəlməsinə və gündən-günə artmasına gətirib çıxarmışdır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesabatında hər il 1.5 milyondan çox insanın internet vasitəsilə edilən cinayətlərin qurbanı olduğu və kibercinayət xarakterli fəaliyyət nəticəsində dəymiş ümumi ziyanın 1 milyard ABŞ dolları təşkil etdiyi bildirilir. Kibercinayətkarlığın artması bütün dünyada dövlət idarəçiliyi, bank, nəqliyyat, milli təhlükəszilik və digər sistemlərin təkmilləşdirilməsini, kibermüdafiə tədbirlərinin genişləndirilməsini aktual edir. 2012-ci ildə NATO-nun Çikaqoda keçirilən sammitində qəbul olunmuş yekun bəyənnamədə də kiberhücumların kəmiyyət və keyfiyyətinin artması faktları bir daha qeyd olunmuş və Alyansa üzv dövlətlərinin ayrı-ayrılıqda, həmçinin beynəlxalq təşkilatlarla (BMT, Avropa İttifaqı, Avropa Şurası və digərləri) birlikdə vahid kibermüdafiənin təşkilinin vacibliyi vurğulanmışdır. Artıq ABŞ, Rusiya, Çin, İngiltərə, Fransa, Almaniya və bir sıra başqa inkişaf etmiş dövlətlər öz xüsusi kiber qoşunlarını yaradıblar. Bu dövlətlər əsas məqsədlərinin öz şəbəkələrini müdafiə etmək olduğu bildirsələr də, burada hücum əməliyyatlarının aparılması da nəzərdə tutulur. Dünyanın sürətlə inkişaf edən ölkələrindən biri kimi Azərbaycanda da müasir informasiya kommunikasiyası texnologiyalarının (İKT) geniş tətbiqi bu sahədə davamlı kibertəhlükəsizlik tədbirlərinin həyata keçirilməsini gündəmə gətirmişdir. Hələ 2011-ci ildə Rusiyanın Yekaterinburq şəhərində təhlükəsizlik məsələlərinə həsr olunmuş beynəlxalq tədbirdə çıxış edən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri, Təhlükəsizilik Şurasının katibi, akademik Ramiz Mehdiyev kibertəhlükəsizlik məsələlərinə toxunaraq demişdir ki, Hər bir müasir dövlət kimi Azərbaycan da İKT-nin inkişafına diqqət yetirir, bu sahə ölkənin sosial iqtisadi inkişafının prioritet istiqaməti elan edilmişdir və biz informasiya təhlükəsizliyi məsələlərində Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, NATO, Beynəlxalq Elektrik Rabitəsi İttifaqı və digər beynəlxalq təşkilatlarla fəal qarşılıqlı əlaqələr saxlayırıq. Bu sahədə hüquqi bazanın formalaşdırılması istiqamətində Azərbaycan beynəlxalq konvensiya və proqramlara qoşulmuş, daxili qanunvericilik bazasını daha da təkmilləşdirmişdir. Belə ki, Azərbaycan 2008-ci ildə Avropa Şurasının Kibercinayətkarlıq haqqında Konvensiyasını imzalamışdır (2010-cu ildə ratifikasiya etmişdir). Ölkəmiz həmçinin Şərq tərəfdaşlığı – Avropa Şurası mexanizmi proqramı çərçivəsində həyata keçirilən kibercinayətkarlığa qarşı mübarizə sahəsində əməkdaşlıq layihəsində də iştirak edir. Respublikada informasiya proseslərinin mühafizəsi, sabitliyi və fasiləsizliyi, dövlət orqanlarının informasiya ehtiyatlarının qorunması, bu sahədə təhdidlərin qarşısının alınması, təhlili və qabaqlanması üçün dövlət və qeyri-dövlət informasiya infrastrukturu subyektlərinin, onların istifadəçilərinin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, kibertəhlükəsizlik sahəsində risklərin qiymətləndirilməsi və idarə olunması, ümummilli hazırlığın və maarifləndirmənin təmin edilməsi məqsədilə 26 sentyabr 2012-ci il tarixində İnformasiya təhlükəsizliyi sahəsində fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən Fərman imzalanmışdır. Fərmana əsasən Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Agentliyi və Azərbaycan Respublikası Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi yanında əlaqələndirici qurum olan Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzi yaradılmışdır. Bundan əlavə olaraq, Azərbaycanda kibertəhlükəsizlik sistemlərinin qorunmasına cavabdeh şirkəti dir.
Mənbə
- Viper N. Kibernetika i obhestvo M., İL, 1958
- Gşbi U. R. Vvedenie v kibernetiku İL., 1959, s. 15.
- Viper N. Kibernetika M., 1968, s. 201
- Əliquliyev R.M., Salmanova P.M. İnformasiya cəmiyyəti: maraqlı xronoloji faktlar. Bakı: “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2013, 169 səh.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- "Principia Cybernetica Project" (PCP) (ing. )
- Kibernetika haqqinda[ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Kibernetika yun Episthmh systhmatwn yunan sozu olub herfi menasi idare etmek bacarigi demekdir Kibernetika eks elaqeye malik olan sistemlerin idare olunmasi haqqinda elmdir Riyaziyyat texnika ve neyrofiziologiyanin qovsaginda yaranmis kibernetikani eks elaqe mexanizmine malik canli ve cansiz sistemler sinfi maraqlandirir 1834 cu ilde gorkemli fransiz fiziki Andre Mari Amper elmlerin tesnifatini teklif etmisdir Cemiyyetin idare olunmasi haqqindaki elmi gostermek ucun o kibernetika cybernetics terminini istifade etmisdir Kibernetika yunan dilinden tercumede idare etmek mehareti menasini verir Kibernetikanin esasini 1948 ci ilde Kibernetika kitabini cap etdirmis amerikan riyaziyyatcisi Norbert Viner 1894 1964 qoymusdur Bu elmin orijinalligi bundadir ki o sistemin maddi terkibini ve strukturunu deyil baxilan sistemler sinfinin isinin neticesini oyrenir Kibernetikada ilk defe qara qutu anlayisi islenib hazirlanmisdir Qara qutu ele bir kecirilmesini temin eden informasiyalara mexanizmdir ki o indiki ve giris potensiali uzerinde bu potensialin strukturu ve onun heyata malik olmadiqda bele mueyyen emeliyyatlari heyata kecire bilirik Kibernetikada murekkeb sistemlerin xarici tesirlere cavab reaksiyalari onlarin heyata kecirdikleri funksiyalar oyrenilir Kibernetikada sistemlere substrat maddi ve struktur yanasma ile beraber sozun genis menasinda sistem yanasmanin funksional variantindan da istifade olunur Eger XVII esr ve XVIII esrin evvelleri saat esri XIII esrin sonu ve XIX esr buxar masini dovru olmusdursa hazirki dovr elaqe ve idareetme dovrudur Bu proseslerin oyrenilmesine kibemetika oz tohfesini vermisdir Elaqe ve idareetme modellerini oyrenen kibernetika bu prosesde elme coxdan melum olan lakin yalniz muasir tebietsunasliqda status qazanan informasiya anlayisindan istifade edir Sistemin teskil olunmamasinin olcusunu eks etdiren entropiya anlayisindan ferqli olaraq informasiya anlayisi sistemin teskil olunmasinin olcusunu ifade edir Kibernetika informasiya ile sistemin diger xarakteristikalari o cumleden entropiya arasindaki asililigi askar edir Arasdirmalar gosterir ki informasiya ile entropiya arasmda ters mutenasib asililiq movcuddur entropiya artdiqca informasiya azalir ve eksine Informasiyanin entropiya ile elaqesi informasiyanin enerji ile elaqesine sehadet verir Kibernetikani adeten nezeri texniki ve tetbiqi kibernetikaya bolurler Texniki kibernetikaTexniki kibernetikaya bezi hallarda kibemetikanin musteqil istiqameti bezen de tetbiqi kibernetikanin novlerinden biri kimi baxilir Texniki kibernetika idareedici ve hesablayici qurgularda tetbiq olunan texniki vasitelerin qurasdirilmasi ve istismar meseleleri ile mesgul olur Texniki kibernetikanin baslica problemlerinden biri insan masin problemidir Bu problemin mahiyyetinde ayrilmaz elementini insan operator teskil eden avtomatlasdirilmis idareetme sistemlerinin oyrenilmesi durur Bu sahede meydana cixan bir sira yeni problemler insanin adaptiv xasseleri insan operatorun intellektual fealiyyeti onun fealiyyetinin mentiqi tesviri evristik proqramlasdirma ve s texniki kibernetikada muhum ehemiyyet kesb edir Nezeri kibernetikaNezeri kibernetikaya riyaziyyatin muxtelif bolmelerinde yaranmis elmi istiqametler o cumleden riyazi mentiq ehtimallar nezeriyyesi hesablama riyaziyyati informasiya nezeriyyesi kodlasdirma nezeriyyesi alqoritmler nezeriyyesi ve b daxildir Kibernetikanin ozunde ise avtomatlar nezeriyyesi formal diller ve qrammatikalar nezeriyyesi obrazlarm taninmasi nezeriyyesi ve s bolmeler yaranmisdir Nezeri kibernetikanin yalniz riyaziyyat ve mentiqe muncer edilmesini dusunmek dogru olmazdi Diger tebii ve texniki elmler kimi kibernetika da obyektin oyrenilinesi ucun eksperimentden xususile masin modellesdirmesi adlanan riyazi eksperimentden istifade edir Riyazi eksperiment obyektin fiziki modelini qurmadan ve tedqiq etmeden onun elektron hesablama masininda reallasdirilan riyazi modeli esasinda tedqiqini mumkun edir EHM da aparilan modellesdirme diger elmlerle muqayisede kibernetikaya xususi ustunluk verir Kibernetik yanasma metodundan butun elmlerde tebii texniki ve humanitar elmlerde istifade olimur Bu baximdan kibernetika riyaziyyata benzeyir Sistemin rengarengliyi artdiqca informasiyalar da muvafiq suratde coxalir lakin informasiyanin sistemlerin rangarengliyi ile elaqesi tekce bununla bitmir Kibernetikanin esas qanunlaridan biri zeruri rengaranglik qanunudur Bu qanuna gore her bir sistemin eftektli idare olunmasi yalniz o halda mumkundur ki idare eden sistemin rengarengliyi idare olunan sistemin rengarengliyinden boyuk olmus olsun Nezeri kibernetika ixtiyari tebietli idareetme sistemlerinin aparatinin ve metodlarinin islenib hazirlanmasi ile mesgul olur Onun esas bolmelerinden biri murekkeb sistemlerin idare olunmasinin nezeriyyesidir Nezeri kibernetikada tesadufi prosesler nezeriyyesi oyunlar nezeriyyesi statistik heller nezeriyyesi ve s boyuk ehemiyyet psixologiyasi ile kesismesine sebeb olur Texniki kibernetikanin mesgul oldugu problemler spektri zengindir obrazlarin taninmasi oxuya bilen avtomatlarin yaradilmasi texniki proseslerin ve ya fiziki eksperimentlerin halini xarakterize eden situasiyalarm tehlili avtomatlasdirilmis diaqnostik qurgularin islenib hazirlanmasi obyektlerin identifikasiyasi ve s Kibernetikanin xalq teserrufati sahesinde en muhum vezifesi muessiselerin idare olunmasinin avtomatlasdirilmis sisteminin ve texniki proseslerin idare olunmasinin avtomatlasdirilmis sistemini yaratmaqdan ibaretdir Bu sistemlerin yaradilmasinin elmi bazasmi tekce texniki kibernetika deyil hem de informasiya nezeriyyesi sistematotexnika iqtisadi kibernetika teskil edir Tetbiqi kibernetikaTetbiqi kibernetika nezeri ve bir sira hallarda texniki kibernetikanin biologiyaya tebabete iqtisadiyyata senayeye neqliyyata rabite xidmetine ve s tetbiq edilmesile mesgul olur Kibernetikanin tarixi taleyi eledir ki onun mezmununda biliyin demek olar ki butun saheleri birlesir Kibernetika her hansi bir elm olmayib idareetmenin umumi prinsiplerini idareetme usullarini ve onlarin texnikada istifade olunmasinin vasitelerini oyrenen butov bir istiqametdir Kibernetikanin bezi terkib hisseleri tebiet elmlerine bezileri texniki elmlere bezileri ise ictimai elmlere aiddir Oyrendiyi obyektlerin genislik dairesini esas tutaraq bir sira muellifler kibernetikani muasir felsefe elmi texniki inqilab dovrunun felsefesi adlandirirlar Mezmunu felsefi problemlerle zengin olsa da kibernetika felsefe deyil Onun ozunemexsus lakin felsefenin predmetinden tebiet cemiyyet tefekkur ve idrakin en umumi qanunlari daha mehdud ve dar olan xususi predmeti idareetme vardir Bu problemlerin helli kibernetikanin hududlarini asaraq felsefi tehlil sahesine daxil olur Elmi dialektik felsefe kibernetikanin dunyagorusu ve metodoloji esasi kimi cixis edir Felsefe ve kibernetikaFelsefe ve kibernetikanin elaqesi qarsiliqli seciyye dasiyir Butovlukde kibernetikanin nezeri idrak ucun ehemiyyeti asagidaki cehetler ile mueyyen olunur Felsefi ehemiyyeti kibemetika elaqenin idareetmenin informasiyanin teskilolunmanin eks elaqenin meqsedeuygunlugun ehtimalin roluna esaslanaraq dunya haqqinda tebiet ve cemiyyet haqqinda yeni tesevvurler verir Sosial ehemiyyeti kibemetika mutesekkil tam kimi qebul etdiyi cemiyyet haqqinda yeni tesevvurler ireli surur Umumi elmi ehemiyyeti kibemetikanin bu ehemiyyeti uc menaya malikdir a kibernetika elmin diger saheleri ucun muhum ehemiyyet kesb eden umumelmi anlayislar idareetme murekkeb dinamik sistem informasiya ve b verir b elme yeni tedqiqat metodlari ehtimali metod stoxastik metod EHM de modellesdirme ve b verir v siqnal cavab funksional yanasma metodu esasinda kibernetik sistemlerin terkibi ve strukturu haqqinda sonraki tedqiqatlarin gedisinde yoxlanila bilen hipotezleri ireli surur Meselen texnika sistemler ucun islenib hazirlanmis yeni bir qaydaya gore sistemin isindeki xetani tapmaq ucun uc eyni sistemin isini yoxlamaq lazimdir Onlardan ikisinin isine gore ucuncunun sehvleri tapilir Metodoloji ehemiyyeti kibernetikanin metodoloji ehemiyyeti bununla mueyyen olunur ki sade texniki sistemlerin funksiyalasmasinin oyrenilmesi daha murekkeb sistemlerde canli orqanizmler insan tefekkuru ve s cereyan eden proseslerin heyatin yeniden hasil edilmesi tehsil ve s derk edilmesinde istitade olunur Bu qebilden olan kibernetik modellerin muasir elm ucun ehemiyyeti bununla sertlenir ki hazirda murekkeb sistemlerde cereyan eden proseslerin adekvat tesvirini veren riyazi tenlikler olmadigindan onlarm daha sade modelleri ile kifayetlenmek lazim idi Texniki ehemiyyeti kibernetikanin texniki ehemiyyeti bundadir ki movcud kibernetik prinsipler esasinda elektron hesablama masinlarinin robotlarin sexsi kompyuterlerin yaradilmasi yalniz elmi idraki deyil hem de heyatm butun sahelerinin kibemetiklesdirilmesine ye informatiklesdirilmesine sebeb olur Kibernetika cinayetleri ve qanunlariMuasir dovrde informasiya kommunikasiya texnologiyalarinin inkisafi kibercinayetkarligin meydana gelmesine ve gunden gune artmasina getirib cixarmisdir Birlesmis Milletler Teskilatinin hesabatinda her il 1 5 milyondan cox insanin internet vasitesile edilen cinayetlerin qurbani oldugu ve kibercinayet xarakterli fealiyyet neticesinde deymis umumi ziyanin 1 milyard ABS dollari teskil etdiyi bildirilir Kibercinayetkarligin artmasi butun dunyada dovlet idareciliyi bank neqliyyat milli tehlukeszilik ve diger sistemlerin tekmillesdirilmesini kibermudafie tedbirlerinin genislendirilmesini aktual edir 2012 ci ilde NATO nun Cikaqoda kecirilen sammitinde qebul olunmus yekun beyennamede de kiberhucumlarin kemiyyet ve keyfiyyetinin artmasi faktlari bir daha qeyd olunmus ve Alyansa uzv dovletlerinin ayri ayriliqda hemcinin beynelxalq teskilatlarla BMT Avropa Ittifaqi Avropa Surasi ve digerleri birlikde vahid kibermudafienin teskilinin vacibliyi vurgulanmisdir Artiq ABS Rusiya Cin Ingiltere Fransa Almaniya ve bir sira basqa inkisaf etmis dovletler oz xususi kiber qosunlarini yaradiblar Bu dovletler esas meqsedlerinin oz sebekelerini mudafie etmek oldugu bildirseler de burada hucum emeliyyatlarinin aparilmasi da nezerde tutulur Dunyanin suretle inkisaf eden olkelerinden biri kimi Azerbaycanda da muasir informasiya kommunikasiyasi texnologiyalarinin IKT genis tetbiqi bu sahede davamli kibertehlukesizlik tedbirlerinin heyata kecirilmesini gundeme getirmisdir Hele 2011 ci ilde Rusiyanin Yekaterinburq seherinde tehlukesizlik meselelerine hesr olunmus beynelxalq tedbirde cixis eden Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Administrasiyasinin rehberi Tehlukesizilik Surasinin katibi akademik Ramiz Mehdiyev kibertehlukesizlik meselelerine toxunaraq demisdir ki Her bir muasir dovlet kimi Azerbaycan da IKT nin inkisafina diqqet yetirir bu sahe olkenin sosial iqtisadi inkisafinin prioritet istiqameti elan edilmisdir ve biz informasiya tehlukesizliyi meselelerinde Avropa Surasi Avropa Ittifaqi NATO Beynelxalq Elektrik Rabitesi Ittifaqi ve diger beynelxalq teskilatlarla feal qarsiliqli elaqeler saxlayiriq Bu sahede huquqi bazanin formalasdirilmasi istiqametinde Azerbaycan beynelxalq konvensiya ve proqramlara qosulmus daxili qanunvericilik bazasini daha da tekmillesdirmisdir Bele ki Azerbaycan 2008 ci ilde Avropa Surasinin Kibercinayetkarliq haqqinda Konvensiyasini imzalamisdir 2010 cu ilde ratifikasiya etmisdir Olkemiz hemcinin Serq terefdasligi Avropa Surasi mexanizmi proqrami cercivesinde heyata kecirilen kibercinayetkarliga qarsi mubarize sahesinde emekdasliq layihesinde de istirak edir Respublikada informasiya proseslerinin muhafizesi sabitliyi ve fasilesizliyi dovlet orqanlarinin informasiya ehtiyatlarinin qorunmasi bu sahede tehdidlerin qarsisinin alinmasi tehlili ve qabaqlanmasi ucun dovlet ve qeyri dovlet informasiya infrastrukturu subyektlerinin onlarin istifadecilerinin fealiyyetinin elaqelendirilmesi kibertehlukesizlik sahesinde risklerin qiymetlendirilmesi ve idare olunmasi umummilli hazirligin ve maariflendirmenin temin edilmesi meqsedile 26 sentyabr 2012 ci il tarixinde Informasiya tehlukesizliyi sahesinde fealiyyetin tekmillesdirilmesi tedbirleri haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidenti terefinden Ferman imzalanmisdir Fermana esasen Azerbaycan Respublikasi Xususi Dovlet Muhafize Xidmetinin Xususi Rabite ve Informasiya Tehlukesizliyi Dovlet Agentliyi ve Azerbaycan Respublikasi Rabite ve Yuksek Texnologiyalar Nazirliyi yaninda elaqelendirici qurum olan Elektron Tehlukesizlik Merkezi yaradilmisdir Bundan elave olaraq Azerbaycanda kibertehlukesizlik sistemlerinin qorunmasina cavabdeh sirketi dir MenbeViper N Kibernetika i obhestvo M IL 1958 Gsbi U R Vvedenie v kibernetiku IL 1959 s 15 Viper N Kibernetika M 1968 s 201 Eliquliyev R M Salmanova P M Informasiya cemiyyeti maraqli xronoloji faktlar Baki Informasiya Texnologiyalari nesriyyati 2013 169 seh Hemcinin baxKibernetika Institutu InformasiyaXarici kecidler Principia Cybernetica Project PCP ing Kibernetika haqqinda olu kecid