Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Öküzə sitayiş - qədim dini dünyagörüşlərdən biri olan totemizmin təzahür forması.
Qədim xalqların dini baxışlarında öküzə sitayiş
Bir çox tədqiqatçıların hesab etdiyi kimi, öküz ayini Şərq xalqlarının hələ ən qədim totemist təsəvvürlərinə gedib çıxır. Öküzə ehtiram Çatalquyukun saxsı qablarından əvvəlki dövrdə, neolitdə öz çiçəklənmə dövrünə çatmışdır. Paleolit dövründən başlayaraq və sonrakı dövrlərdə öküz müxtəlif tayfa və xalqlarda totem hesab edilmişdir. Məsələn, orta əsrlər türk tayfası oğuzların dastanında nəslin banisi Oğuz xaqanı haqqında deyilirdi: «Onun ayaqları öküzün ayaqları kimi, budları canavarın budu kimi, çiyinləri ayının çiyni kimi idi. Onu «öküz» adlandırırdılar».
Bir çox tayfalar öz başlanğıcını öküzlə əlaqələndirirdilər. Hunlar, monqollar və buryatlar başlanğıcı öküz nəslindən götürürdülər. Öküzün buynuzlarını isə cəsarət, hünər və güc rəmzi ilə əlaqələndirirdilər. Qazaxıstan petroqliflərində olan öküz təsvirləri haqqında analoji fikirlər söylənilirdi. Bunu əsasən hindu tayfalarının qədim dastanları ilə əlaqələndirmək mümkündür.
İranda və Orta Asiyanın bəzi vilayətlərində öküz müqəddəs heyvan olaraq məzdəkizm ayinlərinə daxil olmuş və «Avesta»da bu obrazlara tez-tez müraciət olunmuşdur. [7-ci yasna, XXV, 4]. Öküzlərə həsr olunmuş çoxlu təriflərə Riqveddə rast gəlmək olar. Hind dastanlarında öküz, həmçinin əzəmət və güc rəmzidir.
Tropik Afrika, Amazoniya və Avstraliyanın bəzi rayonlarında geridə qalmış tayfa və xalqlarda hazırda belə bir mərasim vardır: heyvan ovundan əvvəl, yerə onun təsviri çəkilir və and mərasimi yerinə yetirilir. Möhkəm əşya ilə vurulmuş zərbələrin izi qalmış bu heyvan təsvirləri Qobustanda da qeydə alınmışdır. Güman etmək olar ki, Qobustan ovçuları da ovdan əvvəl bu ovsunları icra edirdilər.
Öküz və qadın... Bu cür uyğunluq Avropanı oğurlamış Zevs haqqında rəvayət və Minotavr və Pasifay haqqında əsatirə sövq edir. Burada qadın yalnız nəslin başçısı kimi deyil, həm də heyvan əcdadla əlaqəyə girir. Buradan qadın və heyvan obrazlarının bərəkət ayini əmələ gəlir. Bu növ qayaüstü kompozisiyalara oxşar süjetlərə (qadın və heyvan obrazı) Fransanın madlen dövrü mağarasından (Aşağı Lojeri) qadın və maral rəsmində, qədim neolit dövrünün «şəhəri» Çatal-quyukun «Bərəkət ilahəsi məbədi»nin ön divarındakı (Anadolu qayaüstü təsvirləri) qadın və öküz təsvirlərində. İordaniya petroqliflərində iri öküz fonunda sxematik qadın fiqurlarında, Üst-tuba və Side petroqliflərində rast gəlmək olar.
Öküz uzun müddət qədim ovçuların ehtiram obyektləri sırasında qalmışdır. Etnoqrafik məlumatlardan göründüyi kimi, öküz ibtidai ovçu tayfalarının ehtiram obyekti və totemi olmuşdur. Qədim dini təsəvvürlərdə öküzə sitayiş günəşə və ali səma allahına sitayişlə sıx əlaqəlidir. Antik müəlliflərin mənbələrindən göründüyü ki, Zevs və Mitra, Yupiter və Perun onlara ithaf olunmuş öküzlərlə müxtəlif mənalarda əlaqəlidir. Öküz təsvirləri bərəkət ayinləri ilə bağlı idilər. Burada təsvir olunmuş öküzə sitayişlə bağlı ovsun ayinləri totem əcdadlar haqqında rəvayətləri əks etdirərək, Azərbaycanın qədim sakinlərinin artıq paleolit dövründə təşəkkül tapmış dünyagörüşü təsəvvürlərinin çox mürəkkəbliyini göstərir.
Azərbaycanda öküzə sitayiş ayini
Bu ayin Azərbaycan ərazisində də geniş yayılmışdır. Azərbaycan petroqlifləri arasında qədim tayfa və xalqların öküzə sitayiş etmələri haqqında zəngin, rəngarəng və qiymətli material hesab edilən öküz təsvirləri xüsusi yer tutur. İnsanların öküzlə (bizon, tur) ilk tanışlığı paleolit dövründə baş vermişdir.
Qayaüstü incəsənətin inkişafının ilkin mərhələlərindən başlayaraq, Azərbaycanın qayaüstü təsvirlərinin mövzu süjetlərində əsas yerlərdən birini ov ayinləri tutmağa başlayır. Bəşər tarixinin ilkin mərhələlərində yaranmış ov ayin etiqadları minilliklər ərzində qorunub saxlanmış və çoxsaylı əlamətlərdə, qadağalarda, etiqadlarda öz əksini tapmışdır. Bunların bir çoxu dastan, rəvayət və əfsanələr şəklində bizim günlərədək gəlib çatmışdır. Qədim ovçu qayalar üzərində öküz-tur sürüsünü təqib edən oxatanları (Böyükdaş, yuxarı səki, daş № 45, şimal tərəfi) və heyvanları tutmaq üçün müxtəlif hasar və tələləri (Böyükdaş, yuxarı səki, 45 №-li daş, şimal tərəfi, Kiçikdaş, 19, 58 №-li daş) təsvir etməklə mərasim ayinləri vasitəsilə uğurlu ov əldə etməyə çalışırdı.
Çalağan eneolit yaşayış məskənindən tapılmış cavan öküz başı fiquru Abşeronda aşkar olunmuş naxışlarla bəzədilmiş öküzün kiçik başları bu heyvanın ayin mənası daşıdığının vacib sübutlarındandır. Tunc dövründə öküz buynuzları ilə müqəddəs ocaqların bəzədilməsi haqqında da məlumatlar vardır.
Qarabağın Xocalı kəndində aşkar olunmuş öküz təsvirli kəmər tunc dövrü incəsənətində öküz obrazının xüsusi yer tutduğunu təsdiq edir. Bunun izi bəzi müasir maldar xalqlarda da müşahidə olunur. Lakin bunlar bizim dövrlərədək gəlib çatmış mərasim ayinlərinin qalıqlarının kiçik bir qismidir. Görünür, bizə heç vaxt bu mərasimi təşkil edən ayin və adətlərin bütöv kompleksini bərpa etmək mümkün olmayacaqdır. Bizə yalnız arxeoloji abidələrdə onların izləri gəlib çatmışdır.
Öküzə sitayiş bərəkət ideyası ilə də bağlı idi. Qobustanda, Abşeronun Düvəndi kahasında, Kəlbəcər dağlarının bazalt qayalarında və Naxçıvanda - Gəmiqayada öküz obrazlarının xüsusi yeri vardır. Bu heyvan təsvirlərinin yanında insan fiqurları həkk olunmuşdur (Məsələn, Qobustanda öküz təsviri ilə qadın təsvirinin üslub uyğunluğu). Qobustanda öküz təsviri ilə qadın təsvirinin üslub uyğunluğu müşahidə olunan mürəkkəb kompozisiyanı ayin səhnələrinə aid etmək olar (Kiçikdaş, Daşqışlaq kolleksiyası, 19 №-li daş; Böyükdaş, yuxarı səki. 78 №-li daş). Göstərilən müşahidələr bu rəsmlərin ayin əhəmiyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Onlar, güman ki, rəvayət xarakteri daşıyır və paleolit dövrünün mifik nəsil başçılarını tərənnüm edən hekayələr kimi şərh oluna bilərlər.
Azərbaycanın qayaüstü incəsənətində Qobustan qayalarında təsvir olunmuş Dos Primigenius turundan əlavə, öküzün digər obrazları da məlumdur. Ona Kəlbəcər, Gəmiqaya və Abşeron təsvirlərində rast gəlmək olar. Burada öküz arabaya qoşulmuş vəziyyətdə şum səhnələrində və digər səhnələrdə əks olunur. Bu isə onun ev heyvanı olduğunu sübut edir. Belə təsvirlər Naxçıvanda (Gəmiqaya, 76, 77 №-li daşlar) və Abşeronda [Dübəndi kahası] məlumdur. Qobustan qayalarında oxatanların öküz sürüsü ilə döyüşü kimi baxımlı səhnələr (Böyükdaş, yuxarı səki, 45 №-li daş, şimal tərəfi) təsvir olunmuşdur. Bu təsvirləri uğurlu ov mərasimi səhnələri kimi qiymətləndirmək olar.
Mənbə
- Fərəcova M. Azərbaycan qayaüstü incəsənəti. Bakı, 2009.
- Əhmədova E. Azərbaycan etnonimləri. Bakı-2007.
- Seyidov M. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. Bakı, 1983.
- A.Tapdıqov. Zoomorfik miflərlə əlaqədar mifoloji ahtropotonimlər. Onomastika. Elmi-onomastik jurnal №3, Bakı,2008.
- Cəfərzadə Ġ. Qobustan qayalarında təsvirlər /Материалы по истории Азербайджана. Труды музея истории Азербайджана т. III, B., 1957, İzd.AN Azerb.SSR,
- Əfəndiev R. Qədim dövrlərdə Azərbaycan xalq sənəti.
- Ахундов Д.А. Архитектура древнего и ранне-средневекового Азербайджана, Аз.гос.изд., Б., 1986 г.
- Асланов Г. Археологические исследования на Абшероне /Археологические и этнографические изыскания в Азерб-не,1976, Б.,1979,
- Асланов Г.М., Гаджиев П.А. Художественно-технические особенности наскальных рисунков Абшерона//Azərbaycanın maddi mədəniyyəti, XII с, В., 1973 il,
- Голубкина Г.И. О зооморфной керамике из Мингечаура /Материальная культура Азербайджана, т.И,Изд-во АН Аз.ССР, Баку, 1951,
- Гуммель Я.И. Большой Ханларский курган №2. НАИИ АН Аз.ССР,инв.№ 7979.
- Джафарзаде И.М. Древ нелатинская надпись у подошвы г.Беюкдаш /Доклады АН.Азерб.ССР.т 4, №7. Изд. АН АзССР. Б.1948г,
- Джафарзаде И.М. Древнейший период истории Азербайджана // Очерки по древней истории Азербайджана. Б., 1956г.
- Алиев В. Исследования на территории Нахичеванской АССР. Археологические открытия 1970г. М., 1971г., Изд. "Наука",
- Алиев В. Наскальные изображения Гемигая/Проблемы изучения наскапьных изображений в СССР, Инст.Археологии АН СССР, М., 1990.
- Раджабова Б.А. Семантический анализ некоторых предметов украшения средневекового Азербайджана /Respublika arxeologiyası və etnoqrafiyasının I elmi konfransının materilları. В.,1992,
- Жизнь животных. Млекопитающие и звери. Под ред. С.Н.Наумова и А.П.Кузякина. -: Просвещение, 1971,
- Кадырбаев М.К., Марьяшев А.Н.Наскааьныс изображения хребта Каратау. АН Казахской ССР, Институт истории, археологии и этнофафии им. Ч.Ч.Вадихапова., Алма-Ата, 1977 год.
- Кустодиева Т.К. Итальянское искусство эпохи Возрждения: ХIII-ХVI вв. Л., 1985. С. 154.
- Лавров Л.И. Доисламские верования адыгейцев и кабардинцев / кн.Исследования и материалы по вопросам первобытных религиозных верований. М., 1959г.
- Латышев В.В. История древних писателей о скифе и Кавказе // ВДИ,1948 г, №2.
- Равдоникас В.И. История первобытного общества, т.1, Изд. Ленинградского Госуд. университета, Л., 1939,
- Нильсон Дитлеф. Библейская религия в свете новейших археологических раскопок // журнал "Вестник Древней истории", 1937г.,№1,
- Новгородова Э.Л. В стране петроглифов и эдельвейсов. Изд-во "Знание" , М., 1982 г.
- Новгородова Э.А. Мир петроглифов Монголии., АН СССР, Изд-во "Наука", Гл.ред.вост.лит-ры, М., 1984г.
- Столяр А.Д. Происхождение изобразительного искусства. М., Изд-во "Искусство", 1985г.,
- Рыбаков Б.А. Космогония и мифология земледельцев энеолита // СА, №2, Изд-во "Наука", М., 1965,
- Шнирельман В.А. Некоторые проблемы происхождения и распространения животноводства // журн.СЭ, 1974, №3,
- Апхазава Н.И. Материальная культура раннесредневековой Восточной Грузии. Тбилиси,1981.
- Чубинишвили Т.Н. Амирапис - гора (Материалы к древнейшей истории Месхет-Джавахетии).Тбилиси, 1963.
- Фоли Дж. Энциклопедия знаков и символов. — М.: Вече, АСТ, 1997. — 432 с.
Xarici keçidlər
- А. Романчук. Ренессансная интерпретация мифа о быке — символе смерти // Миф в культуре Возрождения. — М.: Наука, 2003, с. 185—189
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Okuze sitayis qedim dini dunyagoruslerden biri olan totemizmin tezahur formasi Qedim xalqlarin dini baxislarinda okuze sitayisBir cox tedqiqatcilarin hesab etdiyi kimi okuz ayini Serq xalqlarinin hele en qedim totemist tesevvurlerine gedib cixir Okuze ehtiram Catalquyukun saxsi qablarindan evvelki dovrde neolitde oz ciceklenme dovrune catmisdir Paleolit dovrunden baslayaraq ve sonraki dovrlerde okuz muxtelif tayfa ve xalqlarda totem hesab edilmisdir Meselen orta esrler turk tayfasi oguzlarin dastaninda neslin banisi Oguz xaqani haqqinda deyilirdi Onun ayaqlari okuzun ayaqlari kimi budlari canavarin budu kimi ciyinleri ayinin ciyni kimi idi Onu okuz adlandirirdilar Bir cox tayfalar oz baslangicini okuzle elaqelendirirdiler Hunlar monqollar ve buryatlar baslangici okuz neslinden gotururduler Okuzun buynuzlarini ise cesaret huner ve guc remzi ile elaqelendirirdiler Qazaxistan petroqliflerinde olan okuz tesvirleri haqqinda analoji fikirler soylenilirdi Bunu esasen hindu tayfalarinin qedim dastanlari ile elaqelendirmek mumkundur Iranda ve Orta Asiyanin bezi vilayetlerinde okuz muqeddes heyvan olaraq mezdekizm ayinlerine daxil olmus ve Avesta da bu obrazlara tez tez muraciet olunmusdur 7 ci yasna XXV 4 Okuzlere hesr olunmus coxlu teriflere Riqvedde rast gelmek olar Hind dastanlarinda okuz hemcinin ezemet ve guc remzidir Tropik Afrika Amazoniya ve Avstraliyanin bezi rayonlarinda geride qalmis tayfa ve xalqlarda hazirda bele bir merasim vardir heyvan ovundan evvel yere onun tesviri cekilir ve and merasimi yerine yetirilir Mohkem esya ile vurulmus zerbelerin izi qalmis bu heyvan tesvirleri Qobustanda da qeyde alinmisdir Guman etmek olar ki Qobustan ovculari da ovdan evvel bu ovsunlari icra edirdiler Okuz ve qadin Bu cur uygunluq Avropani ogurlamis Zevs haqqinda revayet ve Minotavr ve Pasifay haqqinda esatire sovq edir Burada qadin yalniz neslin bascisi kimi deyil hem de heyvan ecdadla elaqeye girir Buradan qadin ve heyvan obrazlarinin bereket ayini emele gelir Bu nov qayaustu kompozisiyalara oxsar sujetlere qadin ve heyvan obrazi Fransanin madlen dovru magarasindan Asagi Lojeri qadin ve maral resminde qedim neolit dovrunun seheri Catal quyukun Bereket ilahesi mebedi nin on divarindaki Anadolu qayaustu tesvirleri qadin ve okuz tesvirlerinde Iordaniya petroqliflerinde iri okuz fonunda sxematik qadin fiqurlarinda Ust tuba ve Side petroqliflerinde rast gelmek olar Okuz uzun muddet qedim ovcularin ehtiram obyektleri sirasinda qalmisdir Etnoqrafik melumatlardan gorunduyi kimi okuz ibtidai ovcu tayfalarinin ehtiram obyekti ve totemi olmusdur Qedim dini tesevvurlerde okuze sitayis gunese ve ali sema allahina sitayisle six elaqelidir Antik muelliflerin menbelerinden gorunduyu ki Zevs ve Mitra Yupiter ve Perun onlara ithaf olunmus okuzlerle muxtelif menalarda elaqelidir Okuz tesvirleri bereket ayinleri ile bagli idiler Burada tesvir olunmus okuze sitayisle bagli ovsun ayinleri totem ecdadlar haqqinda revayetleri eks etdirerek Azerbaycanin qedim sakinlerinin artiq paleolit dovrunde tesekkul tapmis dunyagorusu tesevvurlerinin cox murekkebliyini gosterir Azerbaycanda okuze sitayis ayiniBu ayin Azerbaycan erazisinde de genis yayilmisdir Azerbaycan petroqlifleri arasinda qedim tayfa ve xalqlarin okuze sitayis etmeleri haqqinda zengin rengareng ve qiymetli material hesab edilen okuz tesvirleri xususi yer tutur Insanlarin okuzle bizon tur ilk tanisligi paleolit dovrunde bas vermisdir Qayaustu incesenetin inkisafinin ilkin merhelelerinden baslayaraq Azerbaycanin qayaustu tesvirlerinin movzu sujetlerinde esas yerlerden birini ov ayinleri tutmaga baslayir Beser tarixinin ilkin merhelelerinde yaranmis ov ayin etiqadlari minillikler erzinde qorunub saxlanmis ve coxsayli elametlerde qadagalarda etiqadlarda oz eksini tapmisdir Bunlarin bir coxu dastan revayet ve efsaneler seklinde bizim gunleredek gelib catmisdir Qedim ovcu qayalar uzerinde okuz tur surusunu teqib eden oxatanlari Boyukdas yuxari seki das 45 simal terefi ve heyvanlari tutmaq ucun muxtelif hasar ve teleleri Boyukdas yuxari seki 45 li das simal terefi Kicikdas 19 58 li das tesvir etmekle merasim ayinleri vasitesile ugurlu ov elde etmeye calisirdi Calagan eneolit yasayis meskeninden tapilmis cavan okuz basi fiquru Abseronda askar olunmus naxislarla bezedilmis okuzun kicik baslari bu heyvanin ayin menasi dasidiginin vacib subutlarindandir Tunc dovrunde okuz buynuzlari ile muqeddes ocaqlarin bezedilmesi haqqinda da melumatlar vardir Qarabagin Xocali kendinde askar olunmus okuz tesvirli kemer tunc dovru incesenetinde okuz obrazinin xususi yer tutdugunu tesdiq edir Bunun izi bezi muasir maldar xalqlarda da musahide olunur Lakin bunlar bizim dovrleredek gelib catmis merasim ayinlerinin qaliqlarinin kicik bir qismidir Gorunur bize hec vaxt bu merasimi teskil eden ayin ve adetlerin butov kompleksini berpa etmek mumkun olmayacaqdir Bize yalniz arxeoloji abidelerde onlarin izleri gelib catmisdir Okuze sitayis bereket ideyasi ile de bagli idi Qobustanda Abseronun Duvendi kahasinda Kelbecer daglarinin bazalt qayalarinda ve Naxcivanda Gemiqayada okuz obrazlarinin xususi yeri vardir Bu heyvan tesvirlerinin yaninda insan fiqurlari hekk olunmusdur Meselen Qobustanda okuz tesviri ile qadin tesvirinin uslub uygunlugu Qobustanda okuz tesviri ile qadin tesvirinin uslub uygunlugu musahide olunan murekkeb kompozisiyani ayin sehnelerine aid etmek olar Kicikdas Dasqislaq kolleksiyasi 19 li das Boyukdas yuxari seki 78 li das Gosterilen musahideler bu resmlerin ayin ehemiyyetini mueyyen etmeye imkan verir Onlar guman ki revayet xarakteri dasiyir ve paleolit dovrunun mifik nesil bascilarini terennum eden hekayeler kimi serh oluna bilerler Azerbaycanin qayaustu incesenetinde Qobustan qayalarinda tesvir olunmus Dos Primigenius turundan elave okuzun diger obrazlari da melumdur Ona Kelbecer Gemiqaya ve Abseron tesvirlerinde rast gelmek olar Burada okuz arabaya qosulmus veziyyetde sum sehnelerinde ve diger sehnelerde eks olunur Bu ise onun ev heyvani oldugunu subut edir Bele tesvirler Naxcivanda Gemiqaya 76 77 li daslar ve Abseronda Dubendi kahasi melumdur Qobustan qayalarinda oxatanlarin okuz surusu ile doyusu kimi baximli sehneler Boyukdas yuxari seki 45 li das simal terefi tesvir olunmusdur Bu tesvirleri ugurlu ov merasimi sehneleri kimi qiymetlendirmek olar MenbeFerecova M Azerbaycan qayaustu inceseneti Baki 2009 Ehmedova E Azerbaycan etnonimleri Baki 2007 Seyidov M Azerbaycan mifik tefekkurunun qaynaqlari Baki 1983 A Tapdiqov Zoomorfik miflerle elaqedar mifoloji ahtropotonimler Onomastika Elmi onomastik jurnal 3 Baki 2008 Ceferzade Ġ Qobustan qayalarinda tesvirler Materialy po istorii Azerbajdzhana Trudy muzeya istorii Azerbajdzhana t III B 1957 Izd AN Azerb SSR Efendiev R Qedim dovrlerde Azerbaycan xalq seneti Ahundov D A Arhitektura drevnego i ranne srednevekovogo Azerbajdzhana Az gos izd B 1986 g Aslanov G Arheologicheskie issledovaniya na Absherone Arheologicheskie i etnograficheskie izyskaniya v Azerb ne 1976 B 1979 Aslanov G M Gadzhiev P A Hudozhestvenno tehnicheskie osobennosti naskalnyh risunkov Absherona Azerbaycanin maddi medeniyyeti XII s V 1973 il Golubkina G I O zoomorfnoj keramike iz Mingechaura Materialnaya kultura Azerbajdzhana t I Izd vo AN Az SSR Baku 1951 Gummel Ya I Bolshoj Hanlarskij kurgan 2 NAII AN Az SSR inv 7979 Dzhafarzade I M Drev nelatinskaya nadpis u podoshvy g Beyukdash Doklady AN Azerb SSR t 4 7 Izd AN AzSSR B 1948g Dzhafarzade I M Drevnejshij period istorii Azerbajdzhana Ocherki po drevnej istorii Azerbajdzhana B 1956g Aliev V Issledovaniya na territorii Nahichevanskoj ASSR Arheologicheskie otkrytiya 1970g M 1971g Izd Nauka Aliev V Naskalnye izobrazheniya Gemigaya Problemy izucheniya naskapnyh izobrazhenij v SSSR Inst Arheologii AN SSSR M 1990 Radzhabova B A Semanticheskij analiz nekotoryh predmetov ukrasheniya srednevekovogo Azerbajdzhana Respublika arxeologiyasi ve etnoqrafiyasinin I elmi konfransinin materillari V 1992 Zhizn zhivotnyh Mlekopitayushie i zveri Pod red S N Naumova i A P Kuzyakina Prosveshenie 1971 Kadyrbaev M K Maryashev A N Naskaanys izobrazheniya hrebta Karatau AN Kazahskoj SSR Institut istorii arheologii i etnofafii im Ch Ch Vadihapova Alma Ata 1977 god Kustodieva T K Italyanskoe iskusstvo epohi Vozrzhdeniya HIII HVI vv L 1985 S 154 Lavrov L I Doislamskie verovaniya adygejcev i kabardincev kn Issledovaniya i materialy po voprosam pervobytnyh religioznyh verovanij M 1959g Latyshev V V Istoriya drevnih pisatelej o skife i Kavkaze VDI 1948 g 2 Ravdonikas V I Istoriya pervobytnogo obshestva t 1 Izd Leningradskogo Gosud universiteta L 1939 Nilson Ditlef Biblejskaya religiya v svete novejshih arheologicheskih raskopok zhurnal Vestnik Drevnej istorii 1937g 1 Novgorodova E L V strane petroglifov i edelvejsov Izd vo Znanie M 1982 g Novgorodova E A Mir petroglifov Mongolii AN SSSR Izd vo Nauka Gl red vost lit ry M 1984g Stolyar A D Proishozhdenie izobrazitelnogo iskusstva M Izd vo Iskusstvo 1985g Rybakov B A Kosmogoniya i mifologiya zemledelcev eneolita SA 2 Izd vo Nauka M 1965 Shnirelman V A Nekotorye problemy proishozhdeniya i rasprostraneniya zhivotnovodstva zhurn SE 1974 3 Aphazava N I Materialnaya kultura rannesrednevekovoj Vostochnoj Gruzii Tbilisi 1981 Chubinishvili T N Amirapis gora Materialy k drevnejshej istorii Meshet Dzhavahetii Tbilisi 1963 Foli Dzh Enciklopediya znakov i simvolov M Veche AST 1997 432 s Xarici kecidlerA Romanchuk Renessansnaya interpretaciya mifa o byke simvole smerti Mif v kulture Vozrozhdeniya M Nauka 2003 s 185 189