Cəlal Bayar (türk.Celâl Bayar; 16 may1883, Umurbəy[d], Bursa vilayəti – 22 avqust1986[…], İstanbul) — Türkiyə Respublikasının 3-cü prezidenti (1950–1960), 4-cü baş naziri (1937–1939), Demokrat Partiyasının qurucularından biri, Türkiyəli iqtisadçı və siyasətçi. Çağdaş Türkiyənin siyasi həyatının müxtəlif dövrlərində mühüm rol oynayan Bayar, cümhuriyyət dövründə TBMM üzvü, iqtisad elmləri üzrə millət vəkili olub. Mustafa Kamal Atatürkün 1950–1960-cı illər arasında sonuncu baş naziri və Türkiyənin üçüncü və ilk hərb kökəni olamayan prezidenti kimi fəaliyyət göstərib.
Cəlal Bayar 1883-cü ildə Bursanın Gəmlik mahalının Umurbəy kəndində anadan olub. İlmiyə sinfinə mənsub fiqh alimi olan atası Abdullah Fehmi Əfəndi 93-cü il müharibəsindən sonra bu gün Bolqarıstan sərhədləri daxilindəki Pleven şəhərindən Gəmlik yaxınlığındakı Umurbəy kəndinə köçmüşdür. Bu kənddəki orta məktəbdə direktor, bir müddət Gəmlikdə müfti vəzifəsində çalışıb. Bayar Abdullah Fehmi Əfəndinin (böyük qardaşları Behzat və Asım) üçüncü oğludur.
İbtidai və orta təhsilini atasının yanında alan Bayarın uşaqlığı və gəncliyi ailəsinin məskunlaşdığı Bursada keçir. Gəmlik Məhkəmə İdarəsi və Alay İdarəsində kursant vəzifəsində çalışıb. Bursada açılan Ziraat Bankının kassir imtahanını qazanır. Bankda xəzinədar işləyərkən o, Fransız keşişləri tərəfindən idarə olunan Kollec Français de l'Assomption fransız məktəbində təhsil alır. İpəkçilik üzrə təhsil verən Darüllâlim-i Harirdə də (İpəkçilik Peşə Məktəbi) təhsil alır. O, 1905-ci ildə Deutsche Orient Bank-nın imtahanlarından uğurla keçir və qısa müddətdə burada imza sahibi olur. 1903-cü ildə İnəgölün yerli və tanınmış şəxslərindən olan Refet bəyin qızı Rəşidə Bayarla evlənir və bu evlilikdən onların Rəfii (1904–1940), Turqut (1911–1983), Nilüfər Gürsoy (1921-) adlı üç övladı olur.
Siyasi karyerası
Bu illərdə o, xüsusilə əmisinin təsiri ilə siyasətlə maraq göstərir. 1907-ci ildə İttihad və Tərəqqi cəmiyyətininBursadakı gizli şöbəsi olan Kümə adlı təşkilata daxil olur.İkinci Məşrutiyyətin elan edilməsindən (1908) sonra Anadoluda İttihat və Tərəqqi komitəsinin təşkili siyasəti çərçivəsində Bursada şöbə açıldı. O, bu cəmiyyətin Bursa bölməsində əvvəlcə rəhbər müavini, sonra isə rəhbər oldu. 31 mart hadisəsi (1909) başlayanda, Hərəkat Ordusuna qatılmaq üçün Bursa İttihatçı könüllülərindən ibarət birlik yaratdı. Mudanyaya qədər getsə də, üsyan yatırıldığından İstanbula getməyə ehtiyac duymadı. İttihad və Tərəqqi Komitəsi partiya vəzifəsini üstələndikdən sonra Bursaya məsul katib (Katib-i məsul) təyin edildi. Sonra 1911-ci ildə eyni görəvlə İzmirə göndərilir. Orada İttifaq və Tərəqqi siyasətinin əsas icraçılarından birinə çevrilir. Partiyanın təbliğat və təşkilati fəaliyyətini həyata keçirib. Xalqa Doğru cəmiyyətini yaradan və partiyanın fikirlərini əks etdirən eyniadlı dərgi çıxaran Bayar bu jurnalda Turqut Alp təxəllüsü ilə yazılar yazır. Milli İqtisadiyyat siyasətinin həyata keçirilməsi üçün çox çalışır. O, türk xalqının, eləcə də bölgənin iqtisadiyyatına hakim olan qeyri-müsəlman azlıqların iqtisadi səmərəliliyini artırmaq üçünfəaliyyətə başlayır. Partiyasının rəhbərliyi ilə İzmir Qız liseyinin açılması təşəbbüsü ilə çıxış edir (1912). Basmaxanada Şimendifer Peşə Məktəbinin açılmasına köməklik göstərir. Kooperativləri yaymağa çalışırdı. Onun İzmirdə milli kitabxanası var idi.
Altay İK-nun əslində 16 yanvar 1914-cü ildə Cəlal Bayarın idmanla məşğul olan Altaylı gəncləri İttihat və Tərəqqi komitəsinə daxil etmək cəhdi nəticəsində yaranıb. Altay İK əslində 16 yanvar 1914-cü ildə Cəlal Bayarın idmanla məşğul olan Altaylı gəncləri İttihat və Tərəqqi Komitəsinə daxil etmək cəhdi nəticəsində yaranıb.
Birinci Dünya müharibəsiOsmanlı imperatorluğunun məğlubiyyəti ilə başa çatdıqda və İttihat və Tərəqqi komitəsi hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra bu partiyanın liderləri haqqında araşdırmalar və ittihamlar başlayır. Nəticədə İzmir Hərbi Qanununda hərbi cinayətkar kimi o, mühakimə olunur və bəraət alır.
Sülh dövründə İzmir Redd-i İlhaq Cəmiyyətinin və İzmir Haqqları Müdafiə Osmaniyə Cəmiyyətinin (1918) qurulmasında iştirak etmişdir. Antanta dövlətləri İstanbulda iqtidara gəldikdə, adı bir daha həbs olunacaqlar siyahısına salınınca və İzmirin işğalı təhlükəsi ortaya çıxınca dostu Jandarma kapitanı Sarı Edip Efe ilə birlikdə İzmirdən qaçaraq dağlara çəkilərək Gökçen Efeyə sığındılar. O, Qalip Hoca təxəllüsü ilə kənd-kənd gəzərək zeybək və kənd müəllimi qiyafəsində işğala qarşı təbliğat aparırdı. İzmirin işğalından sonra Sökə bölgəsində milli müqavimət döyüşçüləri ilə əməkdaşlıq etdi. Müqavimətçilərin tərəfində isə Yunan işğalına qarşı Aydının geri alınması mübarizəsində iştirak etdi. Dənizli cəbhəsində Dəmirci Mehmet Efenin məsləhətçisi oldu. Balıkəsir Konqresinin qərarı ilə Ağhisar cəbhəsi alayının komandanlığına təyin edildi.
Cəlal Bayar kəndli geyimində kömür almaq üçün eşşəklərlə kənd-kənd gəzir, Ağhisarlılara rəhbərlik etməyə qadir olan insanlarla əlaqə saxlayırdı. Xüsusilə Kömürçü kəndindən olan Uşşaki Şeyhi Sadıq (Erenbaş) Əfəndi, Arabacıbozköydən Kadiri şeyxi İbrahim (Yılmaz) Əfəndi və Bəyoba kəndindən Ziya bəylə çox yaxın dialoq qurmuşdu. Ağhisarın demək olar ki, bütün kəndlərini gəzən Cəlal Bayar xalqı təşkilatlandırır, milli şüurun formalaşması üçün lazım olan hər şeyi edirdi.
1920-ci ildə Saruhan Sancağı (Manisa) Osmanlı Parlamentinə millət vəkili seçildi. Məclisdə Küva-yi Milliyəni tərifləyən çıxışlar etdi və sarayın Qurtuluş savaşına etinasızlığını tənqid etdi. İstanbul işğal edilincə (16 mart 1920) gizli şəkildə Bursaya getdi. Üsyançı Ənzavur qüvvələri Ankaraya hərəkət etməyi planlaşdırıb, üsyankar Ənzavur qüvvələri Bursaya doğru hərəkət edərkən Mustafa Kamal Paşa Cəlal Bayardan bir müddət Bursada qalmasını və oradakı Kuvâ-yi Milliyə təşkilatı ilə əməkdaşlıq etməsini xahiş etdi. Bu vəzifəyə görə o, 1920-ci il aprelin 23-də Ankarada toplanan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılış toplantısında iştirak etməmişdir. 1920-ci il mayın 8-də Ankaraya köçdü və Birinci Dövr Türkiyə Böyük Millət Məclisinə Bursa millət vəkili kimi qatıldı. Məclisdə keçmiş İttihadçılarla əməkdaşlıq etməmiş və Mustafa Kamal Paşanın yaxın ətrafına girməyi başarır. İqtisadiyyat komitəsinin müxbiri vəzifəsində çalışıb. 1920-ci ildə o, müvəqqəti olaraq iqtisadiyyat üzrə müavin kimi fəaliyyət göstərmişdir. Çerkez Ethəm ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi arasında vasitəçilik etmək vəzifəsi verilən idarə heyətinə üzv seçilib və Ethəmlə bir sıra görüşlər keçirib. Mustafa Kamal Paşanın göstərişləri ilə Yaşıl Ordu cəmiyyətinin və rəsmi Türkiyə Kommunist Partiyasının liderləri arasında yer aldı.
1921–1922-ci illərdə iqtisadiyyat üzrə müavin vəzifəsində çalışmışdır. 1922-ci ildə Lozanna Sülh konfransına göndərilən ilk şurada məsləhətçi kimi iştirak etmişdir. 1923-cü il seçkilərində Anadolu və Rumeli Müdafiə Qrupundan namizəd olaraq İzmir Millət vəkili olaraq 2-ci Məclisə girdi. O, Türkiyənin İstiqlaliyyət müharibəsində göstərdiyi üstün xidmətlərinə görə qırmızı-yaşıl zolaqlı ilə təltif edilmişdir.
Tək partiya dövrü
Cümhuriyyət elan edildikdən sonra 1924-cü ilin martında Mübadilə, Yenidənqurma və Məskunlaşma üzrə müavin vəzifəsinə təyin edildi. 1924-cü ilin iyulunda bu vəzifəsindən istefa verdi. Elə həmin il ona Mustafa Kamal tərəfindən yeni milli bankın yaradılması tapşırığı verildi. 26 avqust 1924-cü ildə milli iqtisadi siyasətin təməl daşlarından biri olan və Türkiyənin iqtisadi həyatında həlledici rol oynayan Türkiyə İş Bankını qurmuş və 1932-ci ilə qədər onun baş direktoru vəzifəsində çalışmışdır.
Hökumətin təsirli dəstəyindən yararlanan İş Bankı sürətli irəliləyiş qazandı. Bayar bu dövrdə Mustafa Kamalın yaxın çevrəsində olması nəticəsində rejimin iqtisadi siyasətinin müəyyən edilməsində təsirli olmuşdur. Onda bir vergisi Aşarın ləğv edildiyi, torpaqların paylanıldığı, Sənaye qanunu qəbul edildiyi, dəmir yolu tikintisi sürətləndirildiyi və Türkiyə Cümhuriyyəti Mərkəzi Bankının yarandığı bu dövrdə İqtisadi siyasətin əsas xüsusiyyəti dövlət dəstəyi ilə bir növ kapitalizmin yaradılması idi. 1929-cu il Dünya İqtisadi böhranının təsirləri bu "liberal" deyilən siyasətin dövlətçiliklə əvəzlənməsinə səbəb oldu.
1932-ci ildə iqtisadiyyat üzrə müavin təyin olunan və 1937-ci ilə qədər bu vəzifədə qalan Bayar dövlətçiliyin qabaqcıl təcrübəçilərindən birinə çevrilir, amma "İş Bankı Dairəsi"nin baş nümayəndəsi kimi daha sərt dövlətçilikdən tərəf olan İsmət Paşa öz çevrəsi ilə tam razılığa gələ bilmədi. Bayarın dövlətçilik anlayışı dövlətçiliyi bir sistem kimi deyil, milli kapitalist iqtisadiyyatının yaradılması üçün təsirli bir üsul kimi görməyə yönəlmişdi. Bayarın iqtisadçı dövrünün fərqləndirici xüsusiyyəti dövlətin iqtisadiyyata tənzimləyici müdaxilələrinin artması, eləcə də dövlətin özü tərəfindən sənayeləşmənin yüksək səviyyədə olması idi. Bu məqsədlə birinci beşillik sənaye planı hazırlanır. Sənayeləşmənin icrası və maliyyələşdirilməsindən məsul olan Sümerbank və Etibank kimi qurumlar yaradılır. Bir çox sahələrə dövlət inhisarı tətbiq olunur. Sənayeləşməni dəstəkləmək üçün xarici əlaqələrdə proteksionist siyasət aparılmışdır. Bir çox ərazilər milliləşdirildi.
İsmət İnönü bəzi məsələlərdə Atatürklə fikir ayrılığına düşərək baş nazirlikdən istefa verəndə Bayar 1937-ci il noyabrın 1-də bu vəzifəyə təyin edildi, lakin yeni hökumət ümumi siyasətdə köklü transformasiyaya nail ola bilmədi. Hökumətin tərkibində ciddi dəyişiklik olmadı, iqtisadi siyasətdə dəyişiklik olmadı. Bayar hökuməti dövründə statistik yanaşmanı davam etdirən Dənizbank Qanunu qəbul edildi və bir neçə milliləşdirmə aparılsa da, bu sahədə ciddi bir təşəbbüs olmadı. Atatürkün ölümündən sonra (10 noyabr 1938) prezident seçilən İnönü tərəfindən yenidən baş nazir vəzifəsinə təyin edilsədə, Bayar 1939-cu ilin yanvarında baş nazir vəzifəsindən istefa verdi.
Demokrat Partiyası
II Dünya müharibəsi illərində Bayarın siyasi fəaliyyəti məhdudlaşır, yenidən deputat seçilsə də, mühüm vəzifəyə gətirilmir. 1943-cü ildən sonra hökumətə qarşı mötədil müxalifətlik etdi. 1945-ci il Büdcə Qanununun səsverməsi zamanı Cümhuriyyət Xalq Partiyası (CHP) rəhbərliyinə qarşı müxalifət ortaya çıxdı; 29 may 1945-ci ildə Şükrü Saraçoğlu hökumətinin 1945-ci ilin yeddi aylıq büdcəsi üçün səsvermədə Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü, Refik Koraltan və Emin Sazak büdcənin əleyhinə səs verdilər. Daha sonra o, həmin gün keçirilən etimadsızlıq səsverməsində hökumətə etimadsızlıq səsi verənlər arasında yer alır. 1945-ci il iyunun 7-də Bayar, Menderes, Koraltan və Köprülü CHP Parlament Qrupu sədrliyinə "Partiyanın nizamnaməsinə və bəzi qanunlara dəyişiklik edilməsini" tələb edən vəsatət təqdim etdikdə partiya daxilindəki müxalif tərəflər önə çıxmış oldu. Ölkədə və partiyada siyasi liberallaşma istəyən bu təklifi imzalayanlardan başqa CHP qrup üzvləri də yekdilliklə rədd etdilər. Daha sonra 21 sentyabr 1945-ci ildə CHP Divanı yekdilliklə Köprülü və Menderesi, qısa müddətdən sonra isə Dördlüyün Təsdiqini verən Koraltanı partiyadan xaric etdi. Bayar 1945-ci ilin sentyabrında deputatlıqdan, 1945-ci ilin dekabrında isə CHP-dən istefa verdi. 1946-cı il yanvarın 7-də bu üç dostu ilə Demokrat Partiyasını (DP) yaradıb, partiyanın sədri seçilib.
Tək partiya dövründə xüsusilə II İkinci Dünya müharibəsindən sonra ümumdünya demokratik inkişafı kontekstində yaradılmış və vahid partiyanın ən yüksək səviyyəsində hakimiyyət mübarizəsini əks etdirən Demokrat Partiyasının proqramında siyasi demokratikləşmə, bürokratiyanın gücünün qırılması (xüsusən də İnönü-Bayar münaqişəsi) və müxtəlif iqtisadi siyasi yanaşmalar, dövlətçilik prinsipi qorunub saxlanılmaqla yanaşı, özəl sahibkarlığın təşviqi kimi mövzulara da yer verilmişdir. Bayar partiyanı tanıtmaq üçün səfərləri zamanı xalq indi hakimiyyətə gəlməli olduğunu təbliğ edərək, xalqın iradəsindən danışırdı.
DP 1946-cı ildə keçirilən seçkilərdə CHP-yə qarşı nisbi uğur qazanaraq 62 deputatı önə çıxardı. Bayar da İstanbuldan millət vəkili seçilir. 1946–1950-ci illər arasında ana müxalifət partiyasının lideri olaraq keçmiş partiyası CHP-yə qarşı bəzən sərtləşən müxalifətə rəhbərlik etmişdir. DP-nın 1947-ci ilin yanvarında keçirilən birinci qurultayında Bayar Seçki Qanununun dəyişdirilməsini, eyni şəxsin həm prezident, həm də partiya sədri ola bilməyəcəyini, antidemokratik qanunların ləğv edilməsini tələb etdi, amma o, CHP-yə qarşı müxalifətin nisbəti mövzusunda DP-dəki mötədillərdən idi. "Ekstremistlər" sonradan partiyanı tərk edərək Millət Partiyasını yaratdılar. DP-nın təkpartiyalı dövrünün effektiv dünyəvilik siyasətindən narazı olan dini dairələr dəstəkləsə də, Bayarın "atatürkçü" şəxsiyyəti bu partiyanın dünyəviliyə sadiqliyinin təminatı kimi görünürdü.
Prezidentliyi (1950–1960)
1950-ci il seçkilərində toplanan səslərin 53 faizini alan DP-sı böyük seçki uğuru qazanaraq təkbaşına hakimiyyətə gəldi və Cümhuriyyət dövründə ilk dəfə hakimiyyət əl dəyişdirdi. Müxalifətdə ikən Cəlal Bayar birmənalı olaraq Nazirlər Kabinetinin sədri olmamağı üstün tutduğunu bildirmişdi. Partiya lideri prezident deyil, müxalifət dövründə bu ofisi siyasətdən uzaq tutmaq israrındakı səmimiyyətini Bayarın prezidentlikdən imtina etməsi göstərərdi, lakin qərar dəyişincə Cəlal Bayar seçkilərdən sonra 22 may 1950-ci ildə prezident seçildi və DP liderliyindən çəkildi.
1954 və 1957-ci illər seçkilərinin sonunda yenidən prezident oldu və 27 May çevrilişinə (1960) qədər bu vəzifədə qaldı. Türkiyənin üçüncü prezidenti olan Bayar respublikanın ilk hərb kökəni olmayan prezidenti idi (Bayar işdən çıxarıldıqdan sonra 29 il prezident postunda hərbçilər qaldılar.). DP sədrliyindən istefa verməsinə baxmayaraq, DP hökuməti dövründə DP siyasətlərinin müəyyənləşdirilməsində Adnan Mendereslə birinci dərəcəli söz sahibi olub. O, partiyadankənar vəzifə hissinə tabe olmayıb, DP-nin emblemi olan qamışla simvolizə olunmuş davranışı ilə həmişə DP lideri görünümünü verib. Seçkilərdə, təbliğat səfərlərində fəal iştirak edib. Bu səbəbdən də tez-tez müxalifət tərəfindən tənqid olunurdu.
DP dövründə Qərb bloku ilə münasibətlər gərginləşdi, Türkiyə Koreya müharibəsinə və NATO-ya qoşuldu. Bu istiqamətdə bir çox xarici səfərlər də edən Bayar 1954-cü ildə ABŞ-a rəsmi səfər edən Türkiyənin ilk prezidenti oldu. 1957-ci il seçkiləri öncəsi DP-nin 20 oktyabr 1957-ci ildə İstanbulda keçirdiyi mitinqindəki çıxışında "Türkiyənin 30 ildən sonra "Kiçik Amerika"ya çevriləcəyini vurğuladı.
On illik DP hakimiyyəti dövründə Türkiyə cəmiyyəti dərin dəyişikliklərdən keçdi. Özəl sahibkarlığı həvəsləndirən inflyasiya xarakterli iqtisadi siyasət aparıldı, lakin dövlətin iqtisadi çəkisi azalmadı. Xalqın siyasi fəallığı artdı, yuxarı təbəqənin siyasi strukturu dəyişdi. Dünyəvilik oriyentasiyası tərk edilməsə də, tək partiyanın effektiv dünyəvilik siyasətindən imtina edildi, amma 1950-ci illərin ikinci yarısında iqtisadi çöküşün təsiri ilə DP getdikcə avtoritar siyasət yürüdərək müxalifətə təzyiq göstərdi. Bu avtoritar idarəçilikdə Bayarın da həlledici təsiri var idi. Etem Menderes 14 noyabr 1957-ci ildə qeyd dəftərində Bayarın "Lazım gəlsə, İsmət Paşanı qəhvə masasına aparmaqdan çəkinməyəcəyəm!" dediyini yazmışdı.
DP-nin təzyiqlərinə qarşı artan narazılıqlardan istifadə edən 27 may 1960-cı il hərbi müdaxiləsi DP hökumətini devirdi. Bayar əvvəlcə çevrilişin səhəri Çankaya köşkündə onu ələ keçirməyə gələn məmurlara müqavimət göstərməyə çalışıb, daha sonra pencəyinin cibindəki tapançanı məbədinə doğru tutaraq intihara cəhd edib, lakin 77 yaşlı Bayardan daha çevik olan əsgərlər silahı ondan ala biliblər. Bayar digər DP rəhbərləri ilə birlikdə həbs edilib və Yassıada Ali Məhkəməsində "dövlətə xəyanət" və "konstitusiyanı pozmaq" ittihamları ilə mühakimə olunub. Yassıada həbsxanasında olarkən 1960-cı il sentyabrın 25-də "Yassıadada itkilər" filminə reaksiya verərək, bel kəməri ilə intihara cəhd etdi, lakin xilas oldu. 1961-ci il sentyabrın 15-də ölüm cəzasına məhkum edildi. Cəza verilən zaman 78 yaşında olan Bayar Milli Birlik Komitəsi tərəfindən ömürlük həbslə əvəzlənərək Yassıadadan Kayseri həbsxanasına köçürülür.
Xəstəliyi ağırlaşdıqdan sonra 14 fevral 1962-ci ildə müalicə üçün Ankaraya gətirilir və 5 gün sonra yenidən Kayseriyə aparılır. 1963-cü ilin ilk aylarında Cəlal Bayarın səhhətindəki problemlər prezident tərəfindən əfv edilməsi məsələsini gündəmə gətirir. Bayarın cəzası hökumət tərəfindən səhhətinə görə 6 ay müddətinə təxirə salınır və 22 mart 1963-cü ildə azadlığa buraxılır. Martın 23-də Kayseridən Ankaraya gələn Bayarı böyük izdiham qarşılayır. Bu coşğulu qarşılanma sərt reaksiyalara səbəb olur və etirazlar Ədalət Partiyasının (AP) binasının, Bayarın məskunlaşdığı evin və "Yeni İstanbul" qəzetinin daşqalaq edilməsinə qədər gedib çıxır. ƏP-nın bağlanacağı ilə bağlı narahatlıqlar da yaranır. Bu hadisələrdən sonra Bayarın cəzasının təxirə salınması qərarı martın 28-də ləğv edilir. Bu tarixdən etibarən 6 ay Ankara Xəstəxanasında nəzarət altında qaldıqdan sonra səhhətində heç bir dəyişiklik olmasa da, yenidən Kayseri həbsxanasına göndərildir (5 oktyabr 1963).
8 noyabr 1964-cü ilə qədər Kayseri həbsxanasında qalır, daha sonra səhhətinə görə azad edilir. 1966-cı il iyulun 8-də haqqında verilən məhkəmə tibb hesabatı ilə dövrün prezidenti Cevdət Sunay tərəfindən Konstitusiyanın 97-ci maddəsində yazılan səbəblərə görə əfv edildi. Ədalət Partiyası hökumətinin 8 avqust 1966-cı ildə qəbul etdiyi yeni amnistiya qanunu ilə ömürlük həbsə məhkum edilmiş bütün keçmiş DP üzvləri azadlığa buraxıldı.
Sonrakı illəri və ölümü
Bundan sonra o, keçmiş DP üzvlərinin siyasi hüquqlarının bərpasına çalışır. 1968-ci ildə onun kimi siyasi hüquqlarını itirmiş keçmiş DP üzvlərini bir araya toplayaraq haqqlarını geri ala bilmələri üçün "Bizim Ev" adlı klub yaradır. O, 14 may 1969-cu ildə siyasi rəqibi İsmət İnönü ilə tarixi görüş keçirir və keçmiş DP üzvlərinin siyasi hüquqlarının geri alınması üçün tələb olunan konstitusiya dəyişikliyinə CHP-nin dəstəyini verir. İnönünün köməyi ilə konstitusiyadakı dəyişiklik Türkiyə Böyük Millət Məclisində təsdiqlənir.
Bununla belə, Türkiyə Silahlı Qüvvələri və Prezident Cevdet Sunay düzəlişin Cümhuriyyət Senatında səsə qoyulmasından əvvəl öz mövqelərində durduqlarından hakim Ədalət Partiyasının lideri Süleyman Dəmirəl qarşıdan gələn 1969-cu il seçkiləri öncəsi TSQ-i ilə gərginliyin yaşanmaması üçün Senatda səsvermənin seçkilərdən sonraya təxirə salınmasını istəyir. ƏP-nın əfvlə bağlı mövqeyinin parlamentin nüfuzuna xələl gətirdiyini iddia edən Bayarın qızı Nilüfer Gürsoy və keçmiş DP naziri Səməd Ağaoğlunun həyat yoldaşı ƏP-ı Manisa millət vəkili Nəriman Ağaoğlu 31 iyul 1969-cu ildə partiya və millət vəkili vəzifələrindən istefa verdilər. Bu hərəkət keçmiş DP üzvləri ilə AP üzvləri arasında qarşıdurmaların üzə çıxması kimi şərh olundu,
lakin seçkilərdən sonra konstitusiyadakı dəyişiklik Respublika Senatında müzakirə edildi və 6 noyabr 1969-cu ildə qəbul edildi, lakin 14 noyabr 1969-cu ildə Türkiyə Fəhlə Partiyası qanun dəyişikliyinin prosessual olaraq ləğvi üçün Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etdi. Məhkəmə müraciət ərizəsini haqlı hesab edərək 1970-ci il iyunun 16-da konstitusiya dəyişikliyini ləğv etdi. Bu ləğvetmə ƏP-ı sədri Fərrux Bozbəylinin Milli Məclisdə qanunun qəbulu zamanı etdiyi səhvin nəticəsi kimi qiymətləndirilir. Bozbəylinin etirazına baxmayaraq, onun bilərəkdən prosessual səhvə yol verdiyinə dair iddialar davam edirdi. Konstitusiya Məhkəməsinin bu şəkildə siyasi amnistiyanı ləğv etməsi ƏP-da partiyadaxili parçalanmaların artmasına səbəb oldu. Bu prosesdə istefa verən və ƏP-dan xaric edilənlər 1970-ci ilin dekabrında Demokrat Partiyasını qururlar. Bayar qızının qurucuları arasında olduğu Demokrat Partiyasını dəstəkləyir. O, bu partiyanın seçki kampaniyalarında iştirak edir.
1973-cü il seçkilərindən sonra qurulan CHP-MSP Koalisiyası zamanı 2 aprel 1974-cü ildə Məclis keçmiş DP üzvlərinin siyasi hüquqlarının bərpası ilə bağlı qanun təklifini qəbul etdi, lakin keçmiş DP üzvlərinin siyasi partiyalara üzv olması və millət vəkili seçilmələri üçün siyasi partiyalarda və seçki qanunlarında dəyişikliklər edilməsi lazım idi. Bu dəyişikliklər həmin ilin dekabrında gerçəkləşdirildi.
Cəzası əfv edilən Bayar, 1961-ci il Konstitusiyasına görə, keçmiş prezident kimi Respublika Senatının təbii üzvü sayılırdı. ƏP-ı Senatının sədri Tekin Arıburunun Senata üzv olmaq çağırışını, təbii üzvlüyün əleyhinə olduğu arqumenti ilə rədd etdi (28 aprel 1974).
Amnistiya elan edildikdən sonra Demokratik Partiya üzvlərinin böyük bir qrupunun ƏP-na dönməsi üzərinə Bayar 1975-ci il Senatdakı qismən seçkilərdə də Ədalət Partiyasını dəstəklədi; O, Süleyman Dəmirəllə birlikdə kürsüyə qalxaraq ƏP-nın Bursada keçirilən mitinqində çıxış edir. Bu dövrdə hüquq siyasi qüvvələr üçün birləşdirici simvol hesab olunurdu. O, 12 sentyabr dövlət çevrilişi idarəsini və 1982-ci il Konstitusiyasını dəstəklədi.
Ölümü
22 avqust 1986-cı ildə 103 yaşında uzun müddət yaşadığı ürək çatışmazlığı səbəbi ilə İstanbul Sinə və Ürək Damar Cərrahiyyə Mərkəzində vəfat edir. Vəfat etdiyində o, dünyanın ən yaşlı siyasətçisi idi.
Ölümündən sonra Anıtqəbirdə dəfn edilməsi gündəmə gəlir. Bəzi mətbuat orqanları və siyasi partiyalar bu məsələni gündəmə gətirirlər. Onun Anıtqəbirdə dəfn edilməsinə baş nazir Turqut Özal və SHP lideri Ərdal İnönü də dəstək verib. Prezident Kənan Evrən isə buna etiraz edərək təklifi rədd edir.
O, 1986-cı il avqustun 28-də Ankarada prezident Kənan Evrənin iştirakı ilə keçirilən rəsmi dövlət mərasiminin ertəsi günü doğulduğu Umurbəydə dəfn edilir.
Xatirəsi
1965–1972-ci illərdə xatirələrini "Mən də yazdım" başlığı ilə 8 cilddə nəşr etdirdi. 1969-cu ildə Adnan Menderes adlı kitabı (redaktoru İsmət Bozdağ) nəşr olundu. 1961–1964-cü illərdə təxminən üç il qaldığı Kayseri Həbsxanasındakı xatirələri 1999-cu ildə Kayseri Həbsxana Gündəliyi (Yücel A. Dəmirəl tərəfindən) adı ilə kitab halında nəşr olundu.
Onun doğulduğu ev Yapı Kredi Bankının sahibi Kazım Taşkəntin maliyyə dəstəyi ilə bərpa edilib. 1992-ci ildə qurulan Manisadakı Cəlal Bayar Universiteti onun adını daşıyır.
Celal Bayar turk Celal Bayar 16 may 1883 Umurbey d Bursa vilayeti 22 avqust 1986 Istanbul Turkiye Respublikasinin 3 cu prezidenti 1950 1960 4 cu bas naziri 1937 1939 Demokrat Partiyasinin qurucularindan biri Turkiyeli iqtisadci ve siyasetci Cagdas Turkiyenin siyasi heyatinin muxtelif dovrlerinde muhum rol oynayan Bayar cumhuriyyet dovrunde TBMM uzvu iqtisad elmleri uzre millet vekili olub Mustafa Kamal Ataturkun 1950 1960 ci iller arasinda sonuncu bas naziri ve Turkiyenin ucuncu ve ilk herb kokeni olamayan prezidenti kimi fealiyyet gosterib Celal Bayarturk Mahmut Celal BayarTurkiye Respublikasinin 3 cu prezidenti22 may 1950 27 may 1960Bas nazirAdnan MenderesEvvelkiIsmet InonuSonrakiCamal GurselTurkiye Respublikasinin 4 cu bas naziri25 oktyabr 1937 25 yanvar 1939EvvelkiIsmet InonuSonrakiRefik SaydamDemokrat Partiyasinin sedri7 yanvar 1946 22 may 1950SonrakiAdnan MenderesAna Muxalifet Partiyasinin lideri7 yanvar 1946 14 may 1950Bas nazirSukru Saracoglu 1942 1946 Receb Peker 1946 1947 Hesen Saka 1947 1949 Semseddin Gunaltay 1949 1950 EvvelkiFethi OkyarSonrakiIsmet InonuCumhuriyyet Xalq Partiyasinin sedri muavin11 noyabr 1938 26 dekabr 1938EvvelkiMustafa Kamal AtaturkSonrakiIsmet InonuTurkiye Iqtisadiyyat nazirinin muavini10 noyabr 1932 1 noyabr 1937Bas nazirIsmet InonuEvvelkiMustafa Seref OzkanSonrakiSakir KesebirTurkiye Boyuk Millet Meclisinin I XI cagirislari millet vekili1920 1957Secim bolgesi1920 Manisa 1923 1946 Izmir 1950 1957 IstanbulSexsi melumatlarDogum tarixi 16 may 1883 1883 05 16 Dogum yeri Umurbey d Bursa vilayeti TurkiyeVefat tarixi 22 avqust 1986 1986 08 22 103 yasinda Vefat yeri Istanbul Istanbul ili TurkiyeDefn yeri Bursa vilayetiMilliyyeti turkPartiya Ittihad ve Tereqqi 1907 1918 Turkiye Kommunist Partiyasi 1920 1921 Cumhuriyyet Xalq Partiyasi 1923 1945 Demokrat Partiya 1946 1961 Ixtisasi siyasetci ekonomistFealiyyeti siyasetciHeyat yoldasi Reside BayarUsaqlari Refi Bayar 1904 1940 Turgut Bayar 1911 1983 Nilufer Gursoy 1921 Dini islamTeltifleri Istiqlaliyyet medali Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiGencliyi Doguldugu Umurbeydeki Celal Bayar Muzeyinde sergilenen carsab 1959 cu ilde yerli ehalinin daha geyinmeyeceyini deyerek muzeye hediyye edib Celal Bayar 1883 cu ilde Bursanin Gemlik mahalinin Umurbey kendinde anadan olub Ilmiye sinfine mensub fiqh alimi olan atasi Abdullah Fehmi Efendi 93 cu il muharibesinden sonra bu gun Bolqaristan serhedleri daxilindeki Pleven seherinden Gemlik yaxinligindaki Umurbey kendine kocmusdur Bu kenddeki orta mektebde direktor bir muddet Gemlikde mufti vezifesinde calisib Bayar Abdullah Fehmi Efendinin boyuk qardaslari Behzat ve Asim ucuncu ogludur Ibtidai ve orta tehsilini atasinin yaninda alan Bayarin usaqligi ve gencliyi ailesinin meskunlasdigi Bursada kecir Gemlik Mehkeme Idaresi ve Alay Idaresinde kursant vezifesinde calisib Bursada acilan Ziraat Bankinin kassir imtahanini qazanir Bankda xezinedar isleyerken o Fransiz kesisleri terefinden idare olunan Kollec Francais de l Assomption fransiz mektebinde tehsil alir Ipekcilik uzre tehsil veren Darullalim i Harirde de Ipekcilik Pese Mektebi tehsil alir O 1905 ci ilde Deutsche Orient Bank nin imtahanlarindan ugurla kecir ve qisa muddetde burada imza sahibi olur 1903 cu ilde Inegolun yerli ve taninmis sexslerinden olan Refet beyin qizi Reside Bayarla evlenir ve bu evlilikden onlarin Refii 1904 1940 Turqut 1911 1983 Nilufer Gursoy 1921 adli uc ovladi olur Siyasi karyerasiBu illerde o xususile emisinin tesiri ile siyasetle maraq gosterir 1907 ci ilde Ittihad ve Tereqqi cemiyyetinin Bursadaki gizli sobesi olan Kume adli teskilata daxil olur Ikinci Mesrutiyyetin elan edilmesinden 1908 sonra Anadoluda Ittihat ve Tereqqi komitesinin teskili siyaseti cercivesinde Bursada sobe acildi O bu cemiyyetin Bursa bolmesinde evvelce rehber muavini sonra ise rehber oldu 31 mart hadisesi 1909 baslayanda Herekat Ordusuna qatilmaq ucun Bursa Ittihatci konullulerinden ibaret birlik yaratdi Mudanyaya qeder getse de usyan yatirildigindan Istanbula getmeye ehtiyac duymadi Ittihad ve Tereqqi Komitesi partiya vezifesini ustelendikden sonra Bursaya mesul katib Katib i mesul teyin edildi Sonra 1911 ci ilde eyni gorevle Izmire gonderilir Orada Ittifaq ve Tereqqi siyasetinin esas icracilarindan birine cevrilir Partiyanin tebligat ve teskilati fealiyyetini heyata kecirib Xalqa Dogru cemiyyetini yaradan ve partiyanin fikirlerini eks etdiren eyniadli dergi cixaran Bayar bu jurnalda Turqut Alp texellusu ile yazilar yazir Milli Iqtisadiyyat siyasetinin heyata kecirilmesi ucun cox calisir O turk xalqinin elece de bolgenin iqtisadiyyatina hakim olan qeyri muselman azliqlarin iqtisadi semereliliyini artirmaq ucunfealiyyete baslayir Partiyasinin rehberliyi ile Izmir Qiz liseyinin acilmasi tesebbusu ile cixis edir 1912 Basmaxanada Simendifer Pese Mektebinin acilmasina komeklik gosterir Kooperativleri yaymaga calisirdi Onun Izmirde milli kitabxanasi var idi Altay IK nun eslinde 16 yanvar 1914 cu ilde Celal Bayarin idmanla mesgul olan Altayli gencleri Ittihat ve Tereqqi komitesine daxil etmek cehdi neticesinde yaranib Altay IK eslinde 16 yanvar 1914 cu ilde Celal Bayarin idmanla mesgul olan Altayli gencleri Ittihat ve Tereqqi Komitesine daxil etmek cehdi neticesinde yaranib Istiqlaliyyet muharibesi Esas meqale Turkiye Istiqlaliyyet muharibesi Birinci Dunya muharibesi Osmanli imperatorlugunun meglubiyyeti ile basa catdiqda ve Ittihat ve Tereqqi komitesi hakimiyyetden uzaqlasdirildiqdan sonra bu partiyanin liderleri haqqinda arasdirmalar ve ittihamlar baslayir Neticede Izmir Herbi Qanununda herbi cinayetkar kimi o muhakime olunur ve beraet alir Sulh dovrunde Izmir Redd i Ilhaq Cemiyyetinin ve Izmir Haqqlari Mudafie Osmaniye Cemiyyetinin 1918 qurulmasinda istirak etmisdir Antanta dovletleri Istanbulda iqtidara geldikde adi bir daha hebs olunacaqlar siyahisina salininca ve Izmirin isgali tehlukesi ortaya cixinca dostu Jandarma kapitani Sari Edip Efe ile birlikde Izmirden qacaraq daglara cekilerek Gokcen Efeye sigindilar O Qalip Hoca texellusu ile kend kend gezerek zeybek ve kend muellimi qiyafesinde isgala qarsi tebligat aparirdi Izmirin isgalindan sonra Soke bolgesinde milli muqavimet doyusculeri ile emekdasliq etdi Muqavimetcilerin terefinde ise Yunan isgalina qarsi Aydinin geri alinmasi mubarizesinde istirak etdi Denizli cebhesinde Demirci Mehmet Efenin meslehetcisi oldu Balikesir Konqresinin qerari ile Aghisar cebhesi alayinin komandanligina teyin edildi Celal Bayar kendli geyiminde komur almaq ucun esseklerle kend kend gezir Aghisarlilara rehberlik etmeye qadir olan insanlarla elaqe saxlayirdi Xususile Komurcu kendinden olan Ussaki Seyhi Sadiq Erenbas Efendi Arabacibozkoyden Kadiri seyxi Ibrahim Yilmaz Efendi ve Beyoba kendinden Ziya beyle cox yaxin dialoq qurmusdu Aghisarin demek olar ki butun kendlerini gezen Celal Bayar xalqi teskilatlandirir milli suurun formalasmasi ucun lazim olan her seyi edirdi 1920 ci ilde Saruhan Sancagi Manisa Osmanli Parlamentine millet vekili secildi Meclisde Kuva yi Milliyeni terifleyen cixislar etdi ve sarayin Qurtulus savasina etinasizligini tenqid etdi Istanbul isgal edilince 16 mart 1920 gizli sekilde Bursaya getdi Usyanci Enzavur quvveleri Ankaraya hereket etmeyi planlasdirib usyankar Enzavur quvveleri Bursaya dogru hereket ederken Mustafa Kamal Pasa Celal Bayardan bir muddet Bursada qalmasini ve oradaki Kuva yi Milliye teskilati ile emekdasliq etmesini xahis etdi Bu vezifeye gore o 1920 ci il aprelin 23 de Ankarada toplanan Turkiye Boyuk Millet Meclisinin acilis toplantisinda istirak etmemisdir 1920 ci il mayin 8 de Ankaraya kocdu ve Birinci Dovr Turkiye Boyuk Millet Meclisine Bursa millet vekili kimi qatildi Meclisde kecmis Ittihadcilarla emekdasliq etmemis ve Mustafa Kamal Pasanin yaxin etrafina girmeyi basarir Iqtisadiyyat komitesinin muxbiri vezifesinde calisib 1920 ci ilde o muveqqeti olaraq iqtisadiyyat uzre muavin kimi fealiyyet gostermisdir Cerkez Ethem ile Turkiye Boyuk Millet Meclisi arasinda vasitecilik etmek vezifesi verilen idare heyetine uzv secilib ve Ethemle bir sira gorusler kecirib Mustafa Kamal Pasanin gosterisleri ile Yasil Ordu cemiyyetinin ve resmi Turkiye Kommunist Partiyasinin liderleri arasinda yer aldi 1921 1922 ci illerde iqtisadiyyat uzre muavin vezifesinde calismisdir 1922 ci ilde Lozanna Sulh konfransina gonderilen ilk surada meslehetci kimi istirak etmisdir 1923 cu il seckilerinde Anadolu ve Rumeli Mudafie Qrupundan namized olaraq Izmir Millet vekili olaraq 2 ci Meclise girdi O Turkiyenin Istiqlaliyyet muharibesinde gosterdiyi ustun xidmetlerine gore qirmizi yasil zolaqli Istiqlaliyyet medali ile teltif edilmisdir Tek partiya dovru Cumhuriyyet elan edildikden sonra 1924 cu ilin martinda Mubadile Yenidenqurma ve Meskunlasma uzre muavin vezifesine teyin edildi 1924 cu ilin iyulunda bu vezifesinden istefa verdi Ele hemin il ona Mustafa Kamal terefinden yeni milli bankin yaradilmasi tapsirigi verildi 26 avqust 1924 cu ilde milli iqtisadi siyasetin temel daslarindan biri olan ve Turkiyenin iqtisadi heyatinda helledici rol oynayan Turkiye Is Bankini qurmus ve 1932 ci ile qeder onun bas direktoru vezifesinde calismisdir Ataturk ve Celal Bayar 12 noyabr 1937 ci il Hokumetin tesirli desteyinden yararlanan Is Banki suretli irelileyis qazandi Bayar bu dovrde Mustafa Kamalin yaxin cevresinde olmasi neticesinde rejimin iqtisadi siyasetinin mueyyen edilmesinde tesirli olmusdur Onda bir vergisi Asarin legv edildiyi torpaqlarin paylanildigi Senaye qanunu qebul edildiyi demir yolu tikintisi suretlendirildiyi ve Turkiye Cumhuriyyeti Merkezi Bankinin yarandigi bu dovrde Iqtisadi siyasetin esas xususiyyeti dovlet desteyi ile bir nov kapitalizmin yaradilmasi idi 1929 cu il Dunya Iqtisadi bohraninin tesirleri bu liberal deyilen siyasetin dovletcilikle evezlenmesine sebeb oldu 23 aprel 1938 ci il Tevfik Rustu Aras ile Istanbulda Foto Tan qezetinin muxbiri terefinden cekilib 1932 ci ilde iqtisadiyyat uzre muavin teyin olunan ve 1937 ci ile qeder bu vezifede qalan Bayar dovletciliyin qabaqcil tecrubecilerinden birine cevrilir amma Is Banki Dairesi nin bas numayendesi kimi daha sert dovletcilikden teref olan Ismet Pasa oz cevresi ile tam raziliga gele bilmedi Bayarin dovletcilik anlayisi dovletciliyi bir sistem kimi deyil milli kapitalist iqtisadiyyatinin yaradilmasi ucun tesirli bir usul kimi gormeye yonelmisdi Bayarin iqtisadci dovrunun ferqlendirici xususiyyeti dovletin iqtisadiyyata tenzimleyici mudaxilelerinin artmasi elece de dovletin ozu terefinden senayelesmenin yuksek seviyyede olmasi idi Bu meqsedle birinci besillik senaye plani hazirlanir Senayelesmenin icrasi ve maliyyelesdirilmesinden mesul olan Sumerbank ve Etibank kimi qurumlar yaradilir Bir cox sahelere dovlet inhisari tetbiq olunur Senayelesmeni desteklemek ucun xarici elaqelerde proteksionist siyaset aparilmisdir Bir cox eraziler millilesdirildi Ismet Inonu bezi meselelerde Ataturkle fikir ayriligina duserek bas nazirlikden istefa verende Bayar 1937 ci il noyabrin 1 de bu vezifeye teyin edildi lakin yeni hokumet umumi siyasetde koklu transformasiyaya nail ola bilmedi Hokumetin terkibinde ciddi deyisiklik olmadi iqtisadi siyasetde deyisiklik olmadi Bayar hokumeti dovrunde statistik yanasmani davam etdiren Denizbank Qanunu qebul edildi ve bir nece millilesdirme aparilsa da bu sahede ciddi bir tesebbus olmadi Ataturkun olumunden sonra 10 noyabr 1938 prezident secilen Inonu terefinden yeniden bas nazir vezifesine teyin edilsede Bayar 1939 cu ilin yanvarinda bas nazir vezifesinden istefa verdi Demokrat Partiyasi Prezident Ismet Inonu ve Bas nazir Celal Bayar 11 noyabr 1938 ci ilde II Dunya muharibesi illerinde Bayarin siyasi fealiyyeti mehdudlasir yeniden deputat secilse de muhum vezifeye getirilmir 1943 cu ilden sonra hokumete qarsi motedil muxalifetlik etdi 1945 ci il Budce Qanununun sesvermesi zamani Cumhuriyyet Xalq Partiyasi CHP rehberliyine qarsi muxalifet ortaya cixdi 29 may 1945 ci ilde Sukru Saracoglu hokumetinin 1945 ci ilin yeddi ayliq budcesi ucun sesvermede Bayar Adnan Menderes Fuad Koprulu Refik Koraltan ve Emin Sazak budcenin eleyhine ses verdiler Daha sonra o hemin gun kecirilen etimadsizliq sesvermesinde hokumete etimadsizliq sesi verenler arasinda yer alir 1945 ci il iyunun 7 de Bayar Menderes Koraltan ve Koprulu CHP Parlament Qrupu sedrliyine Partiyanin nizamnamesine ve bezi qanunlara deyisiklik edilmesini teleb eden vesatet teqdim etdikde partiya daxilindeki muxalif terefler one cixmis oldu Olkede ve partiyada siyasi liberallasma isteyen bu teklifi imzalayanlardan basqa CHP qrup uzvleri de yekdillikle redd etdiler Daha sonra 21 sentyabr 1945 ci ilde CHP Divani yekdillikle Koprulu ve Menderesi qisa muddetden sonra ise Dordluyun Tesdiqini veren Koraltani partiyadan xaric etdi Bayar 1945 ci ilin sentyabrinda deputatliqdan 1945 ci ilin dekabrinda ise CHP den istefa verdi 1946 ci il yanvarin 7 de bu uc dostu ile Demokrat Partiyasini DP yaradib partiyanin sedri secilib Tek partiya dovrunde xususile II Ikinci Dunya muharibesinden sonra umumdunya demokratik inkisafi kontekstinde yaradilmis ve vahid partiyanin en yuksek seviyyesinde hakimiyyet mubarizesini eks etdiren Demokrat Partiyasinin proqraminda siyasi demokratiklesme burokratiyanin gucunun qirilmasi xususen de Inonu Bayar munaqisesi ve muxtelif iqtisadi siyasi yanasmalar dovletcilik prinsipi qorunub saxlanilmaqla yanasi ozel sahibkarligin tesviqi kimi movzulara da yer verilmisdir Bayar partiyani tanitmaq ucun seferleri zamani xalq indi hakimiyyete gelmeli oldugunu teblig ederek xalqin iradesinden danisirdi DP 1946 ci ilde kecirilen seckilerde CHP ye qarsi nisbi ugur qazanaraq 62 deputati one cixardi Bayar da Istanbuldan millet vekili secilir 1946 1950 ci iller arasinda ana muxalifet partiyasinin lideri olaraq kecmis partiyasi CHP ye qarsi bezen sertlesen muxalifete rehberlik etmisdir DP nin 1947 ci ilin yanvarinda kecirilen birinci qurultayinda Bayar Secki Qanununun deyisdirilmesini eyni sexsin hem prezident hem de partiya sedri ola bilmeyeceyini antidemokratik qanunlarin legv edilmesini teleb etdi amma o CHP ye qarsi muxalifetin nisbeti movzusunda DP deki motedillerden idi Ekstremistler sonradan partiyani terk ederek Millet Partiyasini yaratdilar DP nin tekpartiyali dovrunun effektiv dunyevilik siyasetinden narazi olan dini daireler desteklese de Bayarin ataturkcu sexsiyyeti bu partiyanin dunyeviliye sadiqliyinin teminati kimi gorunurdu Prezidentliyi 1950 1960 Bayarin 1958 ci il Qerbi Almaniyaya seferinde cekilmis foto 1950 ci il seckilerinde toplanan seslerin 53 faizini alan DP si boyuk secki uguru qazanaraq tekbasina hakimiyyete geldi ve Cumhuriyyet dovrunde ilk defe hakimiyyet el deyisdirdi Muxalifetde iken Celal Bayar birmenali olaraq Nazirler Kabinetinin sedri olmamagi ustun tutdugunu bildirmisdi Partiya lideri prezident deyil muxalifet dovrunde bu ofisi siyasetden uzaq tutmaq israrindaki semimiyyetini Bayarin prezidentlikden imtina etmesi gostererdi lakin qerar deyisince Celal Bayar seckilerden sonra 22 may 1950 ci ilde prezident secildi ve DP liderliyinden cekildi 1954 ve 1957 ci iller seckilerinin sonunda yeniden prezident oldu ve 27 May cevrilisine 1960 qeder bu vezifede qaldi Turkiyenin ucuncu prezidenti olan Bayar respublikanin ilk herb kokeni olmayan prezidenti idi Bayar isden cixarildiqdan sonra 29 il prezident postunda herbciler qaldilar DP sedrliyinden istefa vermesine baxmayaraq DP hokumeti dovrunde DP siyasetlerinin mueyyenlesdirilmesinde Adnan Menderesle birinci dereceli soz sahibi olub O partiyadankenar vezife hissine tabe olmayib DP nin emblemi olan qamisla simvolize olunmus davranisi ile hemise DP lideri gorunumunu verib Seckilerde tebligat seferlerinde feal istirak edib Bu sebebden de tez tez muxalifet terefinden tenqid olunurdu Celal Bayar Amerika Konqresindeki cixisindan sonra ayaqda alqislanir Onun arxasinda vitse prezident Ricard Nikson ve Numayendeler Palatasinin spikeri Sem Reybern 1954 dayanib DP dovrunde Qerb bloku ile munasibetler gerginlesdi Turkiye Koreya muharibesine ve NATO ya qosuldu Bu istiqametde bir cox xarici seferler de eden Bayar 1954 cu ilde ABS a resmi sefer eden Turkiyenin ilk prezidenti oldu 1957 ci il seckileri oncesi DP nin 20 oktyabr 1957 ci ilde Istanbulda kecirdiyi mitinqindeki cixisinda Turkiyenin 30 ilden sonra Kicik Amerika ya cevrileceyini vurguladi On illik DP hakimiyyeti dovrunde Turkiye cemiyyeti derin deyisikliklerden kecdi Ozel sahibkarligi heveslendiren inflyasiya xarakterli iqtisadi siyaset aparildi lakin dovletin iqtisadi cekisi azalmadi Xalqin siyasi fealligi artdi yuxari tebeqenin siyasi strukturu deyisdi Dunyevilik oriyentasiyasi terk edilmese de tek partiyanin effektiv dunyevilik siyasetinden imtina edildi amma 1950 ci illerin ikinci yarisinda iqtisadi cokusun tesiri ile DP getdikce avtoritar siyaset yuruderek muxalifete tezyiq gosterdi Bu avtoritar idarecilikde Bayarin da helledici tesiri var idi Etem Menderes 14 noyabr 1957 ci ilde qeyd defterinde Bayarin Lazim gelse Ismet Pasani qehve masasina aparmaqdan cekinmeyeceyem dediyini yazmisdi 27 may herbi cevrilisi Esas meqale Turkiyede dovlet cevrilisi 1960 Celal Bayar Adnan Menderes ve diger DP uzvleri Yassi adada mehkeme prosesi zamani DP nin tezyiqlerine qarsi artan naraziliqlardan istifade eden 27 may 1960 ci il herbi mudaxilesi DP hokumetini devirdi Bayar evvelce cevrilisin seheri Cankaya koskunde onu ele kecirmeye gelen memurlara muqavimet gostermeye calisib daha sonra penceyinin cibindeki tapancani mebedine dogru tutaraq intihara cehd edib lakin 77 yasli Bayardan daha cevik olan esgerler silahi ondan ala bilibler Bayar diger DP rehberleri ile birlikde hebs edilib ve Yassiada Ali Mehkemesinde dovlete xeyanet ve konstitusiyani pozmaq ittihamlari ile muhakime olunub Yassiada hebsxanasinda olarken 1960 ci il sentyabrin 25 de Yassiadada itkiler filmine reaksiya vererek bel kemeri ile intihara cehd etdi lakin xilas oldu 1961 ci il sentyabrin 15 de olum cezasina mehkum edildi Ceza verilen zaman 78 yasinda olan Bayar Milli Birlik Komitesi terefinden omurluk hebsle evezlenerek Yassiadadan Kayseri hebsxanasina kocurulur Xesteliyi agirlasdiqdan sonra 14 fevral 1962 ci ilde mualice ucun Ankaraya getirilir ve 5 gun sonra yeniden Kayseriye aparilir 1963 cu ilin ilk aylarinda Celal Bayarin sehhetindeki problemler prezident terefinden efv edilmesi meselesini gundeme getirir Bayarin cezasi hokumet terefinden sehhetine gore 6 ay muddetine texire salinir ve 22 mart 1963 cu ilde azadliga buraxilir Martin 23 de Kayseriden Ankaraya gelen Bayari boyuk izdiham qarsilayir Bu cosgulu qarsilanma sert reaksiyalara sebeb olur ve etirazlar Edalet Partiyasinin AP binasinin Bayarin meskunlasdigi evin ve Yeni Istanbul qezetinin dasqalaq edilmesine qeder gedib cixir EP nin baglanacagi ile bagli narahatliqlar da yaranir Bu hadiselerden sonra Bayarin cezasinin texire salinmasi qerari martin 28 de legv edilir Bu tarixden etibaren 6 ay Ankara Xestexanasinda nezaret altinda qaldiqdan sonra sehhetinde hec bir deyisiklik olmasa da yeniden Kayseri hebsxanasina gonderildir 5 oktyabr 1963 8 noyabr 1964 cu ile qeder Kayseri hebsxanasinda qalir daha sonra sehhetine gore azad edilir 1966 ci il iyulun 8 de haqqinda verilen mehkeme tibb hesabati ile dovrun prezidenti Cevdet Sunay terefinden Konstitusiyanin 97 ci maddesinde yazilan sebeblere gore efv edildi Edalet Partiyasi hokumetinin 8 avqust 1966 ci ilde qebul etdiyi yeni amnistiya qanunu ile omurluk hebse mehkum edilmis butun kecmis DP uzvleri azadliga buraxildi Sonraki illeri ve olumu Bundan sonra o kecmis DP uzvlerinin siyasi huquqlarinin berpasina calisir 1968 ci ilde onun kimi siyasi huquqlarini itirmis kecmis DP uzvlerini bir araya toplayaraq haqqlarini geri ala bilmeleri ucun Bizim Ev adli klub yaradir O 14 may 1969 cu ilde siyasi reqibi Ismet Inonu ile tarixi gorus kecirir ve kecmis DP uzvlerinin siyasi huquqlarinin geri alinmasi ucun teleb olunan konstitusiya deyisikliyine CHP nin desteyini verir Inonunun komeyi ile konstitusiyadaki deyisiklik Turkiye Boyuk Millet Meclisinde tesdiqlenir Bununla bele Turkiye Silahli Quvveleri ve Prezident Cevdet Sunay duzelisin Cumhuriyyet Senatinda sese qoyulmasindan evvel oz movqelerinde durduqlarindan hakim Edalet Partiyasinin lideri Suleyman Demirel qarsidan gelen 1969 cu il seckileri oncesi TSQ i ile gerginliyin yasanmamasi ucun Senatda sesvermenin seckilerden sonraya texire salinmasini isteyir EP nin efvle bagli movqeyinin parlamentin nufuzuna xelel getirdiyini iddia eden Bayarin qizi Nilufer Gursoy ve kecmis DP naziri Semed Agaoglunun heyat yoldasi EP i Manisa millet vekili Neriman Agaoglu 31 iyul 1969 cu ilde partiya ve millet vekili vezifelerinden istefa verdiler Bu hereket kecmis DP uzvleri ile AP uzvleri arasinda qarsidurmalarin uze cixmasi kimi serh olundu lakin seckilerden sonra konstitusiyadaki deyisiklik Respublika Senatinda muzakire edildi ve 6 noyabr 1969 cu ilde qebul edildi lakin 14 noyabr 1969 cu ilde Turkiye Fehle Partiyasi qanun deyisikliyinin prosessual olaraq legvi ucun Konstitusiya Mehkemesine muraciet etdi Mehkeme muraciet erizesini haqli hesab ederek 1970 ci il iyunun 16 da konstitusiya deyisikliyini legv etdi Bu legvetme EP i sedri Ferrux Bozbeylinin Milli Meclisde qanunun qebulu zamani etdiyi sehvin neticesi kimi qiymetlendirilir Bozbeylinin etirazina baxmayaraq onun bilerekden prosessual sehve yol verdiyine dair iddialar davam edirdi Konstitusiya Mehkemesinin bu sekilde siyasi amnistiyani legv etmesi EP da partiyadaxili parcalanmalarin artmasina sebeb oldu Bu prosesde istefa veren ve EP dan xaric edilenler 1970 ci ilin dekabrinda Demokrat Partiyasini qururlar Bayar qizinin quruculari arasinda oldugu Demokrat Partiyasini destekleyir O bu partiyanin secki kampaniyalarinda istirak edir 1973 cu il seckilerinden sonra qurulan CHP MSP Koalisiyasi zamani 2 aprel 1974 cu ilde Meclis kecmis DP uzvlerinin siyasi huquqlarinin berpasi ile bagli qanun teklifini qebul etdi lakin kecmis DP uzvlerinin siyasi partiyalara uzv olmasi ve millet vekili secilmeleri ucun siyasi partiyalarda ve secki qanunlarinda deyisiklikler edilmesi lazim idi Bu deyisiklikler hemin ilin dekabrinda gerceklesdirildi Cezasi efv edilen Bayar 1961 ci il Konstitusiyasina gore kecmis prezident kimi Respublika Senatinin tebii uzvu sayilirdi EP i Senatinin sedri Tekin Ariburunun Senata uzv olmaq cagirisini tebii uzvluyun eleyhine oldugu arqumenti ile redd etdi 28 aprel 1974 Amnistiya elan edildikden sonra Demokratik Partiya uzvlerinin boyuk bir qrupunun EP na donmesi uzerine Bayar 1975 ci il Senatdaki qismen seckilerde de Edalet Partiyasini destekledi O Suleyman Demirelle birlikde kursuye qalxaraq EP nin Bursada kecirilen mitinqinde cixis edir Bu dovrde huquq siyasi quvveler ucun birlesdirici simvol hesab olunurdu O 12 sentyabr dovlet cevrilisi idaresini ve 1982 ci il Konstitusiyasini destekledi Olumu22 avqust 1986 ci ilde 103 yasinda uzun muddet yasadigi urek catismazligi sebebi ile Istanbul Sine ve Urek Damar Cerrahiyye Merkezinde vefat edir Vefat etdiyinde o dunyanin en yasli siyasetcisi idi Olumunden sonra Anitqebirde defn edilmesi gundeme gelir Bezi metbuat orqanlari ve siyasi partiyalar bu meseleni gundeme getirirler Onun Anitqebirde defn edilmesine bas nazir Turqut Ozal ve SHP lideri Erdal Inonu de destek verib Prezident Kenan Evren ise buna etiraz ederek teklifi redd edir O 1986 ci il avqustun 28 de Ankarada prezident Kenan Evrenin istiraki ile kecirilen resmi dovlet merasiminin ertesi gunu doguldugu Umurbeyde defn edilir Xatiresi1965 1972 ci illerde xatirelerini Men de yazdim basligi ile 8 cildde nesr etdirdi 1969 cu ilde Adnan Menderes adli kitabi redaktoru Ismet Bozdag nesr olundu 1961 1964 cu illerde texminen uc il qaldigi Kayseri Hebsxanasindaki xatireleri 1999 cu ilde Kayseri Hebsxana Gundeliyi Yucel A Demirel terefinden adi ile kitab halinda nesr olundu Onun doguldugu ev Yapi Kredi Bankinin sahibi Kazim Taskentin maliyye desteyi ile berpa edilib 1992 ci ilde qurulan Manisadaki Celal Bayar Universiteti onun adini dasiyir Istinadlar Arxivlenmis suret PDF 2021 07 12 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 03 10 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Mahmut Celal Bayar Proleksis enciklopedija Opca i nacionalna enciklopedija xorv 2009 2014 09 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2022 03 11 redundant parameters redundant parameters Arxivlenmis suret kulturvarliklari gov tr 2015 09 20 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 11 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Arxivlenmis suret 2016 01 07 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 11 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Arxivlenmis suret www tccb gov tr 2016 03 04 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 11 redundant parameters redundant parameters redundant parameters www altay org tr 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2022 03 11 redundant parameters redundant parameters Arxivlenmis suret www akhisarhaber com 2016 03 30 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 14 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Arxivlenmis suret www tbmm gov tr 2015 04 01 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 14 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Encyclopaedia Britannica Fifteenth Edition empty citation Arxivlenmis suret Milliyet Arsiv 2017 05 07 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 29 redundant parameters redundant parameters Arxivlenmis suret 2021 11 19 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 29 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Soner Yalcin Efendi Beyaz Turklerin Buyuk Sirri Dogan Kitap Nisan 2005 ISBN 975 293 203 7 Bulent Capli Can Dundar Mehmet Ali Birand Demirkirat Bir Demokrasinin Dogusu Dogan Kitap 1993 ISBN 975 293 403 0 Arxivlenmis suret PDF www turkishstudies net 2016 05 09 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 03 29 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Arxivlenmis suret 2016 09 21 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 29 redundant parameters redundant parameters 2021 02 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2022 03 17 redundant parameters redundant parameters Xarici kecidlerVikianbarda Celal Bayar ile elaqeli mediafayllar var Vikisitatda Celal Bayar ile elaqedar sitatlar var Celal Bayar 2016 03 04 at the Wayback Machine T C Cumhurbaskanligi BBC Turkce ile 1982 yilinda yapilan roportaj 2015 11 08 at the Wayback Machine