Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan milli oyanışı, mədəni renessans (intibah) dövrü və ya modernləşməsi — XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının tərkibində yaşayan azərbaycanlıların milli fikrinin formalaşması və mədəniyyətinin çiçəklənməsi prosesi. Bu dövr üçün maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı, Qərb dəyərləri və təşkilatlarının Azərbaycanda tətbiqi xarakterikdir.
Beləliklə, Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin və baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkə olmuş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlət kimi tarixə düşmüşdür. Maarifçilik dövrünün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa (İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə) malik oldular.
Adlandırma və dövrün təyini
| Adlandırma | Dövr |
|---|---|
| Azərbaycanda yerli türk mədəniyyətinin yenidən canlanması | 1) 1905-ci il qədərki dövr; 2) 1905-ci ildən 1920-ci illərə qədər; 3) 1920-ci illərdən müasir dövrə qədər |
| Azərbaycanda mədəni renessans (intibah) | XIX əsrin II yarısı |
| Azərbaycanda türk mədəni renessansı (intibahı) | XIX əsrin II yarısı — XX əsrin əvvəlləri |
| Azərbaycanda mədəni renessans (intibah) | XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlləri |
Erkən dövr
Qarabağ xanlığı vəziri Molla Pənah Vaqifin şərəfinə adlandırılmış Vaqif məclisi Azərbaycan dilində şeir yazılması və oxunması ilə məşhur idi. Dünya ədəbiyyatı professoru Anna Oldfild hesab edir ki, bu, "yüksələn Azərbaycan milli şüurunun" göstəricisi idi və Vaqif məclisində iştirak edən Aşıq Pəri də "öz ana dilini və poetik ənənələrini müdafiə edənlər sırasında" idi.
Əsas dövr
Maarifçilik hərəkatı və mədəniyyətin inkişafı
| Hadisə | İl |
|---|---|
| Azərbaycan dil islahatının təklif edilməsi | 1857 |
| Azərbaycan teatrının əsasının qoyulması | 1873 |
| İlk azərbaycandilli qəzet | 1875 |
| Yeni tipli məktəblər | 1887 |
| İlk oxu evlərinin açılması | 1894 |
| İlk Azərbaycan operasının səhnəyə qoyulması | 1908 |
| AXC-nin yaranması, Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verilməsi | 1918 |
| Əlifba layihəsi üçün əsasın qəbul edilməsi | 1919 |
Rus işğalından əvvəl Azərbaycan mədəni həyatına əsasən fars sivilizasiyası təsir edirdi. Bu mədəni əlaqədən narahat olan Rusiya yerli türk mədəniyyətinin inkişafını dəstəklədi. Bu və digər sosial trendlər yerli türk mədəniyyətinin yenidən canlanmasına səbəb oldu. Azərbaycan mədəniyyətinin canlanması üç mərhələyə bölünə bilər: 1) 1905-ci il qədərki dövr; 2) 1905-ci ildən 1920-ci illərə qədər; 3) 1920-ci illərdən müasir dövrə qədər.
1905-ci ilə qədər davam edən birinci mərhələ Mirzə Fətəli Axundov tərəfindən başladılmışdır. O, dil islahatı, qadınlar üçün bərabər hüquqlar, ərəb yazısının latınla əvəz edilməsini tələb edirdi. Başqa yazıçılar Axundovun üslub və yazısını yamsılamağa başladılar. "Əkinçi" qəzeti isə təhkimçiliyin ləğvini, bütün vətəndaşların bərabər hüquqlara malik olmasını, məktəblərin təşkil edilməsini tələb edirdi. Bu dövrün ədəbiyyatı mövcud vəziyyəti tənqid edir və islahatlara çağırırdı. Mövcud reallıqlara görə, siyasi müstəqillik tələbi yox idi.
XIX əsr maarifçiləri Abbasqulu ağa Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundov elm və maarifləndirmə yolu ilə Azərbaycanda mövcud olan mədəni geriliyinin qarşını ala biləcəklərinə inanırdılar. XIX əsrin 70–80-ci illərində müxtəlif inqilab nəzəriyyələrinin Azərbaycanda sosial-siyasi fikirlərə təsir etməsi, kapitalizmin inkişafının milli ziyalı təbəqənin yaranması üçün şərait yaratması nəticəsində təhsil və mədəniyyət fəaliyyətlərinə, xeyriyyə cəmiyyətlərinə, mətbuat və çap evlərinə dəstək artmışdır. Azərbaycan ziyalıları getdikcə milli yaddaşın daşıyıcısı hesab edilən jurnal və qəzetlərin, "Nicat", "Səfa", "Ədəb yurdu", "Nəşri-maarif", "Cəmiyəti-Xeyriyə" kimi cəmiyyətlərin və dərnəklərin ətrafında toplaşmağa başladı. İlk oxu otaqları 1894-cü ildə Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə tərəfindən Bakıda açılmışdır.
Bu dövrün ən vacib hadisələri milli teatrın, mətbuatın və müasir tipli məktəbin əsasının qoyulması idi. 1873-cü ildə Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun başçılıq etdiyi teatr truppası "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" və "Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis" tamaşalarını sərgiləyərək Azərbaycan milli teatrının əsasını qoydu. 1875-ci ildə isə Azərbaycan dilində çap edilən ilk qəzet olan "Əkinçi" ilə Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan milli mətbuatının əsasını qoymuşdur. Nəhayət son olaraq, 1887-ci ildə İslam məktəbləri və mədrəsələrindən fərqli, Azərbaycan dilinin tədrisinə önəm verilən yeni tipli məktəblər yaradıldı. Bu işin təşəbbüskarları Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə idi.
Milli kimlik və dil məsələsi
Bu dövrdə İslam dininin monopoliyası ziyalıların özünü müsəlman adlandırması və etnik kimliyin formalaşmamasına səbəb olurdu. Ancaq "Əkinçi" ideyalarından bəhrələnən "Kəşkül" və "Kaspi" qəzetləri mili kimlik məsələsini qaldırmış, XX əsrin əvvəllərində bu fikirlər Azərbaycan ziyalı təbəqəsinin böyük bir hissəsi tərəfindən qəbul edilmişdir.
AXC-nin yaranmasından sonra Azərbaycan dilinə rəsmi status verildi və bu dilin məktəblərdə icbari olaraq tədris edilməsinə qərar verildi. 1919-cu ildə müəllim Abdulla bəy Əfəndizadə tərəfindən təqdim edilən əlifba layihəsi yeni əlifbanın yaradılması üçün əsas olaraq qəbul edildi.
Qalareya
-
![image]()
"Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsi. 1875 -
![image]()
Həbib bəy Mahmudbəyovun teatr truppası. 1888 -
![image]()
"Nicat" üzvləri. 1907 -
![image]()
Bakı 7-ci rus-tatar məktəbi müəllim və tələbələri ilə. 1908 -
![image]()
Azərbaycanın ilk milli operası "Leyli və Məcnun"un afişası. 1908 -
![image]()
AXC Parlamentinin açılış iclası. 1918 -
![image]()
Abdulla Əfəndizadənin əlifba layihəsi. 1919
Həmçinin bax
İstinadlar
- Curtis, Glenn E. (1995). Armenia, Azerbaijan, and Georgia : country studies (1st ed.). Washington, D. C.: Federal Research Division. pp. 109. . OCLC 31709972
- Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 105. — 592 с. — 2000 экз. — .
- Suleymanli, 2021. səh. 125-126
- Svante Kornel. (PDF). 2013-04-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 aprel 2016.
- Rice, Kelsey, "Forging The Progressive Path: Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan, 1850–1928" (2018). Publicly Accessible Penn Dissertations. 2913. page 2.
- Hostler, 1993. səh. 19-20
- Altstadt, 1992. səh. 50-51
- Oldfield, Anna C. "Don't Get in my Face Like Ashiq Peri" // Jussawalla, Feroza; Omran, Doaa (redaktorlar ). Memory, Voice, and Identity: Muslim Women's Writing from across the Middle East. New York: Routledge. 2021. ISBN . (page 49)
- Robert Denis. "The Pre-Soviet Language Reform Movement in Azerbaijan: An Overview" (az.). Baku Research Institute. 2018-05-01. 2023-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-17.
- Toumani, Meline. "For the Love of Layla". The New York Times. February 27, 2009.
- Suleymanli, 2021. səh. 129-131
- Sabina ABBASLI. "AZERBAYCAN'DA MÜSLÜMAN OKULLARI (1849–1918)" (PDF). SAKARYA ÜNİVERSİTESİ. 2019. 2023-06-29 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2022-07-20.
- Suleymanli, 2021. səh. 134-135
Ədəbiyyat
- Altstadt, A. L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and identity under Russian rule. Stanford, Calif: Hoover Institution Press, Stanford University.
- Hostler, Charles Warren. The Turks of Central Asia (Greenwood Press, November 1993), .
- Suleymanli, M. (2021). Modernization and culture in Azerbaijan: second half of the XIX century: beginning of the XX century. Linguistics and Culture Review, 5(S1), 125–138. https://doi.org/10.37028/lingcure.v5nS1.1324
Əlavə oxu
- Aliyeva, Z. (2019). Enlightenment Movement in Azerbaijane. Postmodernism Problems, 9(3), 429–439. Retrieved from https://pmpjournal.org/index.php/pmp/article/view/202
- Kelsey Rice (2021) Emissaries of Enlightenment: Azeri Theater Troupes in Iran and Central Asia, 1906–44, Iranian Studies, 54:3–4, 427–451, DOI: 10.1080/00210862.2020.1753022
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan milli oyanisi medeni renessans intibah dovru ve ya modernlesmesi XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Rusiya imperiyasinin terkibinde yasayan azerbaycanlilarin milli fikrinin formalasmasi ve medeniyyetinin ciceklenmesi prosesi Bu dovr ucun maarifciliyin genislenmesi tehsil metbuat ve incesenetin inkisafi Qerb deyerleri ve teskilatlarinin Azerbaycanda tetbiqi xarakterikdir Mirze Feteli Axundovun 100 illiyi munasibetile Molla Nesreddin jurnalinin uz resmi Belelikle Azerbaycan Islam dunyasinda milli teatrin operanin qerb tipli universitetin ve baletin esasinin qoyuldugu ilk olke olmus Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Islam dunyasinda ilk dunyevi demokratik dovletlerden biri hemcinin Islam olkeleri arasinda qadinlara sesverme huququ veren ilk dovlet kimi tarixe dusmusdur Maarifcilik dovrunun azerbaycanli islahatci ziyalilari dovru nesrler teatr truppalari ve qonsu dovletlerdeki konstitusiya herekatlarinda istirak vasitesile turk Cenubi Qafqazindan basqa Iran Osmanli ve Merkezi Asiyada da tesire malik oldular Adlandirma ve dovrun teyiniAdlandirma DovrAzerbaycanda yerli turk medeniyyetinin yeniden canlanmasi 1 1905 ci il qederki dovr 2 1905 ci ilden 1920 ci illere qeder 3 1920 ci illerden muasir dovre qederAzerbaycanda medeni renessans intibah XIX esrin II yarisiAzerbaycanda turk medeni renessansi intibahi XIX esrin II yarisi XX esrin evvelleriAzerbaycanda medeni renessans intibah XIX esrin sonu XX esrin evvelleriErken dovrQarabag xanligi veziri Molla Penah Vaqifin serefine adlandirilmis Vaqif meclisi Azerbaycan dilinde seir yazilmasi ve oxunmasi ile meshur idi Dunya edebiyyati professoru Anna Oldfild hesab edir ki bu yukselen Azerbaycan milli suurunun gostericisi idi ve Vaqif meclisinde istirak eden Asiq Peri de oz ana dilini ve poetik enenelerini mudafie edenler sirasinda idi Esas dovrMaarifcilik herekati ve medeniyyetin inkisafi Dovrun vacib hadiselerinin xronologiyasi Hadise IlAzerbaycan dil islahatinin teklif edilmesi 1857Azerbaycan teatrinin esasinin qoyulmasi 1873Ilk azerbaycandilli qezet 1875Yeni tipli mektebler 1887Ilk oxu evlerinin acilmasi 1894Ilk Azerbaycan operasinin sehneye qoyulmasi 1908AXC nin yaranmasi Azerbaycan diline dovlet dili statusu verilmesi 1918Elifba layihesi ucun esasin qebul edilmesi 1919 Rus isgalindan evvel Azerbaycan medeni heyatina esasen fars sivilizasiyasi tesir edirdi Bu medeni elaqeden narahat olan Rusiya yerli turk medeniyyetinin inkisafini destekledi Bu ve diger sosial trendler yerli turk medeniyyetinin yeniden canlanmasina sebeb oldu Azerbaycan medeniyyetinin canlanmasi uc merheleye bolune biler 1 1905 ci il qederki dovr 2 1905 ci ilden 1920 ci illere qeder 3 1920 ci illerden muasir dovre qeder 1905 ci ile qeder davam eden birinci merhele Mirze Feteli Axundov terefinden basladilmisdir O dil islahati qadinlar ucun beraber huquqlar ereb yazisinin latinla evez edilmesini teleb edirdi Basqa yazicilar Axundovun uslub ve yazisini yamsilamaga basladilar Ekinci qezeti ise tehkimciliyin legvini butun vetendaslarin beraber huquqlara malik olmasini mekteblerin teskil edilmesini teleb edirdi Bu dovrun edebiyyati movcud veziyyeti tenqid edir ve islahatlara cagirirdi Movcud realliqlara gore siyasi musteqillik telebi yox idi XIX esr maarifcileri Abbasqulu aga Bakixanov Ismayil bey Qutqasinli Mirze Sefi Vazeh Mirze Feteli Axundov elm ve maariflendirme yolu ile Azerbaycanda movcud olan medeni geriliyinin qarsini ala bileceklerine inanirdilar XIX esrin 70 80 ci illerinde muxtelif inqilab nezeriyyelerinin Azerbaycanda sosial siyasi fikirlere tesir etmesi kapitalizmin inkisafinin milli ziyali tebeqenin yaranmasi ucun serait yaratmasi neticesinde tehsil ve medeniyyet fealiyyetlerine xeyriyye cemiyyetlerine metbuat ve cap evlerine destek artmisdir Azerbaycan ziyalilari getdikce milli yaddasin dasiyicisi hesab edilen jurnal ve qezetlerin Nicat Sefa Edeb yurdu Nesri maarif Cemiyeti Xeyriye kimi cemiyyetlerin ve derneklerin etrafinda toplasmaga basladi Ilk oxu otaqlari 1894 cu ilde Hebib bey Mahmudbeyov ve Sultan Mecid Qenizade terefinden Bakida acilmisdir Bu dovrun en vacib hadiseleri milli teatrin metbuatin ve muasir tipli mektebin esasinin qoyulmasi idi 1873 cu ilde Hesen bey Zerdabi ve Necef bey Vezirovun basciliq etdiyi teatr truppasi Serguzesti veziri xani Lenkeran ve Serguzesti Merdi Xesis tamasalarini sergileyerek Azerbaycan milli teatrinin esasini qoydu 1875 ci ilde ise Azerbaycan dilinde cap edilen ilk qezet olan Ekinci ile Hesen bey Zerdabi Azerbaycan milli metbuatinin esasini qoymusdur Nehayet son olaraq 1887 ci ilde Islam mektebleri ve medreselerinden ferqli Azerbaycan dilinin tedrisine onem verilen yeni tipli mektebler yaradildi Bu isin tesebbuskarlari Hebib bey Mahmudbeyov ve Sultan Mecid Qenizade idi Milli kimlik ve dil meselesi Esas meqaleler Standart azerbaycanca ve Azerbaycanda elifba islahatlari Bu dovrde Islam dininin monopoliyasi ziyalilarin ozunu muselman adlandirmasi ve etnik kimliyin formalasmamasina sebeb olurdu Ancaq Ekinci ideyalarindan behrelenen Keskul ve Kaspi qezetleri mili kimlik meselesini qaldirmis XX esrin evvellerinde bu fikirler Azerbaycan ziyali tebeqesinin boyuk bir hissesi terefinden qebul edilmisdir AXC nin yaranmasindan sonra Azerbaycan diline resmi status verildi ve bu dilin mekteblerde icbari olaraq tedris edilmesine qerar verildi 1919 cu ilde muellim Abdulla bey Efendizade terefinden teqdim edilen elifba layihesi yeni elifbanin yaradilmasi ucun esas olaraq qebul edildi Qalareya Ekinci qezetinin ilk nomresi 1875 Hebib bey Mahmudbeyovun teatr truppasi 1888 Nicat uzvleri 1907 Baki 7 ci rus tatar mektebi muellim ve telebeleri ile 1908 Azerbaycanin ilk milli operasi Leyli ve Mecnun un afisasi 1908 AXC Parlamentinin acilis iclasi 1918 Abdulla Efendizadenin elifba layihesi 1919Hemcinin baxAzerbaycan medeni tesiri Nicat CemiyyetiIstinadlarCurtis Glenn E 1995 Armenia Azerbaijan and Georgia country studies 1st ed Washington D C Federal Research Division pp 109 ISBN 0 8444 0848 4 OCLC 31709972 Shnirelman V A Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze Recenzent L B Alaev M Akademkniga 2003 S 105 592 s 2000 ekz ISBN 5 94628 118 6 Suleymanli 2021 seh 125 126 Svante Kornel PDF 2013 04 18 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 14 aprel 2016 Rice Kelsey Forging The Progressive Path Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan 1850 1928 2018 Publicly Accessible Penn Dissertations 2913 page 2 Hostler 1993 seh 19 20 Altstadt 1992 seh 50 51 Oldfield Anna C Don t Get in my Face Like Ashiq Peri Jussawalla Feroza Omran Doaa redaktorlar Memory Voice and Identity Muslim Women s Writing from across the Middle East New York Routledge 2021 ISBN 9781003100164 page 49 Robert Denis The Pre Soviet Language Reform Movement in Azerbaijan An Overview az Baku Research Institute 2018 05 01 2023 08 06 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 17 Toumani Meline For the Love of Layla The New York Times February 27 2009 Suleymanli 2021 seh 129 131 Sabina ABBASLI AZERBAYCAN DA MUSLUMAN OKULLARI 1849 1918 PDF SAKARYA UNIVERSITESI 2019 2023 06 29 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 07 20 Suleymanli 2021 seh 134 135EdebiyyatAltstadt A L 1992 The Azerbaijani Turks Power and identity under Russian rule Stanford Calif Hoover Institution Press Stanford University Hostler Charles Warren The Turks of Central Asia Greenwood Press November 1993 ISBN 0 275 93931 6 Suleymanli M 2021 Modernization and culture in Azerbaijan second half of the XIX century beginning of the XX century Linguistics and Culture Review 5 S1 125 138 https doi org 10 37028 lingcure v5nS1 1324Elave oxuAliyeva Z 2019 Enlightenment Movement in Azerbaijane Postmodernism Problems 9 3 429 439 Retrieved from https pmpjournal org index php pmp article view 202 Kelsey Rice 2021 Emissaries of Enlightenment Azeri Theater Troupes in Iran and Central Asia 1906 44 Iranian Studies 54 3 4 427 451 DOI 10 1080 00210862 2020 1753022