Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Panamerikanizm – Amerika dövlətləri arasında müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq, Yeni dünya ölkələrinin iqtisadi, mədəni, dinc və sülh şəraitində inkişafı məqsədini güdən ortaq bir tarixi bağlantı ideyasını təbliğ edən siyasi inteqrasiya hərəkatı.
Panamerikanizmin əsasının qoyulması
Panamerikanizmin yaradılmasında və təbliğində ilk sənədləşdirilmiş addımlar XIX əsrin 20-ci illərində həyata keçirilmişdir. 1823-cü il dekabrın 2-də ABŞ Prezidenti Ceyms Monro Konqresə etdiyi illik müraciətində "Monro Doktrinası" (ing. Monroe Doctrines) - "Amerika Amerikalılar üçündür"(ing. America for Americans) şüarına əsaslanan xarici siyasət prinsiplərinin bəyannaməsini elan etdi. Lakin X. Martinin fikrincə əslində bu şüar "Amerika Şimali Amerikalılar üçündü" kimi başa düşülməlidir. Üstəlik, Monronun müraciətində Avropa monipolistlərinə xəbərdarlıq edilirdi ki, keçmiş Amerika müstəmləkələrinin işlərinə qarışmaq cəhdləriv və yaxud hər hansı bir müdaxilə ABŞ-nin həyati mənafelərinin pozulması kimi qiymətləndiriləcəkdir. Yəni bu dünyanı Avropa idarəetmə sisteminə və ABŞ idarəetmə sisteminə bölmək prinsipi demək idi. Avropalılara özünəməxsus cavab S. Bolivarın təklifi ilə 1826-cı il iyunun 22-dən iyulun 15-dək Latın Amerikasının yenid dövlətlərinin "Panama Konqresi"nin keçirilməsi oldu. Onun keçirilməsində əsas məqsəd Amerika respublikalarının vahid liqasını yaratmaq cəhdi güdülürdü. Keçmiş müstəmləkəçi İspaniyaya qarşı ümumi siyasət hazırlamaq qarşılıqlı müdafiə və ümumrespublika parlament məclisi haqqında saziş hazırlamaqda konqresin planlarına daxil idi. O vaxtdan bəri, bu iki cərəyan paralel olaraq müxtəlif uğurlarla inkişaf etmişdir . Eyni zamanda, ABŞ Panamerikanizm ideyası ətrafında öz maraqları üçün fəal şəkildə spekulyasiya edirdi. Belə ki, 1840-cı illərdə "Monro doktrinası" və ümumqitə həmrəyliyinə çağırışlar 1846-48-ci illər müharibəsi nəticəsində Meksika ərazisinin yarısından çoxunu onun əlindən alaraq ABŞ-yə qatmaq üçün bəhanə rolunu oynadı (Texas, Kaliforniya, Arizona, Nevada, Yuta, Nyu Meksiko, Kolorado, Vayominqin bir hissəsi) .
Sonrakı illər isə bir sıra Amerika ölkələri arasındakı hərbi qarşıdurmalarla yadda qaldı. Lakin Panamerikanizm ideyası bir sıra Amerika olkələri konfranslarında aktuallığını qorudu, məsələn: Lima (1847), Santyaqo (1856), Lima (1864). Bu görüşlərin əsas mövzusu həmişə ümumi təhlükəsizliyi qorumaq olmuşdur.
Müasir mərhələ
1889-cu il oktyabrın 2-dən 1890-cı il aprelin 19-dək Vaşinqtonda Panamerikan Konfransı keçirildi. Bu konfrans demək olar ki, bütün Amerika dövlətlərinin sözün həqiqi mənasında ilk dəfə bir yerə toplaşması olmuşdur. Yeganə istisna Paraqvay və Haitinin yoxluğu idi. Burada qonşuluq siyasəti, ümimi tədbirlər görülməsi, daimi arbitraj məhkəməsinin, gömrük ittifaqının yaradılması, ümumi ölçü və çəki sisteminin tətbiqi və pul vahidləri və s. müzakirə olunmuşdur. Ancaq yeganə əməli nəticə, ABŞ-nin Amerikan dövlətlərinə münasibətdə gömrük güzəştlərini tətbiq etməsi haqda razılaşma idi. Amma ABŞ-də bunu onların qarşılıqlı addımları atması halında etməyə razılıq vermişdi. Buna baxmayaraq bu konfrans Panamerikanizm ideyasının tətbiqində kardinal dönüş olmuşdur . Xüsusilə görüşün nəticəsi 1890-cı il aprelin 14-də Amerika dövlətlərinin birliyi əsasında Beynəlxalq Amerika Respublikaları İttifaqının yaradılması oldu (ing. International Union of American Republics). Təşkilatın rəsmi məqsədi iqtisadi məlumatların mübadiləsi idi. İttifaqın tərkibində əslində ABŞ dövlət katibinə tabe olan amerika ölkələrinin daimi Ticarət Bürosu (ing. Commercial Bureau of the American Republics) təsis edilmişdir. 1910-cu ildə bu təşkilat Panamerika İttifaqı Birliyi adlandırılır.
Hal-hazırda panamerikanizm ideyasını yaşadan 1948-ci il aprelin 30-da yaradılan Amerika Dövlətləri Təşkilatıdı (ADT). 1970-ci ilin fevral ayından Baş Katiblik adını alan Panamerika İttifaqı onun daimi mərkəzi orqanı oldu.
Bəzi dövlətlər arasında bəzən baş verən qarşıdurmalara: 2008-ci il martın 1-də Kolumbiyanın Ekvador ərazisinə müdaxiləsi kimi münaqişələrə baxmayaraq, panamerikalizm ideyası inkişaf etməyə davam edir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi bu təşkilat daxilində rəqabət yumuşaq formada olsa da qalır. Belə ki, ABŞ-nin burada iqtisadi və siyasi dominant rolunu ələ almaq istəyi hələdə aktuallığını saxlayır. Bununla belə ziddiyyətlər müasir Kuba və Venesuela kimi iştirakçıların meydana çıxması, Braziliya, Argentina, Çili iqtisadiyyatının böyüməsi fonunda görsənir. Həmçinin Panamerikanizm tarixin gedişatına görə getdikcə mahiyyət etibarilə qloballaşmanın təsiri ilə dəyişir. İndi kontinental inteqrasiya konsepsiyası ABŞ və Kanada istisna olmaqla Latın Amerikası ölkələri və xalqlarının birlik ideyaları prizmasından getdikcə daha çox qavranılır (bu prinsipə Latın Amerikası və Karib dənizi ölkələrinin icması əsaslanır).
Panamerikanizmin tənqidi
- 2008-ci ilin noyabr ayında ABŞ siyasətini xarakterizə edən Uqo Çaves, sözünü belə ifadə etmişdir: "Monro doktrinası ləğv edilməlidir. Demək olar ki, biz 200 il onunun əsiri olmuşuq".
- SSRİ-də Panamerikanizm ideyası "ABŞ imperialistləri tərəfindən Latın Amerikası ölkələrini əsarət altına almaq üçün istifadə olunan mürtəce bir siyasi doktrina" olaraq qəbul edilirdi [8]. Belə hesab edilirdi ki, bu ideya Amerika qitəsindəki ölkələrin tarixi, coğrafi, mənəvi və mədəni birliyinin yanlış izahına söykənirdi. Bunun yeganə həqiqi məqsədi ABŞ imperialistlərinin bu dövlətlərə qarşı ekspansiya siyasətlərini maskalamaq istəyi idi :
ABŞ-nin Karib və Mərkəzi Amerika ölkələrinə hərbi müdaxilələrinin siyahısı:
- Nikaraqua: 1833, 1855-57, 1867, 1894, 1896, 1909-25, 1926-33, 1981-90
- Meksika: 1845-48, 1914, 1916-17
- Honduras: 1863, 1896, 1903, 1905, 1907, 1911-13, 1917, 1919, 1924-29
- Kuba: 1898, 1901-03, 1906-09, 1912, 1917-19, 1921-23, 1933, 1961, 1962
- Panama: 1901, 1902, 1903, 1908, 1912-14, 1917-18, 1921, 1964, 1989-90
- Dominikan Respublikası: 1869-70, 1903-05, 1907, 1914, 1916-24, 1965-66
- Haiti Respublikası: 1914, 1915-35, 1944, 1994-95, 2004, 2010
- Kosta Rika: 1919
- Qvatemala: 1920, 1954
- Qranada: 1983
- Puerto-Riko: 1898
İstinadlar
- Lawrence E. Harrison The Pan-AmericanDream. — Boulder: Westview Press, 1998.
- "Пятаков А. Альтерглобалистское движение в Латинской Америке (1994—2007) // Журнал Скепсис № 5 (2008)". 2016-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- Энциклопедический словарь экономики и права. 2005.
- Водовозов В. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti, Панамериканский конгресс
- Mark T. Gilderhus Pan-AmericanVisions: Woodrow Wilson in the Western Hemisphere, 1913—1921. Tucson, Ariz. 1986. .
- . 2016-01-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- Антясов М. В. Современный панамериканизм: происхождение и сущность доктрин панамериканской «солидарности». — М. : Издательство института международных отношений, 1960. 328 с.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Panamerikanizm Amerika dovletleri arasinda muxtelif sahelerde emekdasliq Yeni dunya olkelerinin iqtisadi medeni dinc ve sulh seraitinde inkisafi meqsedini guden ortaq bir tarixi baglanti ideyasini teblig eden siyasi inteqrasiya herekati Amerika qitesinin siyasi xeritesiPanamerikanizmin esasinin qoyulmasiPanamerikanizmin yaradilmasinda ve tebliginde ilk senedlesdirilmis addimlar XIX esrin 20 ci illerinde heyata kecirilmisdir 1823 cu il dekabrin 2 de ABS Prezidenti Ceyms Monro Konqrese etdiyi illik muracietinde Monro Doktrinasi ing Monroe Doctrines Amerika Amerikalilar ucundur ing America for Americans suarina esaslanan xarici siyaset prinsiplerinin beyannamesini elan etdi Lakin X Martinin fikrince eslinde bu suar Amerika Simali Amerikalilar ucundu kimi basa dusulmelidir Ustelik Monronun muracietinde Avropa monipolistlerine xeberdarliq edilirdi ki kecmis Amerika mustemlekelerinin islerine qarismaq cehdleriv ve yaxud her hansi bir mudaxile ABS nin heyati menafelerinin pozulmasi kimi qiymetlendirilecekdir Yeni bu dunyani Avropa idareetme sistemine ve ABS idareetme sistemine bolmek prinsipi demek idi Avropalilara ozunemexsus cavab S Bolivarin teklifi ile 1826 ci il iyunun 22 den iyulun 15 dek Latin Amerikasinin yenid dovletlerinin Panama Konqresi nin kecirilmesi oldu Onun kecirilmesinde esas meqsed Amerika respublikalarinin vahid liqasini yaratmaq cehdi gudulurdu Kecmis mustemlekeci Ispaniyaya qarsi umumi siyaset hazirlamaq qarsiliqli mudafie ve umumrespublika parlament meclisi haqqinda sazis hazirlamaqda konqresin planlarina daxil idi O vaxtdan beri bu iki cereyan paralel olaraq muxtelif ugurlarla inkisaf etmisdir Eyni zamanda ABS Panamerikanizm ideyasi etrafinda oz maraqlari ucun feal sekilde spekulyasiya edirdi Bele ki 1840 ci illerde Monro doktrinasi ve umumqite hemreyliyine cagirislar 1846 48 ci iller muharibesi neticesinde Meksika erazisinin yarisindan coxunu onun elinden alaraq ABS ye qatmaq ucun behane rolunu oynadi Texas Kaliforniya Arizona Nevada Yuta Nyu Meksiko Kolorado Vayominqin bir hissesi Sonraki iller ise bir sira Amerika olkeleri arasindaki herbi qarsidurmalarla yadda qaldi Lakin Panamerikanizm ideyasi bir sira Amerika olkeleri konfranslarinda aktualligini qorudu meselen Lima 1847 Santyaqo 1856 Lima 1864 Bu goruslerin esas movzusu hemise umumi tehlukesizliyi qorumaq olmusdur Muasir merhele1889 cu il oktyabrin 2 den 1890 ci il aprelin 19 dek Vasinqtonda Panamerikan Konfransi kecirildi Bu konfrans demek olar ki butun Amerika dovletlerinin sozun heqiqi menasinda ilk defe bir yere toplasmasi olmusdur Yegane istisna Paraqvay ve Haitinin yoxlugu idi Burada qonsuluq siyaseti umimi tedbirler gorulmesi daimi arbitraj mehkemesinin gomruk ittifaqinin yaradilmasi umumi olcu ve ceki sisteminin tetbiqi ve pul vahidleri ve s muzakire olunmusdur Ancaq yegane emeli netice ABS nin Amerikan dovletlerine munasibetde gomruk guzestlerini tetbiq etmesi haqda razilasma idi Amma ABS de bunu onlarin qarsiliqli addimlari atmasi halinda etmeye raziliq vermisdi Buna baxmayaraq bu konfrans Panamerikanizm ideyasinin tetbiqinde kardinal donus olmusdur Xususile gorusun neticesi 1890 ci il aprelin 14 de Amerika dovletlerinin birliyi esasinda Beynelxalq Amerika Respublikalari Ittifaqinin yaradilmasi oldu ing International Union of American Republics Teskilatin resmi meqsedi iqtisadi melumatlarin mubadilesi idi Ittifaqin terkibinde eslinde ABS dovlet katibine tabe olan amerika olkelerinin daimi Ticaret Burosu ing Commercial Bureau of the American Republics tesis edilmisdir 1910 cu ilde bu teskilat Panamerika Ittifaqi Birliyi adlandirilir Hal hazirda panamerikanizm ideyasini yasadan 1948 ci il aprelin 30 da yaradilan Amerika Dovletleri Teskilatidi ADT 1970 ci ilin fevral ayindan Bas Katiblik adini alan Panamerika Ittifaqi onun daimi merkezi orqani oldu Bezi dovletler arasinda bezen bas veren qarsidurmalara 2008 ci il martin 1 de Kolumbiyanin Ekvador erazisine mudaxilesi kimi munaqiselere baxmayaraq panamerikalizm ideyasi inkisaf etmeye davam edir Evvelki illerde oldugu kimi bu teskilat daxilinde reqabet yumusaq formada olsa da qalir Bele ki ABS nin burada iqtisadi ve siyasi dominant rolunu ele almaq isteyi helede aktualligini saxlayir Bununla bele ziddiyyetler muasir Kuba ve Venesuela kimi istirakcilarin meydana cixmasi Braziliya Argentina Cili iqtisadiyyatinin boyumesi fonunda gorsenir Hemcinin Panamerikanizm tarixin gedisatina gore getdikce mahiyyet etibarile qloballasmanin tesiri ile deyisir Indi kontinental inteqrasiya konsepsiyasi ABS ve Kanada istisna olmaqla Latin Amerikasi olkeleri ve xalqlarinin birlik ideyalari prizmasindan getdikce daha cox qavranilir bu prinsipe Latin Amerikasi ve Karib denizi olkelerinin icmasi esaslanir Panamerikanizmin tenqidi2008 ci ilin noyabr ayinda ABS siyasetini xarakterize eden Uqo Caves sozunu bele ifade etmisdir Monro doktrinasi legv edilmelidir Demek olar ki biz 200 il onunun esiri olmusuq SSRI de Panamerikanizm ideyasi ABS imperialistleri terefinden Latin Amerikasi olkelerini esaret altina almaq ucun istifade olunan murtece bir siyasi doktrina olaraq qebul edilirdi 8 Bele hesab edilirdi ki bu ideya Amerika qitesindeki olkelerin tarixi cografi menevi ve medeni birliyinin yanlis izahina soykenirdi Bunun yegane heqiqi meqsedi ABS imperialistlerinin bu dovletlere qarsi ekspansiya siyasetlerini maskalamaq isteyi idi ABS nin Karib ve Merkezi Amerika olkelerine herbi mudaxilelerinin siyahisi Nikaraqua 1833 1855 57 1867 1894 1896 1909 25 1926 33 1981 90 Meksika 1845 48 1914 1916 17 Honduras 1863 1896 1903 1905 1907 1911 13 1917 1919 1924 29 Kuba 1898 1901 03 1906 09 1912 1917 19 1921 23 1933 1961 1962 Panama 1901 1902 1903 1908 1912 14 1917 18 1921 1964 1989 90 Dominikan Respublikasi 1869 70 1903 05 1907 1914 1916 24 1965 66 Haiti Respublikasi 1914 1915 35 1944 1994 95 2004 2010 Kosta Rika 1919 Qvatemala 1920 1954 Qranada 1983 Puerto Riko 1898IstinadlarLawrence E Harrison The Pan AmericanDream Boulder Westview Press 1998 ISBN 0 8133 3470 5 Pyatakov A Alterglobalistskoe dvizhenie v Latinskoj Amerike 1994 2007 Zhurnal Skepsis 5 2008 2016 03 06 tarixinde Istifade tarixi 2019 12 03 Enciklopedicheskij slovar ekonomiki i prava 2005 Vodovozov V Brokhauz ve Efronun ensiklopedik lugeti Panamerikanskij kongress Mark T Gilderhus Pan AmericanVisions Woodrow Wilson in the Western Hemisphere 1913 1921 Tucson Ariz 1986 ISBN 0 8165 0936 0 2016 01 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 03 Antyasov M V Sovremennyj panamerikanizm proishozhdenie i sushnost doktrin panamerikanskoj solidarnosti M Izdatelstvo instituta mezhdunarodnyh otnoshenij 1960 328 s Xarici kecidler