Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Zəngəzur — Ermənistanın cənub hissəsini və Azərbaycan ərazilərinin kiçik bir hissəsini əhatə edən tarixi mahal. Zəngəzur mahalı Qafan, Gorus, Qarakilsə (Sisian), Meğri (Mehri) Zəngilan, Qubadlı və Laçının bir hissəsini əhatə edirdi. XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur mahalında 149 azərbaycanlı, 91 kürd və 81 erməni kəndi var idi.
| Zəngəzur | |
|---|---|
 | |
| Ölkə | |
Etimologiya
- Toponimin sonundakı "zur" türk dilində "dərə", "yarğan" mənasında işlənən car (>zar>zur -İ. B) sözünün fonetik variantıdır. Etnotoponimdir. Quruluşca mürəkkəb toponimdir.
- Bölgədə Tatev monastırı adlanan köhnə bir kilsə var. Əmir Teymur bölgəni fəth etmək istədikdə ona zəngin insanları xəbərdar etdiyini və onların qarşısını aldığını söylədilər; Beləliklə, təxribatçılar göndərdi. Səhər olanda monqollar xalqın küçələrə çıxması üçün zəngi çaldı və xalq, camaat bir -birinə dedilər: Güc zəngi (zəngezor) çalındı!
Təbiəti
Qərbdən Zəngəzur, şərqdən Qarabağ dağları bu qədim mahalın sipərinə çevrilib. Zəngəzurun torpağında Bazarçay axır. Zəngəzur dağ silsiləsi ilə Qarabağ yaylası arasında yerləşir. Ona görə də bu əraziyə zəngi dərəsi də deyirlər. Bütün Zəngəzur mahalı boyu uzanan bu dağ silsiləsi Tərtər və Arpa çaylarının yuxarı axınlarından Araz çayınadək gedib çıxır. Uzunluğu təqribən 130 km, hündürlüyü isə 3904 m-dir.
Tarixi
Zəngəzur Cavidan, Cavanşir, Babək dövründə xürrəmilər hərəkatının, ərəblərə qarşı savaşların əsas mərkəzi, 30 ildən artıq sürən döyüşlərin məkanı olub. Zəngəzurda atəşpərəslik məbədləri yerləşirdi. Ərəblər Cənubi Azərbaycan-Naxçıvan-Biçənək-Gorus-Laçın-Bərdə istiqaməti ilə hərəkət edərək Albaniyanı (Şimali Azərbaycan) zəbt ediblər.
1065-ci ildə Böyük Səlcuq İmperiyasının hökmdarı Alp Arslan Qafan şəhərini tutaraq Sünik knyazlığının mövcudluğuna son qoydu. 150 il davam edən səlcuqlu hökmranlığı Zəngəzur ərazisində türk-islam nüfuzunu genişləndirdi və bu yerlərdə çox sayda türksoylu tayfalar məskunlaşdı.
1236-cı ildə monqol-tatarlar, 1395-ci ildə Əmir Teymur Qarabağ və Zəngəzuru böyük itkilər bahasına tutdu, onun qoşunlarına qarşı çox dirəniş göstərdiklərinə görə bu yerləri yağmaladı və 10 min ailəni buradan imperiyanın şərqinə — Əfqanıstana köçürmək əmri verdi. Teymurun bu yürüşünü canlı görüb yazıya alan Foma Mesoplu "Əfqan tarixi", Yesay Həsən Cəlal "Alban ölkəsinin qısa tarixi" əsərlərində bu köç haqqında məlumat veriblər. Təkcə 4 min ailə Qəndəhar yaxınlığında məskən saldı. Yerli əhali bu köçürülənləri öz adları ilə "ağvan" çağırırdı və bu ad sonra fonetik dəyişimə uğrayaraq bütöv bir xalqın və ölkənin adını, ünvanını dəyişib "əfqan" a çevirdi.
Zəngəzur Qaraqoyunlu (1410–68), Ağqoyunluların (1468–1502), 1502-ci ildə Səfəvi qızılbaşlarının hakimiyyəti altına düşdü. 1420-ci ildə Ərzurumda Ağqoyunlu hökmdarı Qara Osmanı məğlub edib Naxçıvan və Zəngəzur ellərini soyurqal alan Qara İsgəndər çoxlu sayda erməni ailəsini Ararat və Sünikə köçürdüb yerləşdirdi. Osmanlı və Səfəvilər arasında Qarabağ-Zəngəzur uğrunda uzunsürən qanlı döyüşlər getdi, bu səbəbdən o dövrlərə aid "Müfəssəl dəftər"lərdə Zəngəzurun əksər yaşayış məntəqələrinin boşaldığı, əhali yaşamadığı, xarabalıqlara çevrildiyi qeyd edilib.
İstanbul Topqapı sarayı muzeyinin kitabxanasında Zəngəzur, Naxçıvan, İrəvanla bağlı müfəssəl məlumatların yer aldığı 48 səhifəlik "Rəvan mühasirəsi tarixçəsi" və "Mühimmə dəftəri"nin müəllifi Cərrahzadə Məhəmməd təsvir etdiyi hadisələrin canlı şahidi olub; I Şah Abbasın Naxçıvan və Zəngəzur uğrunda apardığı savaşlar, onun bu yerlərin müsəlman əhalisinə qarşı pis münasibəti nəticəsində hər iki vilayətin əhalisinin öz yerlərini tərk edib getdiyi faktlarla göstərilir. Zəngəzurdan daha bir kütləvi köç fərmanını I Şah Abbas (27 yanvar 1571 – 19 yanvar 1629) verib.
Çar Rusiyası dövründə Yelizavetpol quberniyasının tərkibində olub. 1905–1907 və 1914–1920-ci illərdə silahlı erməni dəstələrinin törətdiyi qırğınlar nəticəsində bu mahalda təxminən yarım milyon yerli əhali həlak olmuşdur. Həmin illərdə Zəngəzurda 115 müsəlman kəndi yer üzündən silinmişdir. 4472 qadın və uşaq erməni silahlıları tərəfindən vəhşiliklə qətlə yetirilmişdir.
Bölgə Osmanlı İmperiyası ilə bağlanan müqaviləyə görə Fevral inqilabından sonra yaranan Ermənistan Xalq Cümhuriyyəti ərazisinə daxil deyil idi, ancaq bu müqaviləni tanımayan Andranik Ozanyan Osmanlı ordusundan qaçaraq bölgəni işğal etdi.
Mudros müqaviləsi əsasında osmanlı qoşunları Azərbaycanı tərk etdikdən sonra ingilislər AXC tərkibində yaradılan Qarabağ general-qubernatorluğunu tanıdılar və Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl qəzaları ilə birlikdə Zəngəzur qəzası da bura daxil idi. Andranik bölgəni tərk etsə də Dronun qoşunları ərazinin bir hissəsini öz nəzarəti altında saxlaya bildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün Zəngəzura qoşun hissələrinin göndərilməsini qərara aldı. Bu məqsədlə hərbi nazirlik 1919-cu il oktyabr ayının 30-da xüsusi Zəngəzur dəstəsi yaratdı. Dəstənin rəhbəri 1-ci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlinski idi. Dəstə oktyabrın 30-da ilkin mövqelər istiqamətində Xankəndindən Zəngəzura doğru hərəkətə başladı. Müxtəlif istiqamətlərlə hərəkət edən birinci, habelə sağ və sol dəstələr Dığ yaşayış məntəqəsinə doğru irəliləməli idilər. Dığın erməni silahlı qüvvələrindən təmizlənməsi həm Qarabağa aparan strateji yolu, həm də bölgəni nəzarət altında saxlamaq üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Dəstənin rəisi Şıxlınskinin əmrinə əsasən, 1-ci dəstə noyabrın 3-də hücuma başlamalı, dəstənin piyada bölmələri 2 ədəd topla Sultanlar kəndi, atlı bölmələri isə Sadınlar kəndi istiqamətində irəliləməli və orada döyüşqabağı mövqe tutmalıydı. Hücum zamanı dəstənin sağdan mühafizəsi Sultan bəy Sultanovun rəhbərliyi ilə yerli partizanlara tapşırıldı. Dığ istiqamətində aparılan döyüşlər Azərbaycan qoşun hissələrinin uğuru ilə başlasa da, onu əldə saxlamaq mümkün olmadı.
1920-ci il 28 apreldə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra bölgənin böyük hissəsi erməni qüvvələrinin faktiki nəzarəti altında idi. Eləcə də Qarabağın dağlıq hissəsində erməni qüvvələrinin hücumları davam edirdi. Azərbaycan SSR hökuməti (Müvəqqəti İnqilab Komitəsi) 1920-ci il 30 aprel tarixli notasında Ermənistandan Zəngəzur və Qarabağı öz qoşunlarından təmizləməsini tələb etmişdi.
1920-ci il 10 avqustda Rusiya K(b)P-nin Qafqaz bürosu Azərbaycanın bolşevik rəhbərliyinin razılığı olmadan Naxçıvanın Şərur-Dərələyəz bölgəsini Ermənistana vermək bərədə qərar çıxardı, Qarabağ və Zəngəzur isə Azərbaycanla Ermənistan arasında "mübahisəli ərazilər" elan olundu. 1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda sovet hakimiyyətinin qurulduğu elan olundu, hərçənd bölgələrdə daşnak hökuməti hələ tam süqut etməmişdi.
Zəngəzurun Ermənistana verilməsi 1920-ci il noyabrın 30-da keçirilən Azərbaycan K/b/P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının birgə iclasının qəbul etdiyi qərarı ilə həll olundu. Qərarda Zəngəzur bölgəsini 2 yerə: Qərbi Zəngəzur qəzası və Şərqi – əhalisinin kürdlərdən ibarət olmasına görə Kürdüstan qəzasına bölmək təklif edilirdi. Nəticədə Zəngəzur qəzasının 6.742 kv. verstlik ərazisindən 3.105 kv. versti Azərbaycan SSR tərkibində qalmış, 3.637 kv. verstlik hissəsi isə Ermənistana verilmişdi.
1988-ci ildə təkcə Zəngəzurda deyil, Göyçədə, Dərələyəzdə, İrəvanda, Vedidə – indiki Ermənistan adlanan torpaqlarda yaşayan azərbaycanlılar dədə-baba yurdlarından qovuldular. Kütləvi terrora məruz qalan azərbaycanlıların son nümayəndələri məcburiyyət qarşısında qalıb Zəngəzuru tərk edəndən sonra, burada onlara məxsus yüzlərlə tarixi, maddi-mədəniyyət abidələri ermənilər tərəfindən dağıdılaraq məhv edilib.
Müasir Azərbaycan Respublikası ərazini öz torpaqları saysa da Ermənistan Respublikasına qarşı torpaq iddiası irəli sürmür. Bunu Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev "Bizim ata-baba torpağımız olan İrəvan xanlığı, Zəngəzur mahalı, digər torpaqlar indi Ermənistan dövləti üçün torpaq olubdur. Bunlar bizim tarixi torpaqlarımızdır, ancaq biz Ermənistana qarşı torpaq iddiası irəli sürmürük, halbuki sürə bilərik. Çünki indiki Ermənistanın yerləşdiyi ərazi qədim türk, Azərbaycan torpaqlarıdır." söylərərək elan etmişdir.
Kəndlər
XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur mahalında 149 türk, 91 kürd və 81 erməni kəndi var idi. 1905–1907 və 1914–1920-ci illərdə erməni daşnaklarının törətdiyi qırğınlar nəticəsində bu mahalda çox sayda müsəlman (türklər və kürdlər) həlak olmuşdur. Həmin illərdə Zəngəzurda 115 kənd yer üzündən silinmişdir. 4472 qadın və uşaq ermənilər tərəfindən vəhşiliklə qətlə yetirilmişdir.
Məscidlər
1915-ci ildə Zəngəzur və İrəvan quberniyasının ərazisində 382 şiə məscidi, 9 sünni məscidi fəaliyyət göstərib. İrəvan quberniyasında məscidlərin artma dinamikası 1904-cü ildə 201, 1911-ci ildə 342, 1915-ci ildə 382 şəklində olub. Bu artım dinamikası bölgədə müsəlman əhalisinin sürətlə artmasından və bu ərazidə müsəlman ruhanilərinin güclü mövqeyindən xəbər verir. Məscidin filialları Zəngəzurun Şəki, Vaqudi, Mərdhuz, Qarraq, Saldaş, Karkyal, Ağbəs, Ağbağ, Hacıəmi, Ballıqaya, Karkas, Çaralı, Xardcmaqlı, Dəstəkərd, Qalacıq, Cicimli 1, Cicimli 2, Qaroaçalı, Seydlər, Mollalar, Təzə Kilsə, Nərcan, Zor, Əfəndilər, Pasan, Xurtekes, Hacıqəmbər, Qarabağlar, Saray, Dəmirçilər, Dondarlı, Kurdaluq, Ulaclı, Saraclı, Dərzili, Oxçi, Kaqlar kəndlərində fəaliyyət göstərib. Ümumilikdə İrəvan quberniyasının Eçmiədzin uyezdində 36, Sürməli uyezdində 47, Şərur-Dərələyəz uyezdində 63, Novobayəzed uyezdində 14, İrəvan uyezdində 54 məhəllə məscidi fəaliyyət göstərib. Bu məscidlərdə quberniyada anadan olanların, ölənlərin, evlənənlərin, boşananların qeydiyyatı aparıb. Hər məhəllənin mollası qubernator tərəfindən təyin olunub. İrəvan şəhərinin özündə isə XX əsrin əvvəlinə kimi Qədim Şəhər, Çame, Hacı Novruzəlibəy, Hacı İmamverdibəy, Mirzə Səfibəy, Hacı Cəfərbəy məscidləri fəaliyyət göstərib. İrəvanın Came məscidi kompleksində iri mədrəsə binası da mövcud olub. Bu tarixi abidələrin əksəriyyəti ermənilər tərəfindən məhv edilib, yaxud mənşəyi dəyişdirilib.
İstinadlar
- Кавказский календарь на 1900 г., III Отдел. Статист. свед. с. 42–43, Елизаветпольская губерния. Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа., Тифлис, 1888, с. V
- Дорога Мгера. Армянские легенды и предания, Москва, 1990, стр. 22.
- . 2011-07-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-31.
- İ. Musayev "Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917–1921-ci illər)" monoqrafiyası, Bakı, 1998, с.284
- Скибицкий А. М. Карабахский кризис // Союз, 1991, № 7; Гейдаров Н.Г. В горах Зангезура. Баку, 1986, с.3
- . 2011-07-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-01.
- "Azerbaijan President message to Armenia". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-10-15.
Mənbə
- Əziz Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu "Ermənistan". Bakı: Sabah, 1994.
- PDF versiyası. // Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri. Müəllifi: İ. M. Bayramov; Redaktorları: B. Ə. Budaqov, H. İ. Mirzəyev, S. A. Məmmədov. Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 696 səh.
- Həbib Rəhimoğlu. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar. Bakı: Azərnəşr, 1997.
- B. Ə. Budaqov, Q. Ə. Qeybullayev. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı: Oğuz eli, 1998.
- Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası. Bakı: Gənclik, 1995.
- Vilayət Əliyev. . Bakı: "Nurlan", 2004.
- Musa Quliyev. . (Elmi-publisistik nəşr). Bakı, "NURLAR" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2005. 504 səh. ISBN — 9952–403–09 – 7
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Əliyevin Zəngəzur haqqında tarixi çıxışı – VİDEO
- Zəngəzurun tarixi 2019-12-04 at the Wayback Machine
- Zəngəzur həmişə Heydər Əliyevin diqqətində idi 2007-05-17 at the Wayback Machine
- Xarici İşlər Nazirliyi, Qədim Azərbaycan 2008-07-29 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Zengezur Ermenistanin cenub hissesini ve Azerbaycan erazilerinin kicik bir hissesini ehate eden tarixi mahal Zengezur mahali Qafan Gorus Qarakilse Sisian Megri Mehri Zengilan Qubadli ve Lacinin bir hissesini ehate edirdi XX esrin evvellerinde Zengezur mahalinda 149 azerbaycanli 91 kurd ve 81 ermeni kendi var idi ZengezurOlke Azerbaycan ErmenistanZengezur qezasi 1 yanvar 1903 cu iller xeritesi EtimologiyaToponimin sonundaki zur turk dilinde dere yargan menasinda islenen car gt zar gt zur I B sozunun fonetik variantidir Etnotoponimdir Qurulusca murekkeb toponimdir Bolgede Tatev monastiri adlanan kohne bir kilse var Emir Teymur bolgeni feth etmek istedikde ona zengin insanlari xeberdar etdiyini ve onlarin qarsisini aldigini soylediler Belelikle texribatcilar gonderdi Seher olanda monqollar xalqin kucelere cixmasi ucun zengi caldi ve xalq camaat bir birine dediler Guc zengi zengezor calindi TebietiQerbden Zengezur serqden Qarabag daglari bu qedim mahalin siperine cevrilib Zengezurun torpaginda Bazarcay axir Zengezur dag silsilesi ile Qarabag yaylasi arasinda yerlesir Ona gore de bu eraziye zengi deresi de deyirler Butun Zengezur mahali boyu uzanan bu dag silsilesi Terter ve Arpa caylarinin yuxari axinlarindan Araz cayinadek gedib cixir Uzunlugu teqriben 130 km hundurluyu ise 3904 m dir TarixiZengezur Cavidan Cavansir Babek dovrunde xurremiler herekatinin ereblere qarsi savaslarin esas merkezi 30 ilden artiq suren doyuslerin mekani olub Zengezurda atespereslik mebedleri yerlesirdi Erebler Cenubi Azerbaycan Naxcivan Bicenek Gorus Lacin Berde istiqameti ile hereket ederek Albaniyani Simali Azerbaycan zebt edibler 1065 ci ilde Boyuk Selcuq Imperiyasinin hokmdari Alp Arslan Qafan seherini tutaraq Sunik knyazliginin movcudluguna son qoydu 150 il davam eden selcuqlu hokmranligi Zengezur erazisinde turk islam nufuzunu genislendirdi ve bu yerlerde cox sayda turksoylu tayfalar meskunlasdi 1236 ci ilde monqol tatarlar 1395 ci ilde Emir Teymur Qarabag ve Zengezuru boyuk itkiler bahasina tutdu onun qosunlarina qarsi cox direnis gosterdiklerine gore bu yerleri yagmaladi ve 10 min aileni buradan imperiyanin serqine Efqanistana kocurmek emri verdi Teymurun bu yurusunu canli gorub yaziya alan Foma Mesoplu Efqan tarixi Yesay Hesen Celal Alban olkesinin qisa tarixi eserlerinde bu koc haqqinda melumat veribler Tekce 4 min aile Qendehar yaxinliginda mesken saldi Yerli ehali bu kocurulenleri oz adlari ile agvan cagirirdi ve bu ad sonra fonetik deyisime ugrayaraq butov bir xalqin ve olkenin adini unvanini deyisib efqan a cevirdi Zengezur Qaraqoyunlu 1410 68 Agqoyunlularin 1468 1502 1502 ci ilde Sefevi qizilbaslarinin hakimiyyeti altina dusdu 1420 ci ilde Erzurumda Agqoyunlu hokmdari Qara Osmani meglub edib Naxcivan ve Zengezur ellerini soyurqal alan Qara Isgender coxlu sayda ermeni ailesini Ararat ve Sunike kocurdub yerlesdirdi Osmanli ve Sefeviler arasinda Qarabag Zengezur ugrunda uzunsuren qanli doyusler getdi bu sebebden o dovrlere aid Mufessel defter lerde Zengezurun ekser yasayis menteqelerinin bosaldigi ehali yasamadigi xarabaliqlara cevrildiyi qeyd edilib Istanbul Topqapi sarayi muzeyinin kitabxanasinda Zengezur Naxcivan Irevanla bagli mufessel melumatlarin yer aldigi 48 sehifelik Revan muhasiresi tarixcesi ve Muhimme defteri nin muellifi Cerrahzade Mehemmed tesvir etdiyi hadiselerin canli sahidi olub I Sah Abbasin Naxcivan ve Zengezur ugrunda apardigi savaslar onun bu yerlerin muselman ehalisine qarsi pis munasibeti neticesinde her iki vilayetin ehalisinin oz yerlerini terk edib getdiyi faktlarla gosterilir Zengezurdan daha bir kutlevi koc fermanini I Sah Abbas 27 yanvar 1571 19 yanvar 1629 verib Zengezur mahalindaki yasayis menteqeleri Car Rusiyasi dovrunde Yelizavetpol quberniyasinin terkibinde olub 1905 1907 ve 1914 1920 ci illerde silahli ermeni destelerinin toretdiyi qirginlar neticesinde bu mahalda texminen yarim milyon yerli ehali helak olmusdur Hemin illerde Zengezurda 115 muselman kendi yer uzunden silinmisdir 4472 qadin ve usaq ermeni silahlilari terefinden vehsilikle qetle yetirilmisdir Bolge Osmanli Imperiyasi ile baglanan muqavileye gore Fevral inqilabindan sonra yaranan Ermenistan Xalq Cumhuriyyeti erazisine daxil deyil idi ancaq bu muqavileni tanimayan Andranik Ozanyan Osmanli ordusundan qacaraq bolgeni isgal etdi Mudros muqavilesi esasinda osmanli qosunlari Azerbaycani terk etdikden sonra ingilisler AXC terkibinde yaradilan Qarabag general qubernatorlugunu tanidilar ve Susa Cavansir Cebrayil qezalari ile birlikde Zengezur qezasi da bura daxil idi Andranik bolgeni terk etse de Dronun qosunlari erazinin bir hissesini oz nezareti altinda saxlaya bildi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti olkenin erazi butovluyunu temin etmek ucun Zengezura qosun hisselerinin gonderilmesini qerara aldi Bu meqsedle herbi nazirlik 1919 cu il oktyabr ayinin 30 da xususi Zengezur destesi yaratdi Destenin rehberi 1 ci piyada diviziyasinin komandiri general mayor Cavad bey Sixlinski idi Deste oktyabrin 30 da ilkin movqeler istiqametinde Xankendinden Zengezura dogru herekete basladi Muxtelif istiqametlerle hereket eden birinci habele sag ve sol desteler Dig yasayis menteqesine dogru irelilemeli idiler Digin ermeni silahli quvvelerinden temizlenmesi hem Qarabaga aparan strateji yolu hem de bolgeni nezaret altinda saxlamaq ucun boyuk ehemiyyet dasiyirdi Destenin reisi Sixlinskinin emrine esasen 1 ci deste noyabrin 3 de hucuma baslamali destenin piyada bolmeleri 2 eded topla Sultanlar kendi atli bolmeleri ise Sadinlar kendi istiqametinde irelilemeli ve orada doyusqabagi movqe tutmaliydi Hucum zamani destenin sagdan muhafizesi Sultan bey Sultanovun rehberliyi ile yerli partizanlara tapsirildi Dig istiqametinde aparilan doyusler Azerbaycan qosun hisselerinin uguru ile baslasa da onu elde saxlamaq mumkun olmadi 14 iyul 1920 ci ilde Fransanin L Œuvre jurnalinda derc edilen xeber Sovet Rusiyasi Ermenistan Respublikasi ile iyulun 1 de imzaladigi muqavile ile Azerbaycanda yerlesen Zengezur bolgesini Ermenistana verdi Bu olkenin tatarlari doyusdukleri ermenilere hucum etdiler Orijinal metn La Russie des Soviets ayant dans un traite signe le 1er juillet avec la Republique armenienne cede a l Armenie la region de Zangezour situee dans l Azerbeidjan les Tatars de ce pays s en sont pris aux Armeniens avec qui ils ont engage des combats 1920 ci il 28 aprelde Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin qurulmasindan sonra bolgenin boyuk hissesi ermeni quvvelerinin faktiki nezareti altinda idi Elece de Qarabagin dagliq hissesinde ermeni quvvelerinin hucumlari davam edirdi Azerbaycan SSR hokumeti Muveqqeti Inqilab Komitesi 1920 ci il 30 aprel tarixli notasinda Ermenistandan Zengezur ve Qarabagi oz qosunlarindan temizlemesini teleb etmisdi 1920 ci il 10 avqustda Rusiya K b P nin Qafqaz burosu Azerbaycanin bolsevik rehberliyinin raziligi olmadan Naxcivanin Serur Dereleyez bolgesini Ermenistana vermek berede qerar cixardi Qarabag ve Zengezur ise Azerbaycanla Ermenistan arasinda mubahiseli eraziler elan olundu 1920 ci il noyabrin 29 da Ermenistanda sovet hakimiyyetinin quruldugu elan olundu hercend bolgelerde dasnak hokumeti hele tam suqut etmemisdi Zengezurun Ermenistana verilmesi 1920 ci il noyabrin 30 da kecirilen Azerbaycan K b P MK Siyasi ve Teskilat burolarinin birge iclasinin qebul etdiyi qerari ile hell olundu Qerarda Zengezur bolgesini 2 yere Qerbi Zengezur qezasi ve Serqi ehalisinin kurdlerden ibaret olmasina gore Kurdustan qezasina bolmek teklif edilirdi Neticede Zengezur qezasinin 6 742 kv verstlik erazisinden 3 105 kv versti Azerbaycan SSR terkibinde qalmis 3 637 kv verstlik hissesi ise Ermenistana verilmisdi 1988 ci ilde tekce Zengezurda deyil Goycede Dereleyezde Irevanda Vedide indiki Ermenistan adlanan torpaqlarda yasayan azerbaycanlilar dede baba yurdlarindan qovuldular Kutlevi terrora meruz qalan azerbaycanlilarin son numayendeleri mecburiyyet qarsisinda qalib Zengezuru terk edenden sonra burada onlara mexsus yuzlerle tarixi maddi medeniyyet abideleri ermeniler terefinden dagidilaraq mehv edilib Muasir Azerbaycan Respublikasi erazini oz torpaqlari saysa da Ermenistan Respublikasina qarsi torpaq iddiasi ireli surmur Bunu Azerbaycan Prezidenti Ilham Eliyev Bizim ata baba torpagimiz olan Irevan xanligi Zengezur mahali diger torpaqlar indi Ermenistan dovleti ucun torpaq olubdur Bunlar bizim tarixi torpaqlarimizdir ancaq biz Ermenistana qarsi torpaq iddiasi ireli surmuruk halbuki sure bilerik Cunki indiki Ermenistanin yerlesdiyi erazi qedim turk Azerbaycan torpaqlaridir soylererek elan etmisdir KendlerXX esrin evvellerinde Zengezur mahalinda 149 turk 91 kurd ve 81 ermeni kendi var idi 1905 1907 ve 1914 1920 ci illerde ermeni dasnaklarinin toretdiyi qirginlar neticesinde bu mahalda cox sayda muselman turkler ve kurdler helak olmusdur Hemin illerde Zengezurda 115 kend yer uzunden silinmisdir 4472 qadin ve usaq ermeniler terefinden vehsilikle qetle yetirilmisdir Mescidler1915 ci ilde Zengezur ve Irevan quberniyasinin erazisinde 382 sie mescidi 9 sunni mescidi fealiyyet gosterib Irevan quberniyasinda mescidlerin artma dinamikasi 1904 cu ilde 201 1911 ci ilde 342 1915 ci ilde 382 seklinde olub Bu artim dinamikasi bolgede muselman ehalisinin suretle artmasindan ve bu erazide muselman ruhanilerinin guclu movqeyinden xeber verir Mescidin filiallari Zengezurun Seki Vaqudi Merdhuz Qarraq Saldas Karkyal Agbes Agbag Haciemi Balliqaya Karkas Carali Xardcmaqli Destekerd Qalaciq Cicimli 1 Cicimli 2 Qaroacali Seydler Mollalar Teze Kilse Nercan Zor Efendiler Pasan Xurtekes Haciqember Qarabaglar Saray Demirciler Dondarli Kurdaluq Ulacli Saracli Derzili Oxci Kaqlar kendlerinde fealiyyet gosterib Umumilikde Irevan quberniyasinin Ecmiedzin uyezdinde 36 Surmeli uyezdinde 47 Serur Dereleyez uyezdinde 63 Novobayezed uyezdinde 14 Irevan uyezdinde 54 mehelle mescidi fealiyyet gosterib Bu mescidlerde quberniyada anadan olanlarin olenlerin evlenenlerin bosananlarin qeydiyyati aparib Her mehellenin mollasi qubernator terefinden teyin olunub Irevan seherinin ozunde ise XX esrin evveline kimi Qedim Seher Came Haci Novruzelibey Haci Imamverdibey Mirze Sefibey Haci Ceferbey mescidleri fealiyyet gosterib Irevanin Came mescidi kompleksinde iri medrese binasi da movcud olub Bu tarixi abidelerin ekseriyyeti ermeniler terefinden mehv edilib yaxud menseyi deyisdirilib IstinadlarKavkazskij kalendar na 1900 g III Otdel Statist sved s 42 43 Elizavetpolskaya guberniya Svod statisticheskih dannyh izvlechennyh iz posemejnyh spiskov naseleniya Kavkaza Tiflis 1888 s V Doroga Mgera Armyanskie legendy i predaniya Moskva 1990 str 22 2011 07 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 08 31 I Musayev Azerbaycanin Naxzivan ve Zenqezur bolgelerinde siyasi veziyet ve xarici dovletlerin siyaseti 1917 1921 ci iller monoqrafiyasi Baki 1998 s 284 Skibickij A M Karabahskij krizis Soyuz 1991 7 Gejdarov N G V gorah Zangezura Baku 1986 s 3 2011 07 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 12 01 Azerbaijan President message to Armenia 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2009 10 15 MenbeEziz Elekberli Qedim turk oguz yurdu Ermenistan Baki Sabah 1994 PDF versiyasi Qerbi Azerbaycanin turk menseli toponimleri Muellifi I M Bayramov Redaktorlari B E Budaqov H I Mirzeyev S A Memmedov Baki Elm nesriyyati 696 seh ISBN 5 8066 1452 2 Hebib Rehimoglu Silinmez adlar sagalmaz yaralar Baki Azernesr 1997 B E Budaqov Q E Qeybullayev Ermenistanda Azerbaycan menseli toponimlerin izahli lugeti Baki Oguz eli 1998 Ermenistan azerbaycanlilarinin tarixi cografiyasi Baki Genclik 1995 Vilayet Eliyev Baki Nurlan 2004 Musa Quliyev Elmi publisistik nesr Baki NURLAR Nesriyyat Poliqrafiya Merkezi 2005 504 seh ISBN 9952 403 09 7Hemcinin baxZengezur dehlizi Zengezur qezasi Sunik Selim Karvansarasi Zengezur mahali Xarici kecidlerEliyevin Zengezur haqqinda tarixi cixisi VIDEO Zengezurun tarixi 2019 12 04 at the Wayback Machine Zengezur hemise Heyder Eliyevin diqqetinde idi 2007 05 17 at the Wayback Machine Xarici Isler Nazirliyi Qedim Azerbaycan 2008 07 29 at the Wayback Machine