Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatı (türk. Uluslarası Türk Kültürü Teşkilatı, abr. TÜRKSOY) — Türk ölkələrinin mədəniyyət səylərini birləşdirən beynəlxalq təşkilat.
| Türk Mədəniyyətin Beynəlxalq Təşkilatı TÜRKSOY | |
|---|---|
| Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı | |
 | |
 | |
 | |
| Yaranma tarixi | 12 iyul 1993 |
| Mərkəzi | |
| Sədr | Sultan Rayev |
| Üzvləri | 14 üzv |
| turksoy.org.tr | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Haqqında
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatı - Türkdilli ölkələrin mədəniyyət səylərini birləşdirən beynəlxalq təşkilatdır. Türk xalqları özlərinin qədim, çoxəsrlik tarixi boyu Avrasiya məkanının böyük hissəsində yaşayaraq dünya, bəşər mədəniyyətinə böyük töhfələr vermiş, onu zənginləşdirmişlər. Tarixin müxtəlif mərhələlərində türk xalqlarının həyatı cürbəcür, bəzən isə hətta onların varlığını təhlükə altına alan müharibələrlə, döyüşlərlə, təcavüzlərlə qarşılaşmışdır. Ancaq türk xalqlarının ulu tarixin dərinliklərindən keçib gələn zəngin kökləri, bir- birinə mənəvi bağlılığı onları bütün bu mərhələlərdə imtahanlardan, sınaqlardan mətanətlə çıxarmış və bugünkü günlərə gətirib çıxarmışdır. Bu xalqlar tarix boyu insan həyatının bütün sahələrində öz istedadını, biliyini, bacarığını göstərmiş, elmi ixtiraları, qəhrəmanlıq nümunələri, böyük tarixi-memarlıq abidələri və qiymətli bədii əsərləri, müsiqisi ilə onun parlaq səhifələrini yaratmışlar.
Bütün bunlarla belə, yüz illərlə bir-birindən ayrı düşmüş, yaxud imperiyaların (Rusiya, Çin, İran) dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirdikləri (çox vaxt, həm də hiylə və fitnələr hesabına) məkrli tədbirlər nəticəsində dövlətçilikdən məhrum edilmiş (Türkiyə istisna olmaqla), bəzən isə hətta bir-birinə qənim kəsilmiş türk xalqları yalnız XX əsrdə əsl mənada milli dirçəliş yoluna uğurla qədəm basmağa nail oldular. Bütün bunlarla belə, yüz illərlə bir-birindən ayrı düşmüş, yaxud imperiyaların (Rusiya, Çin, İran) dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirdikləri (çox vaxt, həm də hiylə və fitnələr hesabına) məkrli tədbirlər nəticəsində dövlətçilikdən məhrum edilmiş (Türkiyə istisna olmaqla), bəzən isə hətta bir-birinə qənim kəsilmiş türk xalqları yalnız XX əsrdə əsl mənada milli dirçəliş yoluna uğurla qədəm basmağa nail oldular.
Bir sıra türk xalqları (tatarlar, başqırdlar, çuvaşlar və b.) Rusiya Federasiyası tərkibində qalmaqla milli-ərazi muxtariyyəti hüquqlarını xeyli genişləndirdilər. Bu isə, öz növbəsində türk dövlət qurumları arasında daha sıx ədəbi-mədəni, elmi, iqtisadi əlaqələrin yaradılması zərurətini irəli sürdü. Yaranmış yeni əlverişli şərait eyni kökdən olan müştərək türk mədəniyyəti və incəsənətinin vahid təşkilatının yaranmasına səbəb oldu. Həmin təşkilat bu gün də uğurla fəaliyyət göstərən beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatıdır - Türkdilli ölkələr arasında qurulan ilk beynəlxalq təşkilat olan Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatıdır.
Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra müstəqilliklərini qazanmış Türk dövlətlərinin regional inteqrasiya məsələləri aktual xarakter almışdır. Müasir dövrümüzdə müstəqil Türk dövlətləri həm ayrı-ayrılıqda, həm də birgə çoxtərəfli münasibətlərdə, yəni beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər. Osmanlı dövləti dağıldıqdan sonra öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilən, uzun müddət dünya xəritəsində yeganə Türk dövləti olaraq mövcud olan Türkiyə Cümhuriyyətinin regional inteqrasiyanın təşəbbüskarı kimi çıxış etməsi gözlənilən bir addım idi. Yeni müstəqillik qazanmış Türk dövlətləri də istər iqtisadi, istərsə də siyasi baxımdan Qərb institutlarına uğurla inteqrasiya etmiş Türkiyənin təcrübəsindən yararlanmaqda maraqlıdırlar. Bu mənada TÜRKSOY kimi təşkilatın fəaliyyəti diqqətə layiqdir.
Tarixi
Türk mədəniyyəti və incəsənətinin inkişafı üzrə Beynəlxalq Təşkilat (TÜRKSOY) Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Cümhuriyyətinin təşəbbüsü ilə 1992-ci ildə İstanbul və Bakı şəhərlərində keçirilmiş Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkiyə və Türkmənistan respublikaları mədəniyyət nazirlərinin görüşləri gedişində əldə edilmiş razılaşmalar əsasında yaradılmışdır. TÜRKSOY-un yaradılması haqqında ilkin fikirlər hələ 1992-ci ildə irəli sürülmüşdür. Bu təşkilatın yaradılması ilə bağlı Bakı və İstanbul şəhərlərində bir sıra görüşlər keçirilmişdir.
TÜRKSOY-un yaradılması və fəaliyyət prinsipləri haqqında Müqavilə həmin ölkələrin mədəniyyət nazirləri tərəfindən 1993-cü il iyulun 12-də Qazaxıstan Respublikasının keçmiş paytaxtı Almatı şəhərində imzalanmışdır. Təşkilatın Nizamnaməsinə görə, o, türkdilli dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin Daimi Şurasının qərarlarına əsasən fəaliyyət göstərir. TÜRKSOY-un əsas üzvləri Qazaxıstan, Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Türkmənistandır. Qalan 8 üzvlər isə əsasən müşahidəçi qismində iştirak edirlər.
Sonralar TÜRKSOY haqqında Müqaviləyə müşahidəçi ölkələr simasında Başqırdıstan, Tatarıstan respublikaları, Şimali Kipr Türk Respublikası, Xakasiya, Tuva, Çuvaşiya və Qaqauziya respublikaları da qoşulmuşlar. Buna baxmayaraq, bu üzvlər də əsas üzvlər kimi eyni hüquqa və səlahiyyətə malikdilər. Ümumiyyətlə, TÜRKSOY-un fəaliyyətində demokratik prinsiplər əsas götürülür. Yəni səsvermədə 8 müşahidəçi ölkə də əsas 6 üzvlər kimi eyni səsvermə hüququna malikdirlər.
TÜRKSOY-un yaradılması zərurəti ondan irəli gəlmişdir ki, bu təşkilatı yaradan ölkələrin dilləri, xalqları, mədəniyyətləri bir-birinə çox yaxın idi və bəzi xalqların hətta dinləri də eyni idi. Məlumdur ki, bəzi türk xalqları müxtəlif dinlərə sitayiş edirlər. Ancaq TÜRKSOY-un yaradılmasında türkdilli xalqların əsasən din deyil, dil prinsiplərinə üstünlük verilmişdir. TÜRKSOY təşkilatı türkdilli ölkələrin daxili və xarici siyasətindən, dövlət strukturlarının siyasi yönümündən asılı olmayaraq, onların mədəniyyət və incəsənət sahəsində regional birliyini həyata keçirir.
Strukturu
TÜRKSOY-un üzv ölkələri onun fəaliyyətinin həyata keçirilməsində bərabər hüquqlara malikdirlər. TÜRKSOY-un ən yüksək orqanı üzv ölkələrin Mədəniyyət Nazirləri Daimi Şurasıdır. Təşkilatın qərarları ölkələrdə növbə ilə keçirilən mədəniyyət nazirlərinin Daimi Şurasının toplantısında təsdiq olunur. Toplantılararası müddətdə təşkilata nazirlər sırasından seçilmiş Baş direktor rəhbərlik edir. Baş direktorun aparatında işçi qrupundan əlavə hər ölkədən bir nümayəndə fəaliyyət göstərir. TÜRKSOY-un Baş direktorluğu Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı Ankara şəhərində yerləşir; rəsmi dili türk dilidir.
1993-cü ilin ikinci yarısından sonra Azərbaycan dövləti tərəfindən TÜRKSOY-un fəaliyyətinə diqqətin artması tezliklə bu təşkilatın işində Azərbaycan Respublikasının rolunu xeyli gücləndirdi. Azərbaycan nümayəndələrinin təşkiletmə işində fəal iştirakı təşkilatın fəaliyyətinin məqsədyönlü qurulmasında getdikcə daha çox özünü göstərirdi. Əgər TÜRKSOYun yarandığı ilk vaxtlarda təşkilatın fəaliyyətində əsas ağırlıq mərkəzi Türkiyə Cümhuriyyətinin üzərinə düşürdüsə, 1994-1995-ci illərdən başlayaraq vəziyyət nisbətən bərabərləşdi, yəni, ağırlıq mərkəzi həm də digər türk respublikalarının, xüsusən də Azərbaycanın üzərinə düşdü.
Doğrudur, TÜRKSOY-un hələ II toplantısı (30 noyabr – 2 dekabr, 1992) Bakıda keçirilmiş və təşkilatın fəaliyyətini gücləndirməyə yönəldilən mühüm qərarlar qəbul etmişdi. 1996-cı il noyabrın 6-7-də Bakıda türk xalqlarının birliyi, ədəbi-mədəni əlaqələri ilə əlaqədar üç mühüm tədbirin (TÜRKSOY-un VIII toplantısı, türk dünyası yazıçılarının III qurultayı və Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyinin yekun tədbirləri) keçirilməsi artıq onu sübut edirdi ki, Azərbaycan türk dünyasının liderlərindən birinə çevrilməkdədir. Bu baxımdan Azərbaycan mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun təşəbbüskarlığı və işgüzarlığı daha çox diqqəti cəlb edirdi. Elə bu keyfiyyətlərin və üstəlik də onun təşkilatçılığının nəticəsi idi ki, artıq TÜRKSOY-un V toplantısında (28 may -3 iyun 1994-cü il, Bişkek,ÇolpanAta) Polad Bülbüloğlu təşkilatın Baş direktoru seçildi.
2003-2004-cü illər Qazaxıstanın mədəniyyət naziri, 2005-ci ildən Qazaxıstan Respublikasının BMT-də mədəni-sosial məsələlər üzrə təmsilçisi Baş direktor olub.
Düsen Korabay oğlu Kaseinov 28 may 2008-ci ildə TÜRKSOY-un Daimi Şurası tərəfindən TÜRKSOY-un başqanı seçilib.Baş direktor TÜRKSOY-un bütün fəaliyyətinə cavabdehlik daşıyır, onu beynəlxalq tədbirlərdə təmsil etmək, müqavilələr imzalamaq hüququna malikdir.
Təşkilat struktur etibarı ilə iki komitəyə bölünüb: Mədəniyyət və incəsənət tədbirlərinin birgə keçirilməsi üzrə Komitə, inzibati və hüquqi təmsilçilər üzrə Komitə. Baş direktor TÜRKSOY-un bütün fəaliyyətinə cavabdehlik daşıyır, onu beynəlxalq tədbirlərdə təmsil etmək, müqavilələr imzalamaq hüququna malikdir
Əsas məqsədi
– Türk dilində danışan xalqlar, ölkələr və etnik qruplar arasında mədəni əlaqələrin inkişaf etdirilməsi;
– Türk mədəniyyəti nümunələrinin araşdırılması, öyrənilməsi, qorunması və dünyaya çatdırılması;
– Türk xalqalarının mədəniyyətində tarixi, siyasi və coğrafi səbəblərdən və xarici ölkələrin təsiri altında yaranmış fərqlərin aradan qaldırılması;
– Türk mədəniyyətinin müştərək olduğunun sübuta yetirilməsi;
– Türk mədəniyyətinin digər mədəniyyətlərin zərərli təsirindən qurtarılması və onun öz mənbələrinə qaytarılması;
– Coğrafi məkan cəhətdən geniş ərazidə yaşayan türk dövlətiləri və toplumları arasında əlifba və dilin saxlanılması;
– Dünya mədəniyyətində mühüm yer tutan türk mədəniyyətinin digər yerlərdə də yayılması;
– Türk mədəniyyət, incəsənət və arxiv sənədlərinin qorunması üçün mərkəz yaradılması;
– Türk dünyasının görkəmli tarixi şəxslərinin, mütəfəkkir, şair və yazıçılarının, habelə digər böyük şəxsiyyətlərinin bütün dünyaya tanıtdırılması və s.
Əsas funksiyası
Bu məqsədlərə nail olmaq naminə TÜRKSOY aşağıdakı fəaliyyət sahələrində tədbirlər həyata keçirir(funksiyaları):
– mədəniyyət və incəsənət sahəsində türkdilli xalqlar arasında əlaqələri inkişaf etdirir və möhkəmləndirir, bu məqsədlə müxtəlif proqram və layihələrin birgə həyata keçirilməsini təmin edir;
– türkdilli xalqların ümummənəvi sərvətlərinin, tarixi irsinin, ədəbiyyat və incəsənət nümunələrinin, idmanın ənənəvi növlərinin və xalq oyunlarının aşkara çıxarılmasına, saxlanmasına, öyrənilməsinə, inkişafı və təbliğinə yönəldilmiş tədbirlər həyata keçirir;
– türkdilli ölkələrin mədəniyyət və incəsənətinin ən yaxşı nailiyyətlərini yayan radio və televiziya proqramlarının, sənədli, video və kinofilmlərin yaradılması üçün sifarişləri yerinə yetirir;
– teatr, musiqi, opera və balet sənəti sahəsində festival və musabiqələri təşkil edir, digər profilli strukturların keçirdiyi oxşar tədbirlərdə iştirak edir;
– türkdilli ölkələrin təsviri və plastik incəsənətinin inkişafına yönəldilmiş sərgiləri, rəsm sərgilərini və digər tədbirləri həyata keçirir;
– dövri və birdəfəlik mətbu məhsulu nəşr edir;
– ümumtürk tarixinin önəmli hadisələrinin, türkdilli ölkələrin dil, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənətinin inkişafına əhəmiyyətli töhfələr vermiş görkəmli şəxsiyyətlərin ildönümlərinə həsr olunmuş yubileyləri, xatirə gecələrini və digər kütləvi tədbirləri təşkil edir;
– TÜRKSOYun məqsəd və vəzifələri çərçivəsində beynəlxalq elmi konfranslar, simpoziumlar,diskussiyalar və i.a. keçirir.
– Mədəniyyət, incəsənət, təhsil və i. a. sahəsində digər beynəlxalq və milli təşkilatlarla içtimai strukturlar və hərəkatlarla qarşılıqlı əlaqələr yaradır; birgə proqramların həyata keçrilməsində onlarla əməkdaşlıq edir.
Keçirilən tədbirlər
Ümumi razılığa əsasən 1993-cü ilin yanvarın 13-də Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində TÜRKSOY-un Baş Direktorluğunun açılışı oldu. Hələ təşkilat tam formalaşmamış Türk dünyası üçün ələmətdar olan bir çox müştərək tədbirlər keçirildi. Məsələn, 1993-cü ilin yanvarında Türkiyədə dahi Azərbaycan bəstəkarı və drijoru Niyazinin xatirə gecəsi oldu. İyunun 7 və 11-də Ankarada türk yazıçılarının qurultayının keçirilməsi Türk dünyası ədəbi mühitinin formalaşması baxımından əhəmiyyətlidir.
Türksoyun təşkilatlanması prosesi Nazirlər Şurasının 1993-cü il iyulun 9 və 12-də Almaatıda keçirilən III iclası ilə başa çatdı. Bu tədbirdə “Türksoyun yaranması və formalaşması prinsipləri haqqında müqavilə” imzalandı. Beləliklə, türkdilli ölkələrin birgə təşəbbüsü və qarşılıqlı səyi nəticəsində mədəniyyət və incəsənət sahələrini əhatə edən inteqrasiyanın əsası qoyuldu.
1993-cü ilin avqustunda Türkmənistanın paytaxtı Aşqabad şəhərində TÜRKSOY Aşıq Pir Aydının xatirəsinə həsr olunmuş I beynəlxalq festivalda iştirak etdi.
Aşık Aydın Alinin şerlərində Alevi- Bektaşi inanç və gələnəkləri ön planda olmuş, Allah, Muhammet, Hz. Ali, 12 İmamlar, Hacı Bektaşi Vəli və Ali Rıza Ulusoya sevgi, saygı və ürəktən bağlılığı sıx- sıx vurgulanmaktadır. 1993-cü il oktyabr ayında Almatıda türkdilli ölkələrin xalq tətbiqi incəsənət nümunələrinin birinci sərgisi keçirildi.TÜRKSOY fəaliyyəti dövründə müxtəlif ənənələrin, mədəniyyət tədbirlərinin əsasını qoymuşdur. 1994-cü ilin 21-23 martında Türkiyədə geniş miqyasda qeyd olunan Novruz bayramı böyük maraqla qarşılandı və hər ilin martında müntəzəm olaraq keçirilməkdədir.
1994-cü ilin 27-28 mayında Kiprdə keçirilməyə başlayan türkdilli ölkələrin Opera günü bu qəbildən olan ənənələr arasına daxildir.
YUNESKO-nun xətti ilə gerçəkləşən dahi Azərbaycan şairi Füzulinin 500 illik yubileyi TÜRKSOY-un təşəbbüsü ilə bütün Türk Dünyasında təntənəli şəkildə qeyd olundu. Məhəmməd Füzulinin yubiley şənliklərinə məhz Türkiyədə başlanılması da Türk dünyası mədəniyyət və incəsənət xadimləri arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi zərurətinin tamamilə dərk olunması nəticəsi oldu və gözəl səmərə verdi.
Dahi mütəfəkkir, türk dünyasının və onun ayrılmaz hissəsi olan Azərbaycanın bütün bəşəriyyətə bəxş etdiyi ən böyük simalardan biri Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyinin qeyd olunması bütün türkdilli ölkələrin və xalqların əsl bayramına çevrildi. Qeyd edək ki, Məhəmməd Füzulinin yubileyi təkcə Azərbaycanda deyil, həm də Türkiyədə, Rusiyada, İraqda, İranda, Dağıstanda, Parisdə – YUNESKO-nun baş qərargahında keçirilmiş, bütün dünyada Azərbaycanın şöhrətini daha yüksəklərə qaldırmış, türk xalqlarının əlaqələrinin gücləndirilməsi işinə layiqli xidmət göstərmişdi.Dahi söz ustadının 1996-cı il noyabrın 8-9-da Bakıda keçirilmiş yubiley şənliklərinin yekunu isə türk ölkələri və xalqları birliyinin parlaq nümayişinə çevrilmişdi. Çünki bu yubiley təntənələrində demək olar ki, bütün türk ölkələri və xalqlarının nümayəndələri iştirak etmişdilər. Təntənəli yubiley iclasına dünyanın bir çox ölkələrindən nümayəndələr gəlmiş, 7 türk ölkəsinin (Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Xakasiya) nümayəndələri böyük Füzuli sənəti, Azərbaycan xalqı haqqında geniş məruzələrlə çıxış edərək ürək sözlərinin söyləmişdilər. Bu tədbir bir daha sübut etmişdi ki, eyni kökdən olan türk xalqları arasında yeni şəraitdə ədəbi-mədəni əlaqələrin gücləndirilməsində belə görkəmli şəxsiyyətlərin yubileylərinin qeyd olunması olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir.
Təşkilatın Nazirlər Şurası 1995-ci ildə formalaşmış ənənvi tədbirləri davam etdirməklə yanaşı, bir sıra dəyərli layihələri də həyata keçirdi. Həmin ilin 29-30 iyununda Manas eposunun 1000 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq simpoziumda bu ədəbi abidənin ümumtürk konteksində tədqiq olunmasının əhəmiyyətindən bəhs edilmişdi. 24-31 avqustda Manas eposunun 1000 illiyinə həsr olunmuş
Bişkekdə keçirilən təntənəli şənliklərdə iştirak edən TÜRKSOY bu tarixlə əlaqədar olaraq nəfis tərtibatlı “Manas” kitabını nəşr etdirir.Avqustun 6-11-də böyük qazax şairi Abayın yubiley mərasimindən sonra TÜRKSOY-un dəstəyi ilə “Abayın seçilmiş əsərləri”nəşr olunmuşdu. Avqustun 6-11-də böyük qazax şairi Abayın yubiley mərasimindən sonra TÜRKSOY-un dəstəyi ilə “Abayın seçilmiş əsərləri” nəşr olunmuşdu.
1996-cı il iyunun 15-də Ankarada böyük tatar şairi Qabdulla Tukayın anadan olmasının 110 illiyi qeyd olundu. TürkSOY-un Nazirlər Şurasının 2011-ci il mayın 19-22 mayda Moldovanın Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətində keçirilmiş 27- ci toplantısında 2011- ci il klassik tatar şairinin anadan olmasının 125 illiyi şərəfinə "Abdulla Tukay ili" elan edildi.
1996-cı ilin sentyabrında Türkiyədə Qazaxıstan Respublikasının mədəniyyət günlərinin keçirilməsi, eyni zamanda məşhur qazax şairi Cambulun150 illik yubileyinin qeyd olunması hər iki türk dövlətinin münasibətlərinin inkişafında yeni mərhələnin başlanmasına dəlalət edir.
Regional mədəni inteqrasiya modeli kimi analoqu olmayan TÜRKSOY bir çox beynəlxalq təşkilatların diqqətini cəlb etdi. Mədəniyyət Nazirlərinin Daimi Şurası da öz növbəsində beynəlxalq əlaqələrin inkişaf etdirilməsi yönümündə bir çox tədbirlər həyata keçirmişdi.
1996-cı il iyulun 7-də İstanbul şəhərində TÜRKSOY-la YUNESKO arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalandı. Bu əməkdaşlıq çərçivəsində YUNESKO-nun baş direktoru F.Mayorun dəvəti ilə TÜRKSOY-un baş direktoru P.Bülbüloğlu YUNESKO-nun baş konfransının XXIX sessiyasında iştirak etdi. Bundan sonra başlanan danışıqların mövzusu yaxın mərhələ üçün ikitərəfli əlaqələrin inkişaf etdirilməsi məsələsi olub, TÜRKSOY-un təklifi ilə YUNESKO-nun baş fəaliyyət proqramına daxil olunması təklif edilmişdi:
1.1999-cu ildə dünya və türk ədəbiyyatının əvəzsiz nümunəsi olan “Dədə Qorqud” eposunun 1300 illik yubileyinin keçirilməsi, bu məqsədlə də 1999- cu ilin “Dədə Qorqud ili” adlanması, (YUNESKO öz növbəsində bu ideyanı bəyənmişdi və “Dədə Qorqud” ensiklopediyasının hazırlanması üçün 40 min ABŞ dolları çərçivəsində maddi yardım göstərməyə hazır olduğunu bildirmişdi)
2.Türk Dünyasının tarixi mədəni mərkəzlərindən biri olan Türkistan şəhərinin 1500 illiyinin qeyd olunması.
3. Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinə həsr olunmuş təntənəli mərasimlərin keçirilməsi.
TÜRKSOY-un YUNESKO qarşısında qaldırdığı bütün bu təkliflərin sonradan yüksək səviyyədə reallaşması təşkilatın beynəlxalq nüfuzunu daha da artırmışdı. Bunlarla yanaşı, YUNESKO tərəfindən sonradan Oş şəhərinin 3000 illiyi,Məhəmməd Kaşqarlının “Divani-lüğəti türk” əsərinin 925 illiyi, Məhəmməd bəy Qaramanoğlu tərəfindən türk dilinin dövlət dili elan olunmasının 725 illiyi, Əhməd Yəsəvinin anadan olmasının 900 illiyi qeyd olunmuşdur.TÜRKSOY-la YUNESKO arasında əlaqələr daim inkişaf edir və Türk Dünyası üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən tarixlər beynəlxalq aləmdə anılmaqdadır.
XI yüzilliyin böyük zəka sahiblərindən olan Mahmud Kaşqarlının “Divanü lüğat-it-türk” (“Türk dillərinin sözlüyü”) adlı əsəri dünya dilçilik elminin ən nadir incilərindən və türkologiyanın başlıca dayaqlarından biridir. Təkcə türk dillərinə aid bir sözlük olmaqla məhdudlaşıb qalmayan bu dahiyanə əsər ümumtürk mədəniyyətinə, tarixinə, etnoqrafiyasına, folkloruna, mifologiyasına, çoğrafiyasına və s. aid əvəzsiz bir qaynaqdır, prof. P.K.Juzenin dediyi kimi, bir “türk ensiklopediyası”dır.
Əhməd Yəsəvi — XI əsrin məşhur mütəfəkkir-şairi, ortaq türk ədəbiyyatında ilk mütəfəkkirlərdən, türk dilində sufizm ədəbiyyatının ilk yaradıcılarından. Orta Asiya Türkləri arasında İslamı yayan, Anadolunun türkləşməsində və müsəlmanlaşmasında böyük rolu olan Əhməd Yəsəvinin doğum tarixi dəqiq bilinmir. Vəfatı: 1194-cü. Əsas əsəri "Divani-hikmət" Əhməd Yəsəvi — XI əsrin məşhur mütəfəkkir-şairi, ortaq türk ədəbiyyatında ilk mütəfəkkirlərdən, türk dilində sufizm ədəbiyyatının ilk yaradıcılarından. Orta Asiya Türkləri arasında İslamı yayan, Anadolunun türkləşməsində və müsəlmanlaşmasında böyük rolu olan Əhməd Yəsəvinin doğum tarixi dəqiq bilinmir. Vəfatı: 1194-cü. Əsas əsəri "Divani-hikmət" 1996-cı il noyabrın 6-8-də Nazirlər Şurası Bakıda özünün VIII iclasını keçirərək sözügedən il üçün nəzərdə tutulmuş tədbirlər planını müzakirə etdi. Bu iclasın ələmətdar cəhətlərindən biri o idi ki, ilk dəfə olraq Tuva Respublikası və Xakasiya Respublikası müşahidəçi sifəti ilə TÜRKSOY-a qoşulmuşdu. Bundan sonra sıraları həmişə genişlənən və getdikcə daha böyük arenanı əhatə edən TÜRKSOY-un üzvlərinin sayı 12-yə çatmışdı.
1996-cı ilin oktyabrında Daşkənddə keçirilən türkdilli dövlət başçılarının IV sammitində TÜRKSOY-un fəaliyyətinə yüksək qiymət verilmişdi. Eyni zamanda dövlət başçılarının Daşkənd bəyannaməsində qeyd olunmuşdu ki, yaxın dövr ərzində “Türk tarixi və mədəniyyətinin xatirə təqvimi”, “Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinin birgə qeyd olunması proqramı” hazırlansın. Mədəniyyət Nazirləri Şurası bu tapşırığı yerinə yetirmək üçün bütün zəruri tədbirlərin görülməsini vacib hesab etmiş və türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının yüksək səviyyəli V sammitinə kimi hər iki proqramın hazırlanması qərara alınmışdı.
Daşkənd bəyannaməsinin müddəalarını rəhbər tutan qurultay türk xalqları arasında qardaşlıq əlaqələrini daha da genişləndirməyə çağıraraq bununla bağlı mühüm qərarlar qəbul etmişdi. Bunların arasında türk dünyası yazıçılarının Bakıda Azərbaycan Yazıçıları Birliyinin nəzdində koordinasiya (əlaqələndirmə) mərkəzinin yaradılması, qurultay materiallarının, həmçinin, 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş I Ümumittifaq türkoloji qurultayının materiallarının çap edilməsi, 1999-cu ilin bütün dünyada "Dədə Qorqud ili" elan edilməsi barədə YUNESKO qarşısında məsələ qaldırılması, türk dünyasında latın qrafikalı əlifbaya keçilməsi ilə əlaqədar real tədbirlər planı hazırlanması, ortaq ədəbi türk dilinin formalaşdırılması üçün tədbirlər həyata keçirilməsi və s. çox mühüm əhəmiyyətə malik idi.
1997-ci ilin 11-15 mayında Türkiyənin Ankara və Karaman şəhərlərində “Türk dili” beynəlxalq bayramı keçirilmişdi. Həmin il iyulun 15 və 17-də gerçəkləşən İssık-Kul Forumu Beynəlxalq Assambleyasında TÜRKSOY-un Baş direktoru P.Bülbüloğlu “Türk mədəniyyəti, milli və qlobal aspektdə: XXI əsrə baxıs”mövzusunda məruzə etmişdi. TÜRKSOY-un fəaliyyətinin intensivləşdirilməsi və daha geniş dairəni əhatə etməsi təşkilatın hüquqi bazasını təkmilləşdirilməsini zəruri edirdi. Bu baxımdan işçi qrup tərəfindən hazırlanmış “TÜRKSOY-un fəaliyyət prinsipləri və yaradılması haqqında əsasnamə”, “TÜRKSOY-un personalı haqqında əsasnamə”, “TÜRKSOY-un maliyyə fəaliyyəti haqqında əsasnamə” uzun müddət mədəniyyət nazirləri tərəfindən müzakirə olunmuş, təklif və iradlar nəzərə alınmaqla IX iclasda qəbul olunmuşdu.
TÜRKSOY-un fəaliyyətinə böyük önəm verən türkdilli ölkələrin dövlət başçıları, demək olar ki, bütün sammitlərin yekun bəyannamələrində təşkilatın işini təqdir etmişlər. Bu baxımdan, TÜRKSOY dövlət başçıları qarşısında məsuliyyət daşıyan orqan kimi də nəzərdən keçirilməlidir. 1996-cı il Daşkənd Bəyannaməsindən irəli gələn vəzifələri yerinə yetirmək üçün mədəniyyət nazirləri az vaxt ərzində mühüm bir layihəni hazırlaya bildilər. Bu layihələrdən birincisi Türk Dünyasının mədəniyyət və incəsənətinə aid olan hadisələr sistemli şəkildə öz əksini tapıb. Bu təqvim eyni zamanda TÜRKSOY-un 1998-2003-cü illərdə həyata keçirməyi nəzərdə tutduğu tədbirlər planı kimi də qiymətlidir. Diqqəti çəkən məqam odur ki,TÜRKSOY-un tarixindəhələ elə bir hal olmayıb ki, bu təqvimdə öz əksini tapmış hər hansı hadisə və ya yubiley qeyd olunmasın.
Həyata keçirilməli olan tədbirlər öz əhəmiyyətinə və miqyasına görə üç kateqoriyaya ayrılır:
1.Beynəlxalq səciyyə daşıyan tədbirlər.Bu qəbildən olan tədbirlər TÜRKSOY-un bütün üzv dövlətləri tərəfindən mütləq qeyd olunur, daha vacibləri isə YUNESKO ilə birgə keçirilir.
2.Regional əhəmiyyət daşıyan tarixləri TÜRKSOY-a daxil olan iki və daha çox üzv ölkələr qeyd edir.
3.Milli əhəmiyyətli tarixlər yalnız bir ölkənin daxilində TÜRKSOY-a üzv olan başqa dövlətlərin iştirakı ilə anılır.
Daşkənd Bəyannaməsindən irəli gələn digər mühüm layihə
Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinin keçirilməsi üzrə proqramın hazırlanması idi. TÜRKSOY-un IX iclasının protokolunda göstərilir ki, “dünya tarixinə ilk demokratik dövlət qurumu kimi daxil olan Böyük Türk Xaqanlığının müasir Türk Dünyasının tarixi köklərində və milli təfəkkürün formalaşmasında
müstəsna rolu olmuşdur”.TÜRKSOY 1997-ci il avqustun 25 və 27-də Tuva Respublikasının Qızıl şəhərində Sibirin türkdilli xalqlarının Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransında iştirak edib.
Yubileylərin , əlamətdar hadisələrin anılması tarixi şüurun yenidən oyanmasına əlverişli zəmin yaradır. Bu qəbildən olan tədbirlərlə yanaşı, TÜRKSOY müxtəlif müsabiqələr, tətbiqi incəsənət nümunələrindən, rəssam işlərindən ibarət sərgilər də təşkil edir. Ankarada 1998-ci ilin oktyabrında keçirilən
“Mədəniyyət və incəsənmət əsərləri-98” sərgisi həmin ilin oktyabr ayında İstanbul şəhərində təşkil olunan üzv dövlətlərin rəssamlarının əl işlərindən ibarət sərgi diqqəti cəlb edir.
1998-ci ildə TÜRKSOY-un xətti ilə böyük özbək alim və mütəffəkir Məhəmməd ibn İsmayıl əl Buxarinin və Əhməd əl-Fərabinin xatirəsinə həsr olunmuş elmi simpoziumda bütün türk ölkələrindən gəlmiş elm xadimləri iştirak edirdi. Əbu Abdulla İmam Məhəmməd ibn İsmayıl Buxari ( 810-cu il- 869-cu il) İslam alimi Buxarinin "Camiu`s-Səhih"i (Səhihi Buxari) qələmə alması iki səbəbə bağlıdır. Bunların birincisi, müəlliminin ondan bunu xahiş etməsi, ikincisi isə bunu yuxuda görməsidir. Buxari "Səhih" olaraq adlandırılan və içərisində onun özünə görə səhih olduğu sabit olan hədislərə yer verdiyi kitabında bir çox dini hökmlərin qaynağını göstərməsi ilə İslam dünyasına böyük bir xidmət etmişdir. Buxarinin "Camius-Səhih"i 97 kitabdan 3450 babdan ibarətdir.
Əbunəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Tərxan ibn Uzluğ ibn Tərxan Farabi (Əbunəsr Farabi) (bəzi mənbələrdə isə Əbu Nəsr Məhəmməd ibn əl-Fərah əl-Farabi) (təxminən 873 – 950-ci illərdə yaşaması güman olunur) ensiklopedik alim, İslam dünyasında peripatetik fəlsəfənin inkişafında mühüm xidmət göstərmiş filosofdur. Elmdə Aristoteldən sonra "İkinci müəllim" (əl-Müəllim əs-sani) fəxri adını qazanmışdır. Aristoteldən sonra bütün dövrlərin və xalqların ən böyük filosofu sayılır. Farabi Şərqin İbn Sina və İbn Rüşd kimi dühalarının formalaşmasına birbaşa təsir göstərmişdir. Dövrümüzə qədər 117 kitabı gəlib çıxmışdır Alimin məşhur əsərlərindən biri "Fəzilətli şəhər əhlinin baxışları" adlı kitabıdır. Bu əsərində "İdeal dövlət" konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Farabi həmçinin fizikada boşluqların varlığı və onlarin təbiəti haqqında fikir söyləmiş ilk tədqiqatçılardan biri hesab olunur. Müasir ərəb musiqisində istifadə olunan səs sistemini məhz Farabi işləyib hazırlamışdır
TÜRKSOY tərəfindən 1999-cu ildə görülən işlərin yekunu olaraq, həmçinin , gələcəkdə qarşıda duran vəzifələri özündə əks etdirən “XXI əsrə müraciət” qəbul olundu. Ankarada keçirilən Nazirlər Şurasının XIII yığıncağında qəbul olunmuş müraciət TÜRKSOY adından türk dövlətlərinin başçılarına, xalqlarına və hökumətlərinə ünvanlanmışdı. 1999-cu ilin iyulun 7-də YUNESKO-nun Parisdə yerləşən mənzil qərargahında ”Dədə Qorqud” eposunun 1300 illiyinə həsr olunmuş təntənəli mərasim keçirildi. TÜRKSOY-un “Dədə Qorqud” eposunun 1300 illiyi münasibətilə Türkiyənin Bayburt şəhərində möhtəşəm bayram şənliyində iştirakı təşkilatın ümumtürk dəyərlərinə münasibətindən irəli gəlirdi.TÜRKSOY-un Bişkek şəhərində keçirilən Nazirlər Şurasının XII yığıncağında Moldova Respublikasının tərkibində olan Qaqauz yeri muxtar qurumu təşkilata üzv qəbul olundu.Türkiyə Respublikasında 1999-cu ilin avqustun 17-də və noyabrın 12-də baş vermiş zəlzələlər nəticəsində dövlətə milyardlarla ABŞ dolları ilə ölçülən maddi ziyanın dəyməsinə baxmayaraq, bu ölkə TÜRKSOY-un mailiyyələşməsində fəallığını azaltmamışdır. Türkiyə hökuməti 2000-ci il üçün büdcə layihəsini müzakirə edərkən TÜRKSOY-a ayrılmış payı olduğu kimi saxlamışdır. TÜRKSOY-un qarşısına çıxan problemlərin həlli bütün üzv dövlətlər üçün həmişə eyni dərəcədə əhəmiyyət daşımışdır.
TÜRKSOY-un fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi müxtəlif kitab və məcmuələrin nəşr olunmasını göstərmək olar: Qırğızıstanın xalq eposu “Manas”,
Abayın seçilmiş əsərləri, Altaydan Dünyaya qədər türk mədəniyyətinin ümumi motivləri, Başqırd xalq eposu “Ural Batır”, Türkmənistan poeziyasının antologiyası, Türkdilli ölkələrin memarlıq abidələri, Böyük Türk Xaqanlığının tarixi,Muxtar Auezovun seçilmiş əsərləri, Tatar xalq dastanı “İdigey”,”Dədə Qorqud” ensiklopediyası,Bulqar-tatar sivilizasiyasının abidələri, Nikolay Katanovun seçilmiş əsərləri və s.
TÜRKSOY-un fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi müxtəlif kitab və məcmuələrin nəşr olunmasını göstərmək olar: Qırğızıstanın xalq eposu “Manas”, Abayın seçilmiş əsərləri, Altaydan Dünyaya qədər türk mədəniyyətinin ümumi motivləri, Başqırd xalq eposu “Ural Batır”, Türkmənistan poeziyasının antologiyası, Türkdilli ölkələrin memarlıq abidələri, Böyük Türk Xaqanlığının tarixi,Muxtar Auezovun seçilmiş əsərləri, Tatar xalq dastanı “İdigey”,”Dədə Qorqud” ensiklopediyası,Bulqar-tatar sivilizasiyasının abidələri, Nikolay Katanovun seçilmiş əsərləri və s.
TÜRKSOY-un fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi müxtəlif kitab və məcmuələrin nəşr olunmasını göstərmək olar: Qırğızıstanın xalq eposu “Manas”,
Abayın seçilmiş əsərləri, Altaydan Dünyaya qədər türk mədəniyyətinin ümumi motivləri, Başqırd xalq eposu “Ural Batır”, Türkmənistan poeziyasının antologiyası, Türkdilli ölkələrin memarlıq abidələri, Böyük Türk Xaqanlığının tarixi,Muxtar Auezovun seçilmiş əsərləri, Tatar xalq dastanı “İdigey”, ”Dədə Qorqud” ensiklopediyası,Bulqar-tatar sivilizasiyasının abidələri, Nikolay Katanovun seçilmiş əsərləri və s.
2001-ci ilin mayın 9-10-da İstanbul şəhərində gerçəkləşən elmi tədbirdə Azərbaycanın, Qazaxıstanın, Qırğızıstanın, Türkmənistanın və Özbəkistanın Sovet İttifaqının dağılmasından sonra müstəqillik əldə etməsindən sonrakımərhələdə iqtisadi, siyasi, sosial və mədəni həyatlarındakı problemlər və inkişaf tendensiyası təhlil olunmuşdu.Simpoziumda türkologiya, filologiya,tarix, beynəlxalq hüquq, iqtisadiyyat üzrə mütəxəssislərin 58 məruzəsi və 10 yazılı tezisi dinlənilmişdi. Türkdilli dövlətlərin son on ildə mədəniyyət sahəsində əlaqələrinin intensivləşdirilməsində TÜRKSOY-un rolu xüsusi qeyd olunmuşdur. Tədbir nəticəsində türkdilli ölkələrin siyasi sistemlərini, iqtisadi, mədəni inkişafın özündə əks etdirən zəngin elmi faktoloji materiallar toplanmışdı.
İsmayıl Qaspıralı (Gasprinskiy) (1851 - 1914) Krım tatarı , müəllim və siyasətçiKaspiralı Rus İmperatorluğunda Türk və İslam toplumlarının təhsil, mədəni islahat və modernləşməyə ehtiyacı olduğunu fərq edən ilk və tək müslüman ziyalısıdır. Soyadı Krımdakı Gaspra şəhərindən götürülmüşdür. Türkçü ,Turancı görüşün ideologlarındandır.Kaspiralı düşüncələrini 1883-cü ildə qurduğu və 1918-ci ilə qədər varlığını sürdürən "Tərcüman" adlı qəzeti ilə yaymıştır. Yayınlarında Türk xalqlarını birlik və dayanışmaya çağırırdı. “Dildə, fikirdə, işdə birlik!”
2002-ci il yanvarın 28-30-da Qazaxıstanın Almatı şəhərində TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatının XVII toplantısı keçirilmişdir. Birinci gün toplantı iştirakçıları Almatıdakı Dövlət İncəsənət Muzeyində TÜRKSOY-un rəsm sərgisinin açılışında olmuşdular. 2001-ci ilin avqustunda Türkiyənin Çanaqqala şəhərində təşkil edilən Beynəlxalq yaradıcılıq laboratoriyasında ərsəyə gətirilən bu sərgi tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmışdı (sərgidə gənc Azərbaycan rəssamı Rəşad Mehdiyevin də işləri nümayiş etdirilmişdi).
2002-ci il yanvarın 28-30-da Qazaxıstanın Almatı şəhərində TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatının XVII toplantısı keçirilmişdir. Birinci gün toplantı iştirakçıları Almatıdakı Dövlət İncəsənət Muzeyində TÜRKSOY-un rəsm sərgisinin açılışında olmuşdular. 2001-ci ilin avqustunda Türkiyənin Çanaqqala şəhərində təşkil edilən Beynəlxalq yaradıcılıq laboratoriyasında ərsəyə gətirilən bu sərgi tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmışdı (sərgidə gənc Azərbaycan rəssamı Rəşad Mehdiyevin də işləri nümayiş etdirilmişdi).
2002-ci il yanvarın 28-30-da Qazaxıstanın Almatı şəhərində TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatının XVII toplantısı keçirilmişdir. Birinci gün toplantı iştirakçıları Almatıdakı Dövlət İncəsənət Muzeyində TÜRKSOY-un rəsm sərgisinin açılışında olmuşdular. 2001-ci ilin avqustunda Türkiyənin Çanaqqala şəhərində təşkil edilən Beynəlxalq yaradıcılıq laboratoriyasında ərsəyə gətirilən bu sərgi tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmışdı (sərgidə gənc Azərbaycan rəssamı Rəşad Mehdiyevin də işləri nümayiş etdirilmişdi).
Qazaxıstanda keçirilən Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri çərçivəsində tamaşanın premyerası da baş tutdu və sentyabr ayında böyük dramaturqun vətəni olan Şəkidə Axundzadənin yubiley tədbirlərində böyük ustalıqla nümayiş etdirildi. Ufada keçirilən “Tuqanlıq” teatr festivalında isə Gəncə Dövlət Dram Teatrının kollektivi bu məşhur əsəri Başqırdıstan tamaşaçılarına təqdim etdi.
Qazaxıstanda keçirilən Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri çərçivəsində tamaşanın premyerası da baş tutdu və sentyabr ayında böyük dramaturqun vətəni olan Şəkidə Axundzadənin yubiley tədbirlərində böyük ustalıqla nümayiş etdirildi. Ufada keçirilən “Tuqanlıq” teatr festivalında isə Gəncə Dövlət Dram Teatrının kollektivi bu məşhur əsəri Başqırdıstan tamaşaçılarına təqdim etdi.
Qazaxıstanda keçirilən Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri çərçivəsində tamaşanın premyerası da baş tutdu və sentyabr ayında böyük dramaturqun vətəni olan Şəkidə Axundzadənin yubiley tədbirlərində böyük ustalıqla nümayiş etdirildi. Ufada keçirilən “Tuqanlıq” teatr festivalında isə Gəncə Dövlət Dram Teatrının kollektivi bu məşhur əsəri Başqırdıstan tamaşaçılarına təqdim etdi.
Türk dünyası mədəniyyət paytaxtları layihəsi TÜRKSOY-un yeni layihələrindəndir. Layihənin məqsədi zəngin mədəni irsə malik olan ölkələrimizi, şəhərlərimizi dünyaya tanıtmaqdır. TÜRKSOY-un bu təklifi 2011-ci ildə İstanbulda keçirilən türkdilli ölkələrin dövlət rəhbərlərinin Zirvə Toplantısında dəstək gördü və ilk olaraq 2012-ci il Astana şəhəri Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı elan olundu. Türk dövlətlərinin paytaxtları arasında ən gənc olan Astana şəhəri ilboyu türk dünyasının mədəniyyət mərkəzinə çevrildi.
TÜRKSOY mədəniyyət nazirlərinin də iştirak etdiyi möhtəşəm açılış törəni ilə başlayan və bütün ilboyu keçirilən rəngarəng mədəni tədbirlər, çeşidli konsertlər, elmi konfranslar, simpoziumlar və sərgilərlə türk dünyasının sənət adamlarını
Astana bir araya gətirdi. Dekabr ayında isə həyata keçirilən bağlanış törənində Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı simvolu Astana valisi tərəfindən Türkiyənin Eskişəhər valisinə təqdim edildi. Eskişəhər 2013-cü il üçün Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı elan edilmişdir.
2014-cü ildə isə Tatarıstanın Kazan şəhəri Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı missiyasını yerinə yetirəcək.
Türkiyənin yeni yaranmış türk dövlətlərindən fərqli təhsil sisteminə malik olmasına baxmayaraq, yeni dövrdə müasir ixtisas kadrlarının hazırlanması zərurəti bu istiqamətdə əməkdaşlığın başlanmasına təkan verdi. Təhsil sahəsində əməkdaşlığın mühüm istiqamətlərini tələbə mübadiləsi, birgə orta məktəblərin, litseylərin və universitetlərin açılması təşkil edir. TÜRKSOY-un 2013-cü il dekabr ayında Əskişəhərdə TürkVizion – Türk dilli xalqların ilk mahnı müsabiqəsini keçirmişlər.
3-5 noyabr 2007-ci ildə Cənubi Qazaxıstan vilayətinin Tolеbiy rayonunun "Birkolik" sanatoriyasında Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının V Qurultayı kеçirilmişdir. Məlumat üçün bildirək ki, Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyası (TXÜA) dünyadakı Türk xalqlarının ictimai birliklərini və vətəndaşlarını özündə birləşdirən ictimai təşkilatdır. O 1991-ci ildə Qazanda yaranmışdır. Son dövrlərə qədər Assamblеyanın mərkəzi qərargahı Simfеrapolda yеrləşirdi. Ona Kırım Tatarlarının tanınmış ictimai xadimi I.Umarov rəhbərlik еtmişdi.
V Qurultayı (Qazaxıstanın dövlət himninin sədaları altında təntənəli şəkildə) Qurultay təşkilat komitəsinin sədri akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat açmışdı.
Qurultayda Tatarıstan nümayəndəsi, Assamblеyanın birinci sədri Rəfaеl Muxamеtdinov "son on ildə Türk dünyasının ümumi vəziyyəti" və "TXÜA-nın proqramı haqqında", "Qazaxıstan nümayəndəsi akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat, "Türk xalqlarının birləşməsinin fundamеntal əsasları haqqında", "İctimai inkişafın Türk modеli haqqında", "Türk xalqlarının tarixi-mədəni mərkəzi - Turan intibahının rəmzi və şərti "Göy Türk" adlı abidəsinin paytaxtı Turan şəhərinin yaradılması haqqında", Özbəkistan nümayəndəsi akadеmik Bəxtiyar Kərimov "Ortaq Türk dili haqqında" və Moskvadan ictimai xadim Muxamеt Minaçеv "TXÜA-nın Nizamnaməsi haqqında" məruzələrlə çıxış еtmişlər. Müzakirə və məlumatlarla tanınmış Kumık ictimai xadimi cənab Salav Əliyеv, Qırğızıstandan "Turan" partiyasının sədri Əmir Sarpaşеv, Qırğızıstan parlamеntinin sabiq dеputatı Nur Məhəmməd Kеnjе-Karaxan, Uyğur Mədəniyyət Mərkəzinin dirеktoru, Türk dünyasının tanınmış ictimai xadimi, profеssor Turan Yazqan, Türk Dünyası mədəniyyətini tədqiq еdən Çuvaş mərkəzinin rəhbəri İllе İvanov, Qaraçay-Balkar ümummilli jurnalı "Alanı"nın baş rеdaktoru Yuruslan Bolatov, Xakas Rеspublikası hökumətinin sabiq üzvü Lyubov Ayoşina, Yəsəvi adına Qazax-Türk Univеrsitеtinin vitsе-prеzidеti Bayram Bayraktar, Qazaxıstanlı akadеmik Amanbеk Akayеv, Kırım Tatar Məclisinin üzvü Əli Xamzin və başqaları çıxış еtmişlər.
Qurultay aşağıdakı qərarları qəbul еtmişdir:
1. Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının yеni Proqram və Nizamnaməsi təsdiq еdilsin.
2. Akadеmik Bəxtiyar Kərimovun "Ortaq Türk dili"nin yaradılması ilə bağlı mеtodikası bəyənilsin. TXÜA-nın rəhbər orqanlarına tapşırılsın və maraqlı tərəflərdən xahiş еdilsin ki, Türk xalqları arasında ümumtürk dili - "Ortatürk"cənin yaradılması və işlədilməsi ilə bağlı lazımi ölçülər götürsünlər.
3. Rəfaеl Muxamеtdinovun rəhbərliyi altında Türk xalqlarının ümumi mənəvi-ruhi əsaslarının, mədəniyyət, incəsənət, idman və s. inkişafı və yеnidən yüksəldilməsi ilə bağlı mərkəzlər yaradılsın.
4. Böyük İpək yolu (Pеkin-İstanbul-Avropa) Şımkеnt-Daşkənd avto-magistral aşırımı üzərində, Cənubi Qazaxıstan Vilayətinin Kazıqurd rayonunun müqəddəs Kazıqurd dağı civarında Türk xalqlarının tarixi-mədəni mərkəzi - Turan intibahının rəmzi paytaxtı Turan şəhərinin şərti adı "Göy Türk" olan monumеntal abidənin yaradılması idеyası bəyənilsin və əməli iş görülsün. Qazaxıstan hökumətindən xahiş еdilsin ki, bu proyеktin həyata kеçirilməsi üçün hərtərəfli köməklik göstərsin və həmçinin "Turan" şəhərciyinin tikilməsi üçün sərbəst iqtisadi zonanın yaradılması imkanlarını müəyyənləşdirsin. Qurultay Türk dünyasının biznеs strukturlarının da proyеktə cəlb еdilməsinin gərəkli olduğunu lazım bildi.
5. Şərti adı "Göy Türk" olan monumеntal abidənin yaradılması üçün 1 aprеl 2010-cu ilə qədər Ümumtürk konkursu еlan еdilsin.
6. Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının atributlarının - himn, bayraq və еmblеminin yaradılması üçün konkurs еlan еdilsin.
7. Ümumi inkişafın Türk yolu konsеpsiyası müdafiə еdilsin.
Qurultayda Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının rəhbər orqanları sеçildi. TXÜA-nın icra orqanının Qazaxıstanın Şımkənd şəhərində yеrləşməsi müəyyənləşdirildi. Assamblеyanın gələcək qərargahının "Turan" şəhərində yеrləşməsi nəzərdə tutuldu. Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının yеni prеzidеnti dörd il müddətinə akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat sеçildi.
Qurultayın qərarlarından da göründüyü kimi əsas üç məsələ ön plana çıxarılmışdı. Bunlardan biri akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat cənablarının irəli sürdüyü "Ümumi inkişafın Türk modеli" nəzəri konsеpsiyası və yеnə də onun Türk xalqlarının tarixi-mədəni mərkəzi olacaq "Turan" şəhərinin yaradılması və orada şərti adı "Göy Türk" olan monumеntal abidənin ucaldılmasını əks еtdirən praktik layihəsi, digəri isə akadеmik Bəxtiyar Kərimovun "Ortatürk dili haqqında"kı mеtodik nəzəriyyəsidir.
Akadеmik Yеrmеntay Sultanmuratın "Ümumi inkişafın Türk modеli" konsеpsiyası əsasən İsmayıl bəy Qaspıralının "Dildə, fikirdə və işdə birlik" idеyası əsasında hazırlansa da, müəllif bu idеyaya praktik don gеyindirmişdir. Bеlə ki, müəllif Türklərin "dil birliyi" məsələsindən danışarkən Özbək alimi Bəxtiyar Kərimovun Ortaq Türk dili ("Ortatürk") mеtodikasını qəbul və şərh еdərək göstərir ki: "Bu mеtodika kökü min illərin dərinliklərində olan qədim ümumtürk dili əsasında yеnidən yaradılmışdır. Bu, acınacaqlı talеyi olan Еspеranto dеyil. Bu dil (Ortatürkcə ) müxtəlif Türk dillərində еyni mənada olan sözlər əsasında yaradılıb ki, onlar bizim birlikdə olduğumuz dövrlərdə işlədilib. Bu yolla yaradılan ümumtürk dili - "Ortatürk"cə bütün Türk xalqlarının anlayacağı bir dil olacaq və o, təkcə ünsiyyət dili dеyil, həm də еlm, mədəniyyət və biznеs dili olacaq. Bu dilə dünya mədəniyyətinin nailiyyətlərinin və gündəlik informasiyaların tərcüməsi bizi vasitəsiz yaxınlaşdıracaq. "Ortatürk"cənin tətbiqi ilə biz nеçə onilliklər ərzində əhalinin, o cümlədən də uzaq qışlaqların еlmi maariflənmə səviyyəsini tеzliklə yüksəldə biləcəyik... Bu dilin çabuq yayılması üçün biz "Turan" informasiya agеntliyi yaratmalıyıq. Yеri gəlmişkən, qеyd еdim ki, bu adda qardaş Azərbaycanda informasiya agеntliyi mövcuddur və bu agеntlik bizə informasiya dəstəyi göstərir. Bizim Qurultayların bütün matеrialları onların saytında vardır. "Turan" bütün gün ərzində ümumtürk dilində xüsusi radio və tеlеstansiyalar vasitəsilə dünyanın hər yеrindən yеrli orijinal dillərdən alınan ən yеni xəbərləri vеrəcək. Ona görə də bu dilin yalnız Türklər arasında dеyil, həm də dünyanın digər xalqları arasında da məşhurlaşmasına nail olacağıq.
Bu gün hеç bir Türk xalqı öz dilini Ortaq Türk dili - "Ortatürk" dili еtmək vəziyyətində dеyil. Bеləliklə, ortaq Türk dili Türklərin birliyi və intibahının başlanğıcı və əsasıdır"
Y.Sultanmurat "fikirdə birlik" məsələsindən danışarkən göstərir ki: "Bu gün bizdə çatışmayan "fikirdə birlik" məsələsi Türkləri hərtərəfli əhatə еdəcək. Fikirdə birlik Türk dünyasının birliyinin başlıca məqsədindən irəli gəlir. Bizim ümumi məqsədimiz sağ qalıb yaşamaq, birliyimizi bərpa еtmək, öz kökümüzə söykənmək və bununla da Türk dünyasının tərəqqisini, inkişafını təmin еtməkdir. Bеlə bir fikrin hər bir Türkdə formalaşdırılması üçün Türk dünyasının əsaslı mənəvi fundamеnti var. Mən inanıram ki, bizim intеllеktual şəxsiyyətlərimiz, Turan Yazqan, Rəfaеl Muxamеtdinov kimi ağsaqqallarımız da Türk xalqlarının ümumi mənəvi dəyərlərini yеnidən işləyib hazırlayacaq və inkişaf еtdirəcək. Bizim hamımızsa onların hər bir Türkün qəlbində yеrləşməsinə çalışacağıq"
V Qurultayda qəbul olunan ən mühüm qərarlardan biri və mən dеyərdim ki, birincisi, akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat cənablarının işləyib hazırladığı dünya Türklərinin mənəvi intibah mərkəzi olacaq Turan şəhərciyinin yaradılması və bu şəhərcikdə şərti adı "Göy Türk" olacaq monumеntal abidənin qoyulması proyеktidir.
Bu məqsədlə Qurultay iqtirakçıları Türk xalqlarının gələcək tarixi-mədəni mərkəzi olacaq Turan şəhərciyinin və orada qoyulacaq "Göy Türk" abidəsinin yеrini - akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat tərəfindən sеçilmiş və şəxsi hеsabına alınmış ərazisini görmək üçün Kazıqurd dağı ərazisinə gеtmiş və yеri bəyənmişlər.
"Turan intibahı" Tarixi-mədəni mərkəzinin dirеktoru, akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat cənablarının hazırlayıb Qurultay iştirakçılarına və əlaqədar tərəflərə təqdim еtdiyi proyеktə görə, Turan şəhərciyi Daşkənddən 60 km, Şımkənd şəhərindən isə 26 km aralıda bu iki şəhər arasında, Bakı, Astana, Almatı və Aşqabadla təxminən еyni uzaqlıqda, VI-VIII əsrlərdə mövcud olmuş, Kazkurt şəhərinin yеrində inşa еdilməsi nəzərdə tutulur. Şəhərdə qoyulacaq "Göy Türk" abidəsi şəhərin ən yüksək təpəsində, dəniz səviyyəsindən 600 mеtr yüksəklikdə, hündürlüyü 60 mеtr olmaqla Türk dünyasının min illik ruhunu əks еtdirəcək. Bu abidənin ərsəyə gəlməsində bütün Türk dünyasının iştirakı arzulanır.
Üzvləri
İstinadlar
- "Tarihçe". www.turksoy.org. 31 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 24 may 2024.
- "Bu gün TÜRKSOY-un yaradılmasının 30 ili tamam olur". AZERTAC. 12.07.2023.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- "TÜRKSOY"un rəsmi veb səhifəsi
- Türk Devletleri Teşkilatı
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Beynelxalq Turk Medeniyyeti Teskilati turk Uluslarasi Turk Kulturu Teskilati abr TURKSOY Turk olkelerinin medeniyyet seylerini birlesdiren beynelxalq teskilat Turk Medeniyyetin Beynelxalq Teskilati TURKSOYUluslararasi Turk Kulturu TeskilatiYaranma tarixi 12 iyul 1993Merkezi AnkaraSedr Sultan RayevUzvleri 14 uzvAltay Respublikasi Basqirdistan Respublikasi Azerbaycan Qaqauziya Qazaxistan Xakasiya Qirgizistan Simali Kipr Turk Respublikasi Yakutiya Tataristan Turkiye Turkmenistan Tiva Respublikasi Ozbekistanturksoy org tr Vikianbarda elaqeli mediafayllarBeynelxalq Turk Medeniyyeti Teskilatinin menzil qerargahi Ankara V Baki Beynelxalq Kitab Sergi YarmarkasindaHaqqindaBeynelxalq Turk Medeniyyeti Teskilati Turkdilli olkelerin medeniyyet seylerini birlesdiren beynelxalq teskilatdir Turk xalqlari ozlerinin qedim coxesrlik tarixi boyu Avrasiya mekaninin boyuk hissesinde yasayaraq dunya beser medeniyyetine boyuk tohfeler vermis onu zenginlesdirmisler Tarixin muxtelif merhelelerinde turk xalqlarinin heyati curbecur bezen ise hetta onlarin varligini tehluke altina alan muharibelerle doyuslerle tecavuzlerle qarsilasmisdir Ancaq turk xalqlarinin ulu tarixin derinliklerinden kecib gelen zengin kokleri bir birine menevi bagliligi onlari butun bu merhelelerde imtahanlardan sinaqlardan metanetle cixarmis ve bugunku gunlere getirib cixarmisdir Bu xalqlar tarix boyu insan heyatinin butun sahelerinde oz istedadini biliyini bacarigini gostermis elmi ixtiralari qehremanliq numuneleri boyuk tarixi memarliq abideleri ve qiymetli bedii eserleri musiqisi ile onun parlaq sehifelerini yaratmislar Butun bunlarla bele yuz illerle bir birinden ayri dusmus yaxud imperiyalarin Rusiya Cin Iran dovlet siyaseti seviyyesinde heyata kecirdikleri cox vaxt hem de hiyle ve fitneler hesabina mekrli tedbirler neticesinde dovletcilikden mehrum edilmis Turkiye istisna olmaqla bezen ise hetta bir birine qenim kesilmis turk xalqlari yalniz XX esrde esl menada milli dircelis yoluna ugurla qedem basmaga nail oldular Butun bunlarla bele yuz illerle bir birinden ayri dusmus yaxud imperiyalarin Rusiya Cin Iran dovlet siyaseti seviyyesinde heyata kecirdikleri cox vaxt hem de hiyle ve fitneler hesabina mekrli tedbirler neticesinde dovletcilikden mehrum edilmis Turkiye istisna olmaqla bezen ise hetta bir birine qenim kesilmis turk xalqlari yalniz XX esrde esl menada milli dircelis yoluna ugurla qedem basmaga nail oldular Bir sira turk xalqlari tatarlar basqirdlar cuvaslar ve b Rusiya Federasiyasi terkibinde qalmaqla milli erazi muxtariyyeti huquqlarini xeyli genislendirdiler Bu ise oz novbesinde turk dovlet qurumlari arasinda daha six edebi medeni elmi iqtisadi elaqelerin yaradilmasi zeruretini ireli surdu Yaranmis yeni elverisli serait eyni kokden olan musterek turk medeniyyeti ve incesenetinin vahid teskilatinin yaranmasina sebeb oldu Hemin teskilat bu gun de ugurla fealiyyet gosteren beynelxalq TURKSOY teskilatidir Turkdilli olkeler arasinda qurulan ilk beynelxalq teskilat olan Beynelxalq Turk Medeniyyeti Teskilatidir Sovet Ittifaqi dagildiqdan sonra musteqilliklerini qazanmis Turk dovletlerinin regional inteqrasiya meseleleri aktual xarakter almisdir Muasir dovrumuzde musteqil Turk dovletleri hem ayri ayriliqda hem de birge coxterefli munasibetlerde yeni beynelxalq teskilatlar cercivesinde fealiyyet gosterirler Osmanli dovleti dagildiqdan sonra oz musteqilliyini qoruyub saxlaya bilen uzun muddet dunya xeritesinde yegane Turk dovleti olaraq movcud olan Turkiye Cumhuriyyetinin regional inteqrasiyanin tesebbuskari kimi cixis etmesi gozlenilen bir addim idi Yeni musteqillik qazanmis Turk dovletleri de ister iqtisadi isterse de siyasi baximdan Qerb institutlarina ugurla inteqrasiya etmis Turkiyenin tecrubesinden yararlanmaqda maraqlidirlar Bu menada TURKSOY kimi teskilatin fealiyyeti diqqete layiqdir TarixiTurk medeniyyeti ve incesenetinin inkisafi uzre Beynelxalq Teskilat TURKSOY Azerbaycan Respublikasi ve Turkiye Cumhuriyyetinin tesebbusu ile 1992 ci ilde Istanbul ve Baki seherlerinde kecirilmis Azerbaycan Qazaxistan Qirgizistan Ozbekistan Turkiye ve Turkmenistan respublikalari medeniyyet nazirlerinin gorusleri gedisinde elde edilmis razilasmalar esasinda yaradilmisdir TURKSOY un yaradilmasi haqqinda ilkin fikirler hele 1992 ci ilde ireli surulmusdur Bu teskilatin yaradilmasi ile bagli Baki ve Istanbul seherlerinde bir sira gorusler kecirilmisdir TURKSOY un yaradilmasi ve fealiyyet prinsipleri haqqinda Muqavile hemin olkelerin medeniyyet nazirleri terefinden 1993 cu il iyulun 12 de Qazaxistan Respublikasinin kecmis paytaxti Almati seherinde imzalanmisdir Teskilatin Nizamnamesine gore o turkdilli dovletlerin medeniyyet nazirlerinin Daimi Surasinin qerarlarina esasen fealiyyet gosterir TURKSOY un esas uzvleri Qazaxistan Turkiye Azerbaycan Ozbekistan Qirgizistan ve Turkmenistandir Qalan 8 uzvler ise esasen musahideci qisminde istirak edirler Sonralar TURKSOY haqqinda Muqavileye musahideci olkeler simasinda Basqirdistan Tataristan respublikalari Simali Kipr Turk Respublikasi Xakasiya Tuva Cuvasiya ve Qaqauziya respublikalari da qosulmuslar Buna baxmayaraq bu uzvler de esas uzvler kimi eyni huquqa ve selahiyyete malikdiler Umumiyyetle TURKSOY un fealiyyetinde demokratik prinsipler esas goturulur Yeni sesvermede 8 musahideci olke de esas 6 uzvler kimi eyni sesverme huququna malikdirler TURKSOY un yaradilmasi zerureti ondan ireli gelmisdir ki bu teskilati yaradan olkelerin dilleri xalqlari medeniyyetleri bir birine cox yaxin idi ve bezi xalqlarin hetta dinleri de eyni idi Melumdur ki bezi turk xalqlari muxtelif dinlere sitayis edirler Ancaq TURKSOY un yaradilmasinda turkdilli xalqlarin esasen din deyil dil prinsiplerine ustunluk verilmisdir TURKSOY teskilati turkdilli olkelerin daxili ve xarici siyasetinden dovlet strukturlarinin siyasi yonumunden asili olmayaraq onlarin medeniyyet ve incesenet sahesinde regional birliyini heyata kecirir StrukturuTURKSOY un uzv olkeleri onun fealiyyetinin heyata kecirilmesinde beraber huquqlara malikdirler TURKSOY un en yuksek orqani uzv olkelerin Medeniyyet Nazirleri Daimi Surasidir Teskilatin qerarlari olkelerde novbe ile kecirilen medeniyyet nazirlerinin Daimi Surasinin toplantisinda tesdiq olunur Toplantilararasi muddetde teskilata nazirler sirasindan secilmis Bas direktor rehberlik edir Bas direktorun aparatinda isci qrupundan elave her olkeden bir numayende fealiyyet gosterir TURKSOY un Bas direktorlugu Turkiye Cumhuriyyetinin paytaxti Ankara seherinde yerlesir resmi dili turk dilidir 1993 cu ilin ikinci yarisindan sonra Azerbaycan dovleti terefinden TURKSOY un fealiyyetine diqqetin artmasi tezlikle bu teskilatin isinde Azerbaycan Respublikasinin rolunu xeyli guclendirdi Azerbaycan numayendelerinin teskiletme isinde feal istiraki teskilatin fealiyyetinin meqsedyonlu qurulmasinda getdikce daha cox ozunu gosterirdi Eger TURKSOYun yarandigi ilk vaxtlarda teskilatin fealiyyetinde esas agirliq merkezi Turkiye Cumhuriyyetinin uzerine dusurduse 1994 1995 ci illerden baslayaraq veziyyet nisbeten beraberlesdi yeni agirliq merkezi hem de diger turk respublikalarinin xususen de Azerbaycanin uzerine dusdu Dogrudur TURKSOY un hele II toplantisi 30 noyabr 2 dekabr 1992 Bakida kecirilmis ve teskilatin fealiyyetini guclendirmeye yoneldilen muhum qerarlar qebul etmisdi 1996 ci il noyabrin 6 7 de Bakida turk xalqlarinin birliyi edebi medeni elaqeleri ile elaqedar uc muhum tedbirin TURKSOY un VIII toplantisi turk dunyasi yazicilarinin III qurultayi ve Mehemmed Fuzulinin 500 illik yubileyinin yekun tedbirleri kecirilmesi artiq onu subut edirdi ki Azerbaycan turk dunyasinin liderlerinden birine cevrilmekdedir Bu baximdan Azerbaycan medeniyyet naziri Polad Bulbuloglunun tesebbuskarligi ve isguzarligi daha cox diqqeti celb edirdi Ele bu keyfiyyetlerin ve ustelik de onun teskilatciliginin neticesi idi ki artiq TURKSOY un V toplantisinda 28 may 3 iyun 1994 cu il Biskek ColpanAta Polad Bulbuloglu teskilatin Bas direktoru secildi 2003 2004 cu iller Qazaxistanin medeniyyet naziri 2005 ci ilden Qazaxistan Respublikasinin BMT de medeni sosial meseleler uzre temsilcisi Bas direktor olub Dusen Korabay oglu Kaseinov 28 may 2008 ci ilde TURKSOY un Daimi Surasi terefinden TURKSOY un basqani secilib Bas direktor TURKSOY un butun fealiyyetine cavabdehlik dasiyir onu beynelxalq tedbirlerde temsil etmek muqavileler imzalamaq huququna malikdir Teskilat struktur etibari ile iki komiteye bolunub Medeniyyet ve incesenet tedbirlerinin birge kecirilmesi uzre Komite inzibati ve huquqi temsilciler uzre Komite Bas direktor TURKSOY un butun fealiyyetine cavabdehlik dasiyir onu beynelxalq tedbirlerde temsil etmek muqavileler imzalamaq huququna malikdirEsas meqsedi Turk dilinde danisan xalqlar olkeler ve etnik qruplar arasinda medeni elaqelerin inkisaf etdirilmesi Turk medeniyyeti numunelerinin arasdirilmasi oyrenilmesi qorunmasi ve dunyaya catdirilmasi Turk xalqalarinin medeniyyetinde tarixi siyasi ve cografi sebeblerden ve xarici olkelerin tesiri altinda yaranmis ferqlerin aradan qaldirilmasi Turk medeniyyetinin musterek oldugunun subuta yetirilmesi Turk medeniyyetinin diger medeniyyetlerin zererli tesirinden qurtarilmasi ve onun oz menbelerine qaytarilmasi Cografi mekan cehetden genis erazide yasayan turk dovletileri ve toplumlari arasinda elifba ve dilin saxlanilmasi Dunya medeniyyetinde muhum yer tutan turk medeniyyetinin diger yerlerde de yayilmasi Turk medeniyyet incesenet ve arxiv senedlerinin qorunmasi ucun merkez yaradilmasi Turk dunyasinin gorkemli tarixi sexslerinin mutefekkir sair ve yazicilarinin habele diger boyuk sexsiyyetlerinin butun dunyaya tanitdirilmasi ve s Esas funksiyasiBu meqsedlere nail olmaq namine TURKSOY asagidaki fealiyyet sahelerinde tedbirler heyata kecirir funksiyalari medeniyyet ve incesenet sahesinde turkdilli xalqlar arasinda elaqeleri inkisaf etdirir ve mohkemlendirir bu meqsedle muxtelif proqram ve layihelerin birge heyata kecirilmesini temin edir turkdilli xalqlarin umummenevi servetlerinin tarixi irsinin edebiyyat ve incesenet numunelerinin idmanin enenevi novlerinin ve xalq oyunlarinin askara cixarilmasina saxlanmasina oyrenilmesine inkisafi ve tebligine yoneldilmis tedbirler heyata kecirir turkdilli olkelerin medeniyyet ve incesenetinin en yaxsi nailiyyetlerini yayan radio ve televiziya proqramlarinin senedli video ve kinofilmlerin yaradilmasi ucun sifarisleri yerine yetirir teatr musiqi opera ve balet seneti sahesinde festival ve musabiqeleri teskil edir diger profilli strukturlarin kecirdiyi oxsar tedbirlerde istirak edir turkdilli olkelerin tesviri ve plastik incesenetinin inkisafina yoneldilmis sergileri resm sergilerini ve diger tedbirleri heyata kecirir dovri ve birdefelik metbu mehsulu nesr edir umumturk tarixinin onemli hadiselerinin turkdilli olkelerin dil edebiyyat medeniyyet ve incesenetinin inkisafina ehemiyyetli tohfeler vermis gorkemli sexsiyyetlerin ildonumlerine hesr olunmus yubileyleri xatire gecelerini ve diger kutlevi tedbirleri teskil edir TURKSOYun meqsed ve vezifeleri cercivesinde beynelxalq elmi konfranslar simpoziumlar diskussiyalar ve i a kecirir Medeniyyet incesenet tehsil ve i a sahesinde diger beynelxalq ve milli teskilatlarla ictimai strukturlar ve herekatlarla qarsiliqli elaqeler yaradir birge proqramlarin heyata kecrilmesinde onlarla emekdasliq edir Kecirilen tedbirlerUmumi raziliga esasen 1993 cu ilin yanvarin 13 de Turkiyenin paytaxti Ankara seherinde TURKSOY un Bas Direktorlugunun acilisi oldu Hele teskilat tam formalasmamis Turk dunyasi ucun elemetdar olan bir cox musterek tedbirler kecirildi Meselen 1993 cu ilin yanvarinda Turkiyede dahi Azerbaycan bestekari ve drijoru Niyazinin xatire gecesi oldu Iyunun 7 ve 11 de Ankarada turk yazicilarinin qurultayinin kecirilmesi Turk dunyasi edebi muhitinin formalasmasi baximindan ehemiyyetlidir Turksoyun teskilatlanmasi prosesi Nazirler Surasinin 1993 cu il iyulun 9 ve 12 de Almaatida kecirilen III iclasi ile basa catdi Bu tedbirde Turksoyun yaranmasi ve formalasmasi prinsipleri haqqinda muqavile imzalandi Belelikle turkdilli olkelerin birge tesebbusu ve qarsiliqli seyi neticesinde medeniyyet ve incesenet sahelerini ehate eden inteqrasiyanin esasi qoyuldu 1993 cu ilin avqustunda Turkmenistanin paytaxti Asqabad seherinde TURKSOY Asiq Pir Aydinin xatiresine hesr olunmus I beynelxalq festivalda istirak etdi Asik Aydin Alinin serlerinde Alevi Bektasi inanc ve gelenekleri on planda olmus Allah Muhammet Hz Ali 12 Imamlar Haci Bektasi Veli ve Ali Riza Ulusoya sevgi saygi ve urekten bagliligi six six vurgulanmaktadir 1993 cu il oktyabr ayinda Almatida turkdilli olkelerin xalq tetbiqi incesenet numunelerinin birinci sergisi kecirildi TURKSOY fealiyyeti dovrunde muxtelif enenelerin medeniyyet tedbirlerinin esasini qoymusdur 1994 cu ilin 21 23 martinda Turkiyede genis miqyasda qeyd olunan Novruz bayrami boyuk maraqla qarsilandi ve her ilin martinda muntezem olaraq kecirilmekdedir 1994 cu ilin 27 28 mayinda Kiprde kecirilmeye baslayan turkdilli olkelerin Opera gunu bu qebilden olan eneneler arasina daxildir YUNESKO nun xetti ile gerceklesen dahi Azerbaycan sairi Fuzulinin 500 illik yubileyi TURKSOY un tesebbusu ile butun Turk Dunyasinda tenteneli sekilde qeyd olundu Mehemmed Fuzulinin yubiley senliklerine mehz Turkiyede baslanilmasi da Turk dunyasi medeniyyet ve incesenet xadimleri arasinda edebi medeni elaqelerin genislendirilmesi zeruretinin tamamile derk olunmasi neticesi oldu ve gozel semere verdi Dahi mutefekkir turk dunyasinin ve onun ayrilmaz hissesi olan Azerbaycanin butun beseriyyete bexs etdiyi en boyuk simalardan biri Mehemmed Fuzulinin 500 illik yubileyinin qeyd olunmasi butun turkdilli olkelerin ve xalqlarin esl bayramina cevrildi Qeyd edek ki Mehemmed Fuzulinin yubileyi tekce Azerbaycanda deyil hem de Turkiyede Rusiyada Iraqda Iranda Dagistanda Parisde YUNESKO nun bas qerargahinda kecirilmis butun dunyada Azerbaycanin sohretini daha yukseklere qaldirmis turk xalqlarinin elaqelerinin guclendirilmesi isine layiqli xidmet gostermisdi Dahi soz ustadinin 1996 ci il noyabrin 8 9 da Bakida kecirilmis yubiley senliklerinin yekunu ise turk olkeleri ve xalqlari birliyinin parlaq numayisine cevrilmisdi Cunki bu yubiley tentenelerinde demek olar ki butun turk olkeleri ve xalqlarinin numayendeleri istirak etmisdiler Tenteneli yubiley iclasina dunyanin bir cox olkelerinden numayendeler gelmis 7 turk olkesinin Turkiye Ozbekistan Qazaxistan Qirgizistan Tataristan Basqirdistan Xakasiya numayendeleri boyuk Fuzuli seneti Azerbaycan xalqi haqqinda genis meruzelerle cixis ederek urek sozlerinin soylemisdiler Bu tedbir bir daha subut etmisdi ki eyni kokden olan turk xalqlari arasinda yeni seraitde edebi medeni elaqelerin guclendirilmesinde bele gorkemli sexsiyyetlerin yubileylerinin qeyd olunmasi olduqca boyuk ehemiyyete malikdir Teskilatin Nazirler Surasi 1995 ci ilde formalasmis enenvi tedbirleri davam etdirmekle yanasi bir sira deyerli layiheleri de heyata kecirdi Hemin ilin 29 30 iyununda Manas eposunun 1000 illiyine hesr olunmus beynelxalq simpoziumda bu edebi abidenin umumturk konteksinde tedqiq olunmasinin ehemiyyetinden behs edilmisdi 24 31 avqustda Manas eposunun 1000 illiyine hesr olunmus Biskekde kecirilen tenteneli senliklerde istirak eden TURKSOY bu tarixle elaqedar olaraq nefis tertibatli Manas kitabini nesr etdirir Avqustun 6 11 de boyuk qazax sairi Abayin yubiley merasiminden sonra TURKSOY un desteyi ile Abayin secilmis eserleri nesr olunmusdu Avqustun 6 11 de boyuk qazax sairi Abayin yubiley merasiminden sonra TURKSOY un desteyi ile Abayin secilmis eserleri nesr olunmusdu 1996 ci il iyunun 15 de Ankarada boyuk tatar sairi Qabdulla Tukayin anadan olmasinin 110 illiyi qeyd olundu TurkSOY un Nazirler Surasinin 2011 ci il mayin 19 22 mayda Moldovanin Qaqauz Yeri Muxtar Vilayetinde kecirilmis 27 ci toplantisinda 2011 ci il klassik tatar sairinin anadan olmasinin 125 illiyi serefine Abdulla Tukay ili elan edildi 1996 ci ilin sentyabrinda Turkiyede Qazaxistan Respublikasinin medeniyyet gunlerinin kecirilmesi eyni zamanda meshur qazax sairi Cambulun150 illik yubileyinin qeyd olunmasi her iki turk dovletinin munasibetlerinin inkisafinda yeni merhelenin baslanmasina delalet edir Regional medeni inteqrasiya modeli kimi analoqu olmayan TURKSOY bir cox beynelxalq teskilatlarin diqqetini celb etdi Medeniyyet Nazirlerinin Daimi Surasi da oz novbesinde beynelxalq elaqelerin inkisaf etdirilmesi yonumunde bir cox tedbirler heyata kecirmisdi 1996 ci il iyulun 7 de Istanbul seherinde TURKSOY la YUNESKO arasinda qarsiliqli emekdasliq haqqinda muqavile imzalandi Bu emekdasliq cercivesinde YUNESKO nun bas direktoru F Mayorun deveti ile TURKSOY un bas direktoru P Bulbuloglu YUNESKO nun bas konfransinin XXIX sessiyasinda istirak etdi Bundan sonra baslanan danisiqlarin movzusu yaxin merhele ucun ikiterefli elaqelerin inkisaf etdirilmesi meselesi olub TURKSOY un teklifi ile YUNESKO nun bas fealiyyet proqramina daxil olunmasi teklif edilmisdi 1 1999 cu ilde dunya ve turk edebiyyatinin evezsiz numunesi olan Dede Qorqud eposunun 1300 illik yubileyinin kecirilmesi bu meqsedle de 1999 cu ilin Dede Qorqud ili adlanmasi YUNESKO oz novbesinde bu ideyani beyenmisdi ve Dede Qorqud ensiklopediyasinin hazirlanmasi ucun 40 min ABS dollari cercivesinde maddi yardim gostermeye hazir oldugunu bildirmisdi 2 Turk Dunyasinin tarixi medeni merkezlerinden biri olan Turkistan seherinin 1500 illiyinin qeyd olunmasi 3 Boyuk Turk Xaqanliginin 1450 illiyine hesr olunmus tenteneli merasimlerin kecirilmesi TURKSOY un YUNESKO qarsisinda qaldirdigi butun bu tekliflerin sonradan yuksek seviyyede reallasmasi teskilatin beynelxalq nufuzunu daha da artirmisdi Bunlarla yanasi YUNESKO terefinden sonradan Os seherinin 3000 illiyi Mehemmed Kasqarlinin Divani lugeti turk eserinin 925 illiyi Mehemmed bey Qaramanoglu terefinden turk dilinin dovlet dili elan olunmasinin 725 illiyi Ehmed Yesevinin anadan olmasinin 900 illiyi qeyd olunmusdur TURKSOY la YUNESKO arasinda elaqeler daim inkisaf edir ve Turk Dunyasi ucun muhum ehemiyyet kesb eden tarixler beynelxalq alemde anilmaqdadir XI yuzilliyin boyuk zeka sahiblerinden olan Mahmud Kasqarlinin Divanu lugat it turk Turk dillerinin sozluyu adli eseri dunya dilcilik elminin en nadir incilerinden ve turkologiyanin baslica dayaqlarindan biridir Tekce turk dillerine aid bir sozluk olmaqla mehdudlasib qalmayan bu dahiyane eser umumturk medeniyyetine tarixine etnoqrafiyasina folkloruna mifologiyasina cografiyasina ve s aid evezsiz bir qaynaqdir prof P K Juzenin dediyi kimi bir turk ensiklopediyasi dir Ehmed Yesevi XI esrin meshur mutefekkir sairi ortaq turk edebiyyatinda ilk mutefekkirlerden turk dilinde sufizm edebiyyatinin ilk yaradicilarindan Orta Asiya Turkleri arasinda Islami yayan Anadolunun turklesmesinde ve muselmanlasmasinda boyuk rolu olan Ehmed Yesevinin dogum tarixi deqiq bilinmir Vefati 1194 cu Esas eseri Divani hikmet Ehmed Yesevi XI esrin meshur mutefekkir sairi ortaq turk edebiyyatinda ilk mutefekkirlerden turk dilinde sufizm edebiyyatinin ilk yaradicilarindan Orta Asiya Turkleri arasinda Islami yayan Anadolunun turklesmesinde ve muselmanlasmasinda boyuk rolu olan Ehmed Yesevinin dogum tarixi deqiq bilinmir Vefati 1194 cu Esas eseri Divani hikmet 1996 ci il noyabrin 6 8 de Nazirler Surasi Bakida ozunun VIII iclasini kecirerek sozugeden il ucun nezerde tutulmus tedbirler planini muzakire etdi Bu iclasin elemetdar cehetlerinden biri o idi ki ilk defe olraq Tuva Respublikasi ve Xakasiya Respublikasi musahideci sifeti ile TURKSOY a qosulmusdu Bundan sonra siralari hemise genislenen ve getdikce daha boyuk arenani ehate eden TURKSOY un uzvlerinin sayi 12 ye catmisdi 1996 ci ilin oktyabrinda Daskendde kecirilen turkdilli dovlet bascilarinin IV sammitinde TURKSOY un fealiyyetine yuksek qiymet verilmisdi Eyni zamanda dovlet bascilarinin Daskend beyannamesinde qeyd olunmusdu ki yaxin dovr erzinde Turk tarixi ve medeniyyetinin xatire teqvimi Boyuk Turk Xaqanliginin 1450 illiyinin birge qeyd olunmasi proqrami hazirlansin Medeniyyet Nazirleri Surasi bu tapsirigi yerine yetirmek ucun butun zeruri tedbirlerin gorulmesini vacib hesab etmis ve turkdilli olkelerin dovlet bascilarinin yuksek seviyyeli V sammitine kimi her iki proqramin hazirlanmasi qerara alinmisdi Daskend beyannamesinin muddealarini rehber tutan qurultay turk xalqlari arasinda qardasliq elaqelerini daha da genislendirmeye cagiraraq bununla bagli muhum qerarlar qebul etmisdi Bunlarin arasinda turk dunyasi yazicilarinin Bakida Azerbaycan Yazicilari Birliyinin nezdinde koordinasiya elaqelendirme merkezinin yaradilmasi qurultay materiallarinin hemcinin 1926 ci ilde Bakida kecirilmis I Umumittifaq turkoloji qurultayinin materiallarinin cap edilmesi 1999 cu ilin butun dunyada Dede Qorqud ili elan edilmesi barede YUNESKO qarsisinda mesele qaldirilmasi turk dunyasinda latin qrafikali elifbaya kecilmesi ile elaqedar real tedbirler plani hazirlanmasi ortaq edebi turk dilinin formalasdirilmasi ucun tedbirler heyata kecirilmesi ve s cox muhum ehemiyyete malik idi 1997 ci ilin 11 15 mayinda Turkiyenin Ankara ve Karaman seherlerinde Turk dili beynelxalq bayrami kecirilmisdi Hemin il iyulun 15 ve 17 de gerceklesen Issik Kul Forumu Beynelxalq Assambleyasinda TURKSOY un Bas direktoru P Bulbuloglu Turk medeniyyeti milli ve qlobal aspektde XXI esre baxis movzusunda meruze etmisdi TURKSOY un fealiyyetinin intensivlesdirilmesi ve daha genis daireni ehate etmesi teskilatin huquqi bazasini tekmillesdirilmesini zeruri edirdi Bu baximdan isci qrup terefinden hazirlanmis TURKSOY un fealiyyet prinsipleri ve yaradilmasi haqqinda esasname TURKSOY un personali haqqinda esasname TURKSOY un maliyye fealiyyeti haqqinda esasname uzun muddet medeniyyet nazirleri terefinden muzakire olunmus teklif ve iradlar nezere alinmaqla IX iclasda qebul olunmusdu TURKSOY un fealiyyetine boyuk onem veren turkdilli olkelerin dovlet bascilari demek olar ki butun sammitlerin yekun beyannamelerinde teskilatin isini teqdir etmisler Bu baximdan TURKSOY dovlet bascilari qarsisinda mesuliyyet dasiyan orqan kimi de nezerden kecirilmelidir 1996 ci il Daskend Beyannamesinden ireli gelen vezifeleri yerine yetirmek ucun medeniyyet nazirleri az vaxt erzinde muhum bir layiheni hazirlaya bildiler Bu layihelerden birincisi Turk Dunyasinin medeniyyet ve incesenetine aid olan hadiseler sistemli sekilde oz eksini tapib Bu teqvim eyni zamanda TURKSOY un 1998 2003 cu illerde heyata kecirmeyi nezerde tutdugu tedbirler plani kimi de qiymetlidir Diqqeti ceken meqam odur ki TURKSOY un tarixindehele ele bir hal olmayib ki bu teqvimde oz eksini tapmis her hansi hadise ve ya yubiley qeyd olunmasin Heyata kecirilmeli olan tedbirler oz ehemiyyetine ve miqyasina gore uc kateqoriyaya ayrilir 1 Beynelxalq seciyye dasiyan tedbirler Bu qebilden olan tedbirler TURKSOY un butun uzv dovletleri terefinden mutleq qeyd olunur daha vacibleri ise YUNESKO ile birge kecirilir 2 Regional ehemiyyet dasiyan tarixleri TURKSOY a daxil olan iki ve daha cox uzv olkeler qeyd edir 3 Milli ehemiyyetli tarixler yalniz bir olkenin daxilinde TURKSOY a uzv olan basqa dovletlerin istiraki ile anilir Daskend Beyannamesinden ireli gelen diger muhum layihe Boyuk Turk Xaqanliginin 1450 illiyinin kecirilmesi uzre proqramin hazirlanmasi idi TURKSOY un IX iclasinin protokolunda gosterilir ki dunya tarixine ilk demokratik dovlet qurumu kimi daxil olan Boyuk Turk Xaqanliginin muasir Turk Dunyasinin tarixi koklerinde ve milli tefekkurun formalasmasinda mustesna rolu olmusdur TURKSOY 1997 ci il avqustun 25 ve 27 de Tuva Respublikasinin Qizil seherinde Sibirin turkdilli xalqlarinin Boyuk Turk Xaqanliginin 1450 illiyine hesr olunmus beynelxalq konfransinda istirak edib Yubileylerin elametdar hadiselerin anilmasi tarixi suurun yeniden oyanmasina elverisli zemin yaradir Bu qebilden olan tedbirlerle yanasi TURKSOY muxtelif musabiqeler tetbiqi incesenet numunelerinden ressam islerinden ibaret sergiler de teskil edir Ankarada 1998 ci ilin oktyabrinda kecirilen Medeniyyet ve incesenmet eserleri 98 sergisi hemin ilin oktyabr ayinda Istanbul seherinde teskil olunan uzv dovletlerin ressamlarinin el islerinden ibaret sergi diqqeti celb edir 1998 ci ilde TURKSOY un xetti ile boyuk ozbek alim ve muteffekir Mehemmed ibn Ismayil el Buxarinin ve Ehmed el Ferabinin xatiresine hesr olunmus elmi simpoziumda butun turk olkelerinden gelmis elm xadimleri istirak edirdi Ebu Abdulla Imam Mehemmed ibn Ismayil Buxari 810 cu il 869 cu il Islam alimi Buxarinin Camiu s Sehih i Sehihi Buxari qeleme almasi iki sebebe baglidir Bunlarin birincisi muelliminin ondan bunu xahis etmesi ikincisi ise bunu yuxuda gormesidir Buxari Sehih olaraq adlandirilan ve icerisinde onun ozune gore sehih oldugu sabit olan hedislere yer verdiyi kitabinda bir cox dini hokmlerin qaynagini gostermesi ile Islam dunyasina boyuk bir xidmet etmisdir Buxarinin Camius Sehih i 97 kitabdan 3450 babdan ibaretdir Ebunesr Mehemmed ibn Mehemmed ibn Terxan ibn Uzlug ibn Terxan Farabi Ebunesr Farabi bezi menbelerde ise Ebu Nesr Mehemmed ibn el Ferah el Farabi texminen 873 950 ci illerde yasamasi guman olunur ensiklopedik alim Islam dunyasinda peripatetik felsefenin inkisafinda muhum xidmet gostermis filosofdur Elmde Aristotelden sonra Ikinci muellim el Muellim es sani fexri adini qazanmisdir Aristotelden sonra butun dovrlerin ve xalqlarin en boyuk filosofu sayilir Farabi Serqin Ibn Sina ve Ibn Rusd kimi duhalarinin formalasmasina birbasa tesir gostermisdir Dovrumuze qeder 117 kitabi gelib cixmisdir Alimin meshur eserlerinden biri Feziletli seher ehlinin baxislari adli kitabidir Bu eserinde Ideal dovlet konsepsiyasini ireli surmusdur Farabi hemcinin fizikada bosluqlarin varligi ve onlarin tebieti haqqinda fikir soylemis ilk tedqiqatcilardan biri hesab olunur Muasir ereb musiqisinde istifade olunan ses sistemini mehz Farabi isleyib hazirlamisdir TURKSOY terefinden 1999 cu ilde gorulen islerin yekunu olaraq hemcinin gelecekde qarsida duran vezifeleri ozunde eks etdiren XXI esre muraciet qebul olundu Ankarada kecirilen Nazirler Surasinin XIII yigincaginda qebul olunmus muraciet TURKSOY adindan turk dovletlerinin bascilarina xalqlarina ve hokumetlerine unvanlanmisdi 1999 cu ilin iyulun 7 de YUNESKO nun Parisde yerlesen menzil qerargahinda Dede Qorqud eposunun 1300 illiyine hesr olunmus tenteneli merasim kecirildi TURKSOY un Dede Qorqud eposunun 1300 illiyi munasibetile Turkiyenin Bayburt seherinde mohtesem bayram senliyinde istiraki teskilatin umumturk deyerlerine munasibetinden ireli gelirdi TURKSOY un Biskek seherinde kecirilen Nazirler Surasinin XII yigincaginda Moldova Respublikasinin terkibinde olan Qaqauz yeri muxtar qurumu teskilata uzv qebul olundu Turkiye Respublikasinda 1999 cu ilin avqustun 17 de ve noyabrin 12 de bas vermis zelzeleler neticesinde dovlete milyardlarla ABS dollari ile olculen maddi ziyanin deymesine baxmayaraq bu olke TURKSOY un mailiyyelesmesinde fealligini azaltmamisdir Turkiye hokumeti 2000 ci il ucun budce layihesini muzakire ederken TURKSOY a ayrilmis payi oldugu kimi saxlamisdir TURKSOY un qarsisina cixan problemlerin helli butun uzv dovletler ucun hemise eyni derecede ehemiyyet dasimisdir TURKSOY un fealiyyetinin terkib hissesi kimi muxtelif kitab ve mecmuelerin nesr olunmasini gostermek olar Qirgizistanin xalq eposu Manas Abayin secilmis eserleri Altaydan Dunyaya qeder turk medeniyyetinin umumi motivleri Basqird xalq eposu Ural Batir Turkmenistan poeziyasinin antologiyasi Turkdilli olkelerin memarliq abideleri Boyuk Turk Xaqanliginin tarixi Muxtar Auezovun secilmis eserleri Tatar xalq dastani Idigey Dede Qorqud ensiklopediyasi Bulqar tatar sivilizasiyasinin abideleri Nikolay Katanovun secilmis eserleri ve s TURKSOY un fealiyyetinin terkib hissesi kimi muxtelif kitab ve mecmuelerin nesr olunmasini gostermek olar Qirgizistanin xalq eposu Manas Abayin secilmis eserleri Altaydan Dunyaya qeder turk medeniyyetinin umumi motivleri Basqird xalq eposu Ural Batir Turkmenistan poeziyasinin antologiyasi Turkdilli olkelerin memarliq abideleri Boyuk Turk Xaqanliginin tarixi Muxtar Auezovun secilmis eserleri Tatar xalq dastani Idigey Dede Qorqud ensiklopediyasi Bulqar tatar sivilizasiyasinin abideleri Nikolay Katanovun secilmis eserleri ve s TURKSOY un fealiyyetinin terkib hissesi kimi muxtelif kitab ve mecmuelerin nesr olunmasini gostermek olar Qirgizistanin xalq eposu Manas Abayin secilmis eserleri Altaydan Dunyaya qeder turk medeniyyetinin umumi motivleri Basqird xalq eposu Ural Batir Turkmenistan poeziyasinin antologiyasi Turkdilli olkelerin memarliq abideleri Boyuk Turk Xaqanliginin tarixi Muxtar Auezovun secilmis eserleri Tatar xalq dastani Idigey Dede Qorqud ensiklopediyasi Bulqar tatar sivilizasiyasinin abideleri Nikolay Katanovun secilmis eserleri ve s 2001 ci ilin mayin 9 10 da Istanbul seherinde gerceklesen elmi tedbirde Azerbaycanin Qazaxistanin Qirgizistanin Turkmenistanin ve Ozbekistanin Sovet Ittifaqinin dagilmasindan sonra musteqillik elde etmesinden sonrakimerhelede iqtisadi siyasi sosial ve medeni heyatlarindaki problemler ve inkisaf tendensiyasi tehlil olunmusdu Simpoziumda turkologiya filologiya tarix beynelxalq huquq iqtisadiyyat uzre mutexessislerin 58 meruzesi ve 10 yazili tezisi dinlenilmisdi Turkdilli dovletlerin son on ilde medeniyyet sahesinde elaqelerinin intensivlesdirilmesinde TURKSOY un rolu xususi qeyd olunmusdur Tedbir neticesinde turkdilli olkelerin siyasi sistemlerini iqtisadi medeni inkisafin ozunde eks etdiren zengin elmi faktoloji materiallar toplanmisdi Ismayil Qaspirali Gasprinskiy 1851 1914 Krim tatari muellim ve siyasetciKaspirali Rus Imperatorlugunda Turk ve Islam toplumlarinin tehsil medeni islahat ve modernlesmeye ehtiyaci oldugunu ferq eden ilk ve tek musluman ziyalisidir Soyadi Krimdaki Gaspra seherinden goturulmusdur Turkcu Turanci gorusun ideologlarindandir Kaspirali dusuncelerini 1883 cu ilde qurdugu ve 1918 ci ile qeder varligini surduren Tercuman adli qezeti ile yaymistir Yayinlarinda Turk xalqlarini birlik ve dayanismaya cagirirdi Dilde fikirde isde birlik 2002 ci il yanvarin 28 30 da Qazaxistanin Almati seherinde TURKSOY Beynelxalq Teskilatinin XVII toplantisi kecirilmisdir Birinci gun toplanti istirakcilari Almatidaki Dovlet Incesenet Muzeyinde TURKSOY un resm sergisinin acilisinda olmusdular 2001 ci ilin avqustunda Turkiyenin Canaqqala seherinde teskil edilen Beynelxalq yaradiciliq laboratoriyasinda erseye getirilen bu sergi tamasacilar terefinden maraqla qarsilanmisdi sergide genc Azerbaycan ressami Resad Mehdiyevin de isleri numayis etdirilmisdi 2002 ci il yanvarin 28 30 da Qazaxistanin Almati seherinde TURKSOY Beynelxalq Teskilatinin XVII toplantisi kecirilmisdir Birinci gun toplanti istirakcilari Almatidaki Dovlet Incesenet Muzeyinde TURKSOY un resm sergisinin acilisinda olmusdular 2001 ci ilin avqustunda Turkiyenin Canaqqala seherinde teskil edilen Beynelxalq yaradiciliq laboratoriyasinda erseye getirilen bu sergi tamasacilar terefinden maraqla qarsilanmisdi sergide genc Azerbaycan ressami Resad Mehdiyevin de isleri numayis etdirilmisdi 2002 ci il yanvarin 28 30 da Qazaxistanin Almati seherinde TURKSOY Beynelxalq Teskilatinin XVII toplantisi kecirilmisdir Birinci gun toplanti istirakcilari Almatidaki Dovlet Incesenet Muzeyinde TURKSOY un resm sergisinin acilisinda olmusdular 2001 ci ilin avqustunda Turkiyenin Canaqqala seherinde teskil edilen Beynelxalq yaradiciliq laboratoriyasinda erseye getirilen bu sergi tamasacilar terefinden maraqla qarsilanmisdi sergide genc Azerbaycan ressami Resad Mehdiyevin de isleri numayis etdirilmisdi Qazaxistanda kecirilen Azerbaycan Medeniyyeti Gunleri cercivesinde tamasanin premyerasi da bas tutdu ve sentyabr ayinda boyuk dramaturqun veteni olan Sekide Axundzadenin yubiley tedbirlerinde boyuk ustaliqla numayis etdirildi Ufada kecirilen Tuqanliq teatr festivalinda ise Gence Dovlet Dram Teatrinin kollektivi bu meshur eseri Basqirdistan tamasacilarina teqdim etdi Qazaxistanda kecirilen Azerbaycan Medeniyyeti Gunleri cercivesinde tamasanin premyerasi da bas tutdu ve sentyabr ayinda boyuk dramaturqun veteni olan Sekide Axundzadenin yubiley tedbirlerinde boyuk ustaliqla numayis etdirildi Ufada kecirilen Tuqanliq teatr festivalinda ise Gence Dovlet Dram Teatrinin kollektivi bu meshur eseri Basqirdistan tamasacilarina teqdim etdi Qazaxistanda kecirilen Azerbaycan Medeniyyeti Gunleri cercivesinde tamasanin premyerasi da bas tutdu ve sentyabr ayinda boyuk dramaturqun veteni olan Sekide Axundzadenin yubiley tedbirlerinde boyuk ustaliqla numayis etdirildi Ufada kecirilen Tuqanliq teatr festivalinda ise Gence Dovlet Dram Teatrinin kollektivi bu meshur eseri Basqirdistan tamasacilarina teqdim etdi Turk dunyasi medeniyyet paytaxtlari layihesi TURKSOY un yeni layihelerindendir Layihenin meqsedi zengin medeni irse malik olan olkelerimizi seherlerimizi dunyaya tanitmaqdir TURKSOY un bu teklifi 2011 ci ilde Istanbulda kecirilen turkdilli olkelerin dovlet rehberlerinin Zirve Toplantisinda destek gordu ve ilk olaraq 2012 ci il Astana seheri Turk Dunyasinin Medeniyyet Paytaxti elan olundu Turk dovletlerinin paytaxtlari arasinda en genc olan Astana seheri ilboyu turk dunyasinin medeniyyet merkezine cevrildi TURKSOY medeniyyet nazirlerinin de istirak etdiyi mohtesem acilis toreni ile baslayan ve butun ilboyu kecirilen rengareng medeni tedbirler cesidli konsertler elmi konfranslar simpoziumlar ve sergilerle turk dunyasinin senet adamlarini Astana bir araya getirdi Dekabr ayinda ise heyata kecirilen baglanis toreninde Turk Dunyasinin Medeniyyet Paytaxti simvolu Astana valisi terefinden Turkiyenin Eskiseher valisine teqdim edildi Eskiseher 2013 cu il ucun Turk Dunyasinin Medeniyyet Paytaxti elan edilmisdir 2014 cu ilde ise Tataristanin Kazan seheri Turk Dunyasinin Medeniyyet Paytaxti missiyasini yerine yetirecek Turkiyenin yeni yaranmis turk dovletlerinden ferqli tehsil sistemine malik olmasina baxmayaraq yeni dovrde muasir ixtisas kadrlarinin hazirlanmasi zerureti bu istiqametde emekdasligin baslanmasina tekan verdi Tehsil sahesinde emekdasligin muhum istiqametlerini telebe mubadilesi birge orta mekteblerin litseylerin ve universitetlerin acilmasi teskil edir TURKSOY un 2013 cu il dekabr ayinda Eskiseherde TurkVizion Turk dilli xalqlarin ilk mahni musabiqesini kecirmisler 3 5 noyabr 2007 ci ilde Cenubi Qazaxistan vilayetinin Tolebiy rayonunun Birkolik sanatoriyasinda Turk Xalqlarinin Umumdunya Assambleyasinin V Qurultayi kecirilmisdir Melumat ucun bildirek ki Turk Xalqlarinin Umumdunya Assambleyasi TXUA dunyadaki Turk xalqlarinin ictimai birliklerini ve vetendaslarini ozunde birlesdiren ictimai teskilatdir O 1991 ci ilde Qazanda yaranmisdir Son dovrlere qeder Assambleyanin merkezi qerargahi Simferapolda yerlesirdi Ona Kirim Tatarlarinin taninmis ictimai xadimi I Umarov rehberlik etmisdi V Qurultayi Qazaxistanin dovlet himninin sedalari altinda tenteneli sekilde Qurultay teskilat komitesinin sedri akademik Yermentay Sultanmurat acmisdi Qurultayda Tataristan numayendesi Assambleyanin birinci sedri Refael Muxametdinov son on ilde Turk dunyasinin umumi veziyyeti ve TXUA nin proqrami haqqinda Qazaxistan numayendesi akademik Yermentay Sultanmurat Turk xalqlarinin birlesmesinin fundamental esaslari haqqinda Ictimai inkisafin Turk modeli haqqinda Turk xalqlarinin tarixi medeni merkezi Turan intibahinin remzi ve serti Goy Turk adli abidesinin paytaxti Turan seherinin yaradilmasi haqqinda Ozbekistan numayendesi akademik Bextiyar Kerimov Ortaq Turk dili haqqinda ve Moskvadan ictimai xadim Muxamet Minacev TXUA nin Nizamnamesi haqqinda meruzelerle cixis etmisler Muzakire ve melumatlarla taninmis Kumik ictimai xadimi cenab Salav Eliyev Qirgizistandan Turan partiyasinin sedri Emir Sarpasev Qirgizistan parlamentinin sabiq deputati Nur Mehemmed Kenje Karaxan Uygur Medeniyyet Merkezinin direktoru Turk dunyasinin taninmis ictimai xadimi professor Turan Yazqan Turk Dunyasi medeniyyetini tedqiq eden Cuvas merkezinin rehberi Ille Ivanov Qaracay Balkar umummilli jurnali Alani nin bas redaktoru Yuruslan Bolatov Xakas Respublikasi hokumetinin sabiq uzvu Lyubov Ayosina Yesevi adina Qazax Turk Universitetinin vitse prezideti Bayram Bayraktar Qazaxistanli akademik Amanbek Akayev Kirim Tatar Meclisinin uzvu Eli Xamzin ve basqalari cixis etmisler Qurultay asagidaki qerarlari qebul etmisdir 1 Turk Xalqlarinin Umumdunya Assambleyasinin yeni Proqram ve Nizamnamesi tesdiq edilsin 2 Akademik Bextiyar Kerimovun Ortaq Turk dili nin yaradilmasi ile bagli metodikasi beyenilsin TXUA nin rehber orqanlarina tapsirilsin ve maraqli tereflerden xahis edilsin ki Turk xalqlari arasinda umumturk dili Ortaturk cenin yaradilmasi ve isledilmesi ile bagli lazimi olculer gotursunler 3 Refael Muxametdinovun rehberliyi altinda Turk xalqlarinin umumi menevi ruhi esaslarinin medeniyyet incesenet idman ve s inkisafi ve yeniden yukseldilmesi ile bagli merkezler yaradilsin 4 Boyuk Ipek yolu Pekin Istanbul Avropa Simkent Daskend avto magistral asirimi uzerinde Cenubi Qazaxistan Vilayetinin Kaziqurd rayonunun muqeddes Kaziqurd dagi civarinda Turk xalqlarinin tarixi medeni merkezi Turan intibahinin remzi paytaxti Turan seherinin serti adi Goy Turk olan monumental abidenin yaradilmasi ideyasi beyenilsin ve emeli is gorulsun Qazaxistan hokumetinden xahis edilsin ki bu proyektin heyata kecirilmesi ucun herterefli komeklik gostersin ve hemcinin Turan seherciyinin tikilmesi ucun serbest iqtisadi zonanin yaradilmasi imkanlarini mueyyenlesdirsin Qurultay Turk dunyasinin biznes strukturlarinin da proyekte celb edilmesinin gerekli oldugunu lazim bildi 5 Serti adi Goy Turk olan monumental abidenin yaradilmasi ucun 1 aprel 2010 cu ile qeder Umumturk konkursu elan edilsin 6 Turk Xalqlarinin Umumdunya Assambleyasinin atributlarinin himn bayraq ve embleminin yaradilmasi ucun konkurs elan edilsin 7 Umumi inkisafin Turk yolu konsepsiyasi mudafie edilsin Qurultayda Turk Xalqlarinin Umumdunya Assambleyasinin rehber orqanlari secildi TXUA nin icra orqaninin Qazaxistanin Simkend seherinde yerlesmesi mueyyenlesdirildi Assambleyanin gelecek qerargahinin Turan seherinde yerlesmesi nezerde tutuldu Turk Xalqlarinin Umumdunya Assambleyasinin yeni prezidenti dord il muddetine akademik Yermentay Sultanmurat secildi Qurultayin qerarlarindan da gorunduyu kimi esas uc mesele on plana cixarilmisdi Bunlardan biri akademik Yermentay Sultanmurat cenablarinin ireli surduyu Umumi inkisafin Turk modeli nezeri konsepsiyasi ve yene de onun Turk xalqlarinin tarixi medeni merkezi olacaq Turan seherinin yaradilmasi ve orada serti adi Goy Turk olan monumental abidenin ucaldilmasini eks etdiren praktik layihesi digeri ise akademik Bextiyar Kerimovun Ortaturk dili haqqinda ki metodik nezeriyyesidir Akademik Yermentay Sultanmuratin Umumi inkisafin Turk modeli konsepsiyasi esasen Ismayil bey Qaspiralinin Dilde fikirde ve isde birlik ideyasi esasinda hazirlansa da muellif bu ideyaya praktik don geyindirmisdir Bele ki muellif Turklerin dil birliyi meselesinden danisarken Ozbek alimi Bextiyar Kerimovun Ortaq Turk dili Ortaturk metodikasini qebul ve serh ederek gosterir ki Bu metodika koku min illerin derinliklerinde olan qedim umumturk dili esasinda yeniden yaradilmisdir Bu acinacaqli taleyi olan Esperanto deyil Bu dil Ortaturkce muxtelif Turk dillerinde eyni menada olan sozler esasinda yaradilib ki onlar bizim birlikde oldugumuz dovrlerde isledilib Bu yolla yaradilan umumturk dili Ortaturk ce butun Turk xalqlarinin anlayacagi bir dil olacaq ve o tekce unsiyyet dili deyil hem de elm medeniyyet ve biznes dili olacaq Bu dile dunya medeniyyetinin nailiyyetlerinin ve gundelik informasiyalarin tercumesi bizi vasitesiz yaxinlasdiracaq Ortaturk cenin tetbiqi ile biz nece onillikler erzinde ehalinin o cumleden de uzaq qislaqlarin elmi maariflenme seviyyesini tezlikle yukselde bileceyik Bu dilin cabuq yayilmasi ucun biz Turan informasiya agentliyi yaratmaliyiq Yeri gelmisken qeyd edim ki bu adda qardas Azerbaycanda informasiya agentliyi movcuddur ve bu agentlik bize informasiya desteyi gosterir Bizim Qurultaylarin butun materiallari onlarin saytinda vardir Turan butun gun erzinde umumturk dilinde xususi radio ve telestansiyalar vasitesile dunyanin her yerinden yerli orijinal dillerden alinan en yeni xeberleri verecek Ona gore de bu dilin yalniz Turkler arasinda deyil hem de dunyanin diger xalqlari arasinda da meshurlasmasina nail olacagiq Bu gun hec bir Turk xalqi oz dilini Ortaq Turk dili Ortaturk dili etmek veziyyetinde deyil Belelikle ortaq Turk dili Turklerin birliyi ve intibahinin baslangici ve esasidir Y Sultanmurat fikirde birlik meselesinden danisarken gosterir ki Bu gun bizde catismayan fikirde birlik meselesi Turkleri herterefli ehate edecek Fikirde birlik Turk dunyasinin birliyinin baslica meqsedinden ireli gelir Bizim umumi meqsedimiz sag qalib yasamaq birliyimizi berpa etmek oz kokumuze soykenmek ve bununla da Turk dunyasinin tereqqisini inkisafini temin etmekdir Bele bir fikrin her bir Turkde formalasdirilmasi ucun Turk dunyasinin esasli menevi fundamenti var Men inaniram ki bizim intellektual sexsiyyetlerimiz Turan Yazqan Refael Muxametdinov kimi agsaqqallarimiz da Turk xalqlarinin umumi menevi deyerlerini yeniden isleyib hazirlayacaq ve inkisaf etdirecek Bizim hamimizsa onlarin her bir Turkun qelbinde yerlesmesine calisacagiq V Qurultayda qebul olunan en muhum qerarlardan biri ve men deyerdim ki birincisi akademik Yermentay Sultanmurat cenablarinin isleyib hazirladigi dunya Turklerinin menevi intibah merkezi olacaq Turan seherciyinin yaradilmasi ve bu sehercikde serti adi Goy Turk olacaq monumental abidenin qoyulmasi proyektidir Bu meqsedle Qurultay iqtirakcilari Turk xalqlarinin gelecek tarixi medeni merkezi olacaq Turan seherciyinin ve orada qoyulacaq Goy Turk abidesinin yerini akademik Yermentay Sultanmurat terefinden secilmis ve sexsi hesabina alinmis erazisini gormek ucun Kaziqurd dagi erazisine getmis ve yeri beyenmisler Turan intibahi Tarixi medeni merkezinin direktoru akademik Yermentay Sultanmurat cenablarinin hazirlayib Qurultay istirakcilarina ve elaqedar tereflere teqdim etdiyi proyekte gore Turan seherciyi Daskendden 60 km Simkend seherinden ise 26 km aralida bu iki seher arasinda Baki Astana Almati ve Asqabadla texminen eyni uzaqliqda VI VIII esrlerde movcud olmus Kazkurt seherinin yerinde insa edilmesi nezerde tutulur Seherde qoyulacaq Goy Turk abidesi seherin en yuksek tepesinde deniz seviyyesinden 600 metr yukseklikde hundurluyu 60 metr olmaqla Turk dunyasinin min illik ruhunu eks etdirecek Bu abidenin erseye gelmesinde butun Turk dunyasinin istiraki arzulanir UzvleriOlke Region DilAzerbaycan Azerbaycan diliQaqauziya Qaqauz diliQazaxistan Qazax diliQirgizistan Qirgiz diliSimali Kipr Turk Respublikasi Turk diliTataristan Tatar diliTurkiye Turk diliTurkmenistan Turkmen diliOzbekistan Ozbek diliIstinadlar Tarihce www turksoy org 31 January 2020 tarixinde Istifade tarixi 24 may 2024 Bu gun TURKSOY un yaradilmasinin 30 ili tamam olur AZERTAC 12 07 2023 Hemcinin baxTurk dunyasinin medeniyyet paytaxtiXarici kecidler TURKSOY un resmi veb sehifesi Turk Devletleri Teskilati