Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türk ədəbiyyatı — Qədim dövrdən günümüzədək türk xalqının ədəbiyyatı.
|
İslamdan əvvəlki türk ədəbiyyatı
Türklərin ana vətəni Orta Asiyadakı mədəni yaradıcılığının hamısı bu günə qədər gəlib çıxmayıb. Türk dilində ilk yazılı əsərləri 6-cı əsrdən qaldığını nəzərə alsaq bu dövrün ədəbiyyatı ilə bağlı əsas sənədlərin əldə olmadığını deyə bilərik.
Şifahi ədəbiyyat
Mahmud Kaşğari nin 11-ci əsrdə yazdığı "Divanü Lüğat-it-Türk" (Türk dilləri Sözlüyü) adlı kitabında dövrün şifahi əsərləri yazılı şəkildə özünə yer tapıb. Şifahi ədəbiyyat ənənəsində şeir ilk yerdə durur. Kam, baksı, ozan, şaman adlandırılan ilk şairlər qopuz deyilən simli bir alətin müşayiəti ilə şeirlərini səsləndirirdi. Aprınçur Tigin, Çuçu, Kül Tarkan, Çisuya Tutunq, Asıq Tutunq Sunqku Seli və Kalim Keyşi əsərlərindən nümunələr olan ilk şairlər arasındadır.
Yazılı ədəbiyyat
İlk türkcə yazılı əsərlər 6-cı əsrdən qalan Yenisey yazıları və 8-ci əsrdən qalan Orxun yazılarıdır. Xüsusi ilə Şer dilində yazılmış olan Orxun yazıları türk dünyasının ümumi yaşamı, mədəniyyət və sənət sahəsində müxtəlif istiqamətlərdən əngin bilgilərlə boldur.
İslamın təsirindən meydana gələn Türk ədəbiyyatı
Qaraxanlı hökmdarı Satuk Uğra xanın 10-cu əsrdə İslam dinini qəbul etməsindən sonra Türk dünyası yeni bir mədəniyyət mühitinə daxil olmağa başladı. Qərbə köç edən Türk tayfaları bu mədəniyyətin təsirlərini ədəbiyyat dünyasına da gətirdilər. Mahmud Qaşqarlı Divani Lüğətit Türkü ərəblərə Türkcə öyrətmək məqsədilə hazırladı. Yusif Has Hacib İslam ölkələrini ehtiva edən bir dövlət fəlsəfəsini Kutadqu Bilik (11-ci əsr) adlı əsərində işləyib hazırladı. Əlişir Nəvai cığatayca zəngin bir mədəni və sənət dili yaratdı. Anadoluya gələn Türk tayfaları burada yeni bir ədəbiyyat ənənəsinin formalaşmasında böyük rol oynadılar. Anadoluda ilk nümunələrini 13-cü əsrdən başlayaraq yarcndığı qəbul edilən bu ədəbiyyat ənənəsi iki sahədə inkişaf etmişdir:divan ədəbiyyatı və xalq ədəbiyyatı.
Divan ədəbiyyatı: Osmanlı dövründə xüsusilə mədrəsədə təhsil alanların ərəb və daha çox fars ədəbiyyatı nümunəsində inkişaf etdirdikləri ədəbiyyat ənənəsi ümumi olaraq "Divan ədəbiyyatı" adı ilə öyrənilir. Buna "zümrə ədəbiyyatı", "ümməti çağı Türk ədəbiyyatı" adını verənlər də var. Divan ədəbiyyatının yarandığı dövrdə (13-15-ci əsrlər) fars təsirləri üstünlük təşkil edirdi. İlk şairlər (, , ) əsasən dini şeirlər yazırdı. Keçid dövründə (15-16-cı əsrlər) saray və onun ətrafında olanlar bu növ ədəbiyyatı xüsusi ilə dəstəkləmirdi. Divan ədəbiyyatının inkişaf dövründə (16-18-ci əsrlər) təsir dövründən müstəqil yaradıcılıq dövrünə qədəm qoyulduğu müşahidə olunur. Klassik formalara yerli əsasların uyğunlaşdırılmasına cəhd göstərilir,yeni tərzlər, xüsusilə də "Şebki Hindi" adlanan bir şeir tərzi yaradılmışdı (Məhəmməd Füzuli, , , Yusif Nabi, ,Nədim, Şeyx Qalib, Övliya Çələbi, Naima, Veysi, Nərgisi)
Xalq ədəbiyyatı: Müəllifləri məlum olmayan və ya bilinməyən xalq hekayələri, nəğmələri, maniləri, atalar sözləri, tapmacalar, oyunlərı xalq ədəbiyyatının bir hissəsini yaradır. Təkkə ədəbiyyatı xalq ədəbiyyatının dini formalı növüdür. Təkkə şeirləri ilahi, nəfəskim xüsusi bəstələrlə oxunurdu. Bu ədəbiyyatın dili ərəb və farsca olsa da asan başa düşülürdü. Dördlük nəzm forması və heca ölçüsü sonuna qədər istifadə olunmuşdur. Bu ədəbiyyatın ən önəmli nümayəndələri Yunus Əmrə, İmadəddin Nəsimi, Qayğusuz Abdal, , Şah İsmayıl Xətai, Pir Sultan Abdal dır.
Xalq ədəbiyyatının bir başqa sahəsi olan aşıq ədəbiyyatı 16-cı əsrdən günümüzə qədər olan bir dövrü əhatə edir. Aşıq deyilən xalq ozanları adətən sazları ilə Anadolunu gəzərək həm bir ənənə yaratmış, həm də var olmağa çalışmışdılar. Qaracaoğlan, Aşıq Ömər, Gövhəri, , Ərzurumlu Əmrah, , , , Aşıq Veysəl, ı onlara nümunə göstərmək olar.
Qərb təsiri nəticəsində formalaşan türk ədəbiyyatı
Türk (Osmanlı) toplumunda 18-ci əsrdən sonra qərb mədəniyyətini mənimsəmək istiqamətində bir sıra işlər görülmüşdür. Hərbi və siyasi sahədəki inkişaf bir müddət sonra ədəbiyyata də təsir göstərməyə başladı. Xüsusən də qərbi görən və bura ilə yaxından tanış olan ədəbiyyatçılar yeni bir ədəbiyyatın ilk müjdəçiləri oldular. Qərb təsiri nəticəsində formalaşan türk ədəbiyyatının başlanğıcı kimi Tərcümani Əhval (1860) qəzetinin nəşri qəbul edilməkdəir. Çünki bu qəzet rəsmi, ya da yarı rəsmi bir orqan deyil, özəl şəkildə dərc edilən ilk türk qəzeti idi. Belə bir şəkildə başladığı qəbul edilən yeni dövr ədəbiyyatı aşağıdakı dövrlər üzrə öyrənilir: Tanzimat dövrü, Sərvət-i Fünun dövrü, Fecr-i Ati dövrü, Milli ədəbiyyat dövrü, Cümhuriyyət dövrü və sonrakı dövr.
- 1. Tanzimat ədəbiyyatının aparıcı nümayəndələri
Namiq Kamal, , , Ziya Paşa, Mahmud Əkrəm, və başqaları
- 2. Sərvət-i Fünun ədəbiyyatının aparıcı nümayəndələri
, Tofiq Fikrət, , Xalid Ziya Uşaqlıgil, və başqaları
- 3. Fecr-i Ati ədəbiyyatının aparıcı nümayəndələri
, , , Fuad Köprülü, Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu və başqaları
- 4. Milli ədəbiyyatın aparıcı nümayəndələri
, Mehmed Akif Ersoy, , Rəşad Nuri Güntəkin və başqaları
- 5. Cümhuriyyət və sonrakı dövr ədəbiyyatının aparıcı nümayəndələri
, , Nazim Hikmət, Orxan Vəli Kanık, , , , , , Əziz Nesin, , , və başqaları.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Vəli Osmanlı. "Qədim türk ədəbiyyatı" (VI-X əsrlər). Bakı, "Sabah", 2008.[ölü keçid]
Xarici keçidlər
- Ramil Əliyev. "Türkiyə ədəbiyyatı". Azərbaycan Milli Kitabxanası (az.). anl.az. 23 noyabr 2013. İstifadə tarixi: 2014-11-15.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turk edebiyyati Qedim dovrden gunumuzedek turk xalqinin edebiyyati Movzuya dair meqalelerin siyahisi Turkiye medeniyyetiTurk medeniyyeti Tarix Edebiyyat Diller Memarliq Kinematoqrafiya Tehsil Din Turkiye portalibrIslamdan evvelki turk edebiyyatiTurklerin ana veteni Orta Asiyadaki medeni yaradiciliginin hamisi bu gune qeder gelib cixmayib Turk dilinde ilk yazili eserleri 6 ci esrden qaldigini nezere alsaq bu dovrun edebiyyati ile bagli esas senedlerin elde olmadigini deye bilerik Sifahi edebiyyat Mahmud Kasgari nin 11 ci esrde yazdigi Divanu Lugat it Turk Turk dilleri Sozluyu adli kitabinda dovrun sifahi eserleri yazili sekilde ozune yer tapib Sifahi edebiyyat enenesinde seir ilk yerde durur Kam baksi ozan saman adlandirilan ilk sairler qopuz deyilen simli bir aletin musayieti ile seirlerini seslendirirdi Aprincur Tigin Cucu Kul Tarkan Cisuya Tutunq Asiq Tutunq Sunqku Seli ve Kalim Keysi eserlerinden numuneler olan ilk sairler arasindadir Yazili edebiyyat Ilk turkce yazili eserler 6 ci esrden qalan Yenisey yazilari ve 8 ci esrden qalan Orxun yazilaridir Xususi ile Ser dilinde yazilmis olan Orxun yazilari turk dunyasinin umumi yasami medeniyyet ve senet sahesinde muxtelif istiqametlerden engin bilgilerle boldur Islamin tesirinden meydana gelen Turk edebiyyatiQaraxanli hokmdari Satuk Ugra xanin 10 cu esrde Islam dinini qebul etmesinden sonra Turk dunyasi yeni bir medeniyyet muhitine daxil olmaga basladi Qerbe koc eden Turk tayfalari bu medeniyyetin tesirlerini edebiyyat dunyasina da getirdiler Mahmud Qasqarli Divani Lugetit Turku ereblere Turkce oyretmek meqsedile hazirladi Yusif Has Hacib Islam olkelerini ehtiva eden bir dovlet felsefesini Kutadqu Bilik 11 ci esr adli eserinde isleyib hazirladi Elisir Nevai cigatayca zengin bir medeni ve senet dili yaratdi Anadoluya gelen Turk tayfalari burada yeni bir edebiyyat enenesinin formalasmasinda boyuk rol oynadilar Anadoluda ilk numunelerini 13 cu esrden baslayaraq yarcndigi qebul edilen bu edebiyyat enenesi iki sahede inkisaf etmisdir divan edebiyyati ve xalq edebiyyati Divan edebiyyati Osmanli dovrunde xususile medresede tehsil alanlarin ereb ve daha cox fars edebiyyati numunesinde inkisaf etdirdikleri edebiyyat enenesi umumi olaraq Divan edebiyyati adi ile oyrenilir Buna zumre edebiyyati ummeti cagi Turk edebiyyati adini verenler de var Divan edebiyyatinin yarandigi dovrde 13 15 ci esrler fars tesirleri ustunluk teskil edirdi Ilk sairler esasen dini seirler yazirdi Kecid dovrunde 15 16 ci esrler saray ve onun etrafinda olanlar bu nov edebiyyati xususi ile desteklemirdi Divan edebiyyatinin inkisaf dovrunde 16 18 ci esrler tesir dovrunden musteqil yaradiciliq dovrune qedem qoyuldugu musahide olunur Klassik formalara yerli esaslarin uygunlasdirilmasina cehd gosterilir yeni terzler xususile de Sebki Hindi adlanan bir seir terzi yaradilmisdi Mehemmed Fuzuli Yusif Nabi Nedim Seyx Qalib Ovliya Celebi Naima Veysi Nergisi Xalq edebiyyati Muellifleri melum olmayan ve ya bilinmeyen xalq hekayeleri negmeleri manileri atalar sozleri tapmacalar oyunleri xalq edebiyyatinin bir hissesini yaradir Tekke edebiyyati xalq edebiyyatinin dini formali novudur Tekke seirleri ilahi nefeskim xususi bestelerle oxunurdu Bu edebiyyatin dili ereb ve farsca olsa da asan basa dusulurdu Dordluk nezm formasi ve heca olcusu sonuna qeder istifade olunmusdur Bu edebiyyatin en onemli numayendeleri Yunus Emre Imadeddin Nesimi Qaygusuz Abdal Sah Ismayil Xetai Pir Sultan Abdal dir Xalq edebiyyatinin bir basqa sahesi olan asiq edebiyyati 16 ci esrden gunumuze qeder olan bir dovru ehate edir Asiq deyilen xalq ozanlari adeten sazlari ile Anadolunu gezerek hem bir enene yaratmis hem de var olmaga calismisdilar Qaracaoglan Asiq Omer Govheri Erzurumlu Emrah Asiq Veysel i onlara numune gostermek olar Qerb tesiri neticesinde formalasan turk edebiyyatiTurk Osmanli toplumunda 18 ci esrden sonra qerb medeniyyetini menimsemek istiqametinde bir sira isler gorulmusdur Herbi ve siyasi sahedeki inkisaf bir muddet sonra edebiyyata de tesir gostermeye basladi Xususen de qerbi goren ve bura ile yaxindan tanis olan edebiyyatcilar yeni bir edebiyyatin ilk mujdecileri oldular Qerb tesiri neticesinde formalasan turk edebiyyatinin baslangici kimi Tercumani Ehval 1860 qezetinin nesri qebul edilmekdeir Cunki bu qezet resmi ya da yari resmi bir orqan deyil ozel sekilde derc edilen ilk turk qezeti idi Bele bir sekilde basladigi qebul edilen yeni dovr edebiyyati asagidaki dovrler uzre oyrenilir Tanzimat dovru Servet i Funun dovru Fecr i Ati dovru Milli edebiyyat dovru Cumhuriyyet dovru ve sonraki dovr 1 Tanzimat edebiyyatinin aparici numayendeleri Namiq Kamal Ziya Pasa Mahmud Ekrem ve basqalari 2 Servet i Funun edebiyyatinin aparici numayendeleri Tofiq Fikret Xalid Ziya Usaqligil ve basqalari 3 Fecr i Ati edebiyyatinin aparici numayendeleri Fuad Koprulu Yaqub Qedri Qaraosmanoglu ve basqalari 4 Milli edebiyyatin aparici numayendeleri Mehmed Akif Ersoy Resad Nuri Guntekin ve basqalari 5 Cumhuriyyet ve sonraki dovr edebiyyatinin aparici numayendeleri Nazim Hikmet Orxan Veli Kanik Eziz Nesin ve basqalari Hemcinin baxTurk edebiyyatinda homoseksualliqIstinadlarVeli Osmanli Qedim turk edebiyyati VI X esrler Baki Sabah 2008 olu kecid Xarici kecidlerRamil Eliyev Turkiye edebiyyati Azerbaycan Milli Kitabxanasi az anl az 23 noyabr 2013 Istifade tarixi 2014 11 15