Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qladiator (lat. gladiator latın sözü olan "qladius"dan götürülmüşdür, mənası qılınc oynadan adam deməkdir.) — Qədim Romada tamaşaçıları əyləndirmək üçün başqa bir qladiatorla, vəhşi heyvanlarla və ya cinayətkarlarla ölüncəyə qədər vuruşan döyüşçüdür. Bəzi qladiatorlar öz həyatlarını təhlükəyə ataraq könüllü döyüşə qatılırdılar. Ancaq qladiatorların əksəriyyətini qullar, əsirlər və cinayətkarlar təşkil edirdi.
| |
 Senat və Roma xalqı |
| Dövrlər |
| Roma çarlığı |
| Roma Respublikası |
| Roma İmperiyası ( e. ə. 27 — 1453-cü illər) |
| Respublika konstitusiyası |
| Magistratlar |
| Fövqəladə magistratlar |
| Titullar |
| Sülalələr |
| Əhali, inzibati və sosial tərkib |
| Qədim Romada hüquq |
Qladiator, yaxşı döyüşməsindən və ya ölməsindən asılı olmayaraq, Roma hərb etikasını nümayiş etdirməlidir. Bununla o alqış qazanır. Qiymətləndirmə tamaşaçılardan asılıdır. Bu yüksək də ola bilər, aşağı da.
Qladiator döyüşlərinin əsl mənşəyi mübahisəlidir. E.ə. III əsrdə Pun müharibələri dövründə bir yas ayini kimi keçirildiyi məlumdur, daha sonra Roma dünyasında siyasi və ictimai həyatın bir növünə çevrilmişdir. Oyunun kütlə tərəfindən sevilməsi oyunlara daha çox pullar xərclənməsinə gətirib çıxarırdı.
Oyun öz pik nöqtəsinə e.ə. I və eramızın II ikinci əsrləri arasında çatıb. Roma İmperiyasının böhran yaşadığı dövrdə belə oyun öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Xristian imperatorları qladiator döyüşlərini eramızın V əsrinədək mühafizə etmişlər. Bundan sonra qladiator oyunları rəsmi olaraq təşkil edilməyib.
Mənşə
Eramızdan əvvəl I əsrdə tarixçi Dəməşqli Nikolas oyunun mənşəyinin gəldiyinə inanırdı. Bir nəsil sonra Roma tarixçisi Livi ilk qladiator mərasiminin kampaniyalılar tərəfindən e.ə. 310-cu ildə samnitlər üzərində qələbəni qeyd etmək üçün keçirildiyini yazmışdır. Eramızın VII əsrində lanista (qladiatorların rəhbəri) sözünün etrusk dilində cəllad mənasını verən sözdən törədiyini sübut etdi. Roma tarixçiləri qladiator oyunlarının kənardan gəlmə olduğunu (ən böyük ehtimal etrusklara verilir) qeyd etmişlər.
Ancaq bütün dəlillər Kampaniya mənşəyini təsdiqləyir. Bilinən ən ilkin qladiator məktəbi (ludi) Kampaniyada yerləşmişdir. Kampaniyada yerləşən türbə freskalarında dəbilqə taxmış, nizəli və qalxanlı döyüşcülər təsvir edilmişdir. Bu freskalarla müqasiyədə etrusk türbə freskaları aşağı səviyyəlidir və daha sonrakı dövrlərdə çəkilmişdir.
Livi ilk Roma qladiator döyüşünün, Karfagenə qarşı olan I Pun müharibəsi, e.ə. 264-cü ildə keçirildiyini qeyd edib. Mal-qara bazarında Brut Peranın şərəfinə üç qladiator döyüşü keçirilib. Livinin hesablamaları erkən Roma qladiator döyüşlərinin matəm və qurbanlıq funksiyalarını əhatə edir və sonra qladiator tamaşasındakı teatr mədəniyyətini belə qeyd edir: möhtəşəm görünüşlü, yüksək səviyyədə silahlanmış və zirehlənmiş xain barbarlar Roma dəmiri və əzəməti ilə idarə edilirlər. Onun sadə romalıları səxavətli bir şəkildə əzəmətli hərbi qənimətləri İlahlara həsr edirlər. Onların müttəfiqləri olan Kampaniyanlar isə şam yeməyində əylənmək üçün qladiatorları tamaşaya qoyurlar. Bəzi qruplar və tayfalar da oyunçuların siyahısına qoşulurdu. Əksər qladiatorlar Romanın düşmənləri kimi silahlanır və zirehlənirdilər. Qladiator üçün ən uğurlu seçim əla şəkildə vuruşmaq və ya ölmək idi.
İnkişafı
E.ə. 216-cı ildə Mark Emili Lepidin şərəfinə iyirmi iki cüt qladiatorla Roma Forumu adlanan yerdə üç günlük döyüş təşkil edilmişdir. On il sonra afrikalı Ssispion atası və əmisi üçün döyüş təşkil etdi. Növbəti qeydə alınmış oyun e.ə. 183-cü ildə Publi Lisini Krasın yas mərasimində təşkil edilmişdir. Üç gün davam etmiş oyunda 120 qladiator iştirak etmişdir və xalqa pulsuz ət paylanmışdır. E.ə. 105-ci ildə konsullar barbar döyüşlərinin dövlət tərəfindən dəstəklənməsini təşkil etdilər. Bundan sonra bu geniş yayıldı. Ludi (dövlət oyunları) yüksək elita tərəfindən maliyələşirdi və Yuputer kimi allahlara həsr edilirdi.
Pik nöqtəsi
Sonuncu Respublikanın son illərinə qədər, qladiator oyunları özünə tam dəstək tapa bildi. Qladiatorlar məşqçilər və sahibləri üçün bir biznes sahəsi idi. Səs toplamaq üçün siyasətçilər bu növ oyunlardan da istifadə edirdilər.
Qladiator sahibliyi və qladiator məktəbləri Roma siyasətinin təməl daşına çevrilməyə başlamışdı. E.Ə. 65-ci ildə Yuli Sezar iyirmi il qabaq ölmüş atasının şərəfinə qladiator oyunu təşkil etdi. Çox miqdarda borcu olmasına baxmayaraq, o, gümüşlə zirehlənmiş 320 cüt qladiatordan istifadə etmişdir. Sezar daha çox qladiatordan istifadə etmək istəsə də, senat Spartak üsyanını xatırladaraq maksimum 320 cütə icazə verdi. Romada 320 cütdən artıq qladiatora saxlamağa icazə verilmirdi. Sezar yalnız miqyasda və xərcdə deyil, yas mərasimlərinə xas adətlərdədə həddini aşmışdı.
Vəhşi heyvanlarla keçirilən qladiator tamaşaları yalnız Respublikada deyil, ondan kənarlarda da geniş yayılmağa başlamışdı. Sezarın qətlindən və Roma Vətəndaş Müharibəsində sonra sosial və ya dini şərtlərini formalaşdırmaq üçün oyunların üzərinə imperiya nəzarəti qoyuldu. Roma elitasını müflisləşməkdən qurtarmaq üçün oyunun xərclərini tənzimləyən qanun qəbul edildi. Oyunlarda dəyəri 25 000 dinaridən çox olmayan maksimum 120 qladiatordan istifadə edilə bilərdi. Daha dəyərli oyunlar İmperiya tərəfindən keçirilə bilərdi ki, bu da 180 000 dinarini keçməməli idi. Eramızın 108-ci ilində Mark Ulpi Trayan Dakiya üzərindəki qələbəni qeyd etmək üçün 10 000 qladiator və 11 000 vəhşi heyvanla 123 günlük gladiator oyunları təşkil etdi. Bundan sonra oyunlara xərclənən pullar yenə nəzarətdən çıxdı. Eramızın 177-ci ilində Mark Avreli oyunların qarşısını almaq üçün yeni qanun qəbul etdi, ancaq onun oğlu Kommod bu qanunu ləğv etdirdi.
Qladiatorlar
İmperiyada qladiator ticarəti geniş yayılmışdı. Romanın hərbi müvəffəqiyyətləri Dövlət mədənlərində işlədilmək, amfiteatrlarda tamaşaya qoyulmaq və ya sadəcə satmaq üçün gətirilən əsgər dustaqların sayını gündən-günə artırırdı. Məsələn yəhudi qiyamından sonra, qladiator məktəblərində yəhudilərin sayı xeyli artdı. Daha sonra isə onlar təlimsiz birbaşa döyüş arenalarına göndərildi. Əsir düşmüş əsgərlərə qladiator döyüşləri sanki bir hədiyyə idi.
Qladiator məktəblərinə könüllü olaraq qoşulan və ya törətdiyi cinayətin cəzası olaraq gətirilənlərdə vardı. Romalılar üçün "qladiator" müəlliminə sadiq təlim görmüş döyüşcü mənasını verirdi.
Kasıblar və evsizlər üçün qladiator məktəbləri döyüşmək müqabilində daimi yemək və sığınacaq təklif edirdi. Qladiatorlar onlara verilmiş hədiyyələri özlərinə götürə bilirdilər. Tiberi bəzi qladiatorlara yüksək məbləğdə təqaüd verirdi. Mark Antoni qladiatorları özünün xüsusi cangüdənləri təyin etmişdi.
Qadın qladiatorlar
Eramızın 60-cı ilindən etibarən qadın qladiatorlar yaranmağa başlandı. 66-cı ildə isə Neronun Efiopiyalı döyüşcü qadın qladiatorları vardı. Görünür romalılar öz əyləncələrini daha da artırmaq üçün qadın döyüşcülərdən istifadə edirdilər. 89-cu ildə Domisianın dövründə qadın qladiatorlarla cırtdan qladiatorlar arasında döyüş keçirilib. Eramızın ikinci ilində Amazon və Axilla adlı iki qadın qladiatorun döyüşüşündə qalib müəyyən edilə bilməyib. Qadın qladiatorlar kişi həmkarları ilə eyni tərzdə təlim və rəftar görürdülər. Ancaq 200-ci ildə qadınlardan qladiator döyüşlərində istifadə etmək qadağan edildi.
Qladiator imperatorlar
Kaliqula, Tit, Adrian, Lusi ver, Karakalla, Geta və Didius Yulianus arenada döyüşlərdə iştirak etmişlər, lakin onlar üçün risk çox az idi. Tarixçilər tərəfindən ruhi pozğunluqda ittiham edilən Klavdinin limanda tələyə salınmış bir balina ilə döyüşdüyü də rəvayət edilir. Salnaməçilər bu tipli döyüşləri bir qayda olaraq dəstəkləyirdilər.
Kommod bu oyunların fanatik iştirakçısı idi. Bu məsələdə düşmən olduğu Senat ona qarşı idi, amma əhalinin böyük əksəriyyəti çox güman ki, onu dəstəkləyirdi. O, Herakl kimi geyinirdi. O, bir gündə 100 şiri öldürdüyün demişdi, bu şirləri platformadan perimetr boyunca düzmüşdülər ki, o sərrast ox atma qabiliyyəti nümayiş etdirsin. Digər bir halda isə, o, xüsusi hazırlanmış cida ilə dəvəquşunun başını kəsmişdi və bu başı qana boyanmış qılıncla bərabər senator oturacaqlarına tərəf tullamışdı.
Oyunların xülasəsi
İlk vaxtlarda döyüşlər ölmüş bir şəxsin qəbri üzərində və ya yaxınlığında keçirilirdi. Zaman keçdikcə oyunların formatı və keçirilmə məqsədi dəyişdi. Respublika dövründə adi bir vətəndaşda qladiator "lanista"dan (qladiator məktəbinin sahibi) satın ala və ya icarəyə götürə bilərdi.
Oyun keçirilməzdən əvvəl rəssamlar tərəfindən hazırlanmış bəzəkli elanlar şəhərin müxtəlif yerlərinə asılırdı. Elanlarda oyunun vaxtı, keçirildiyi yer, təşkil edənin adı, qladiatorların sayı və s. yazılır. Digər nəzərə çarpan xüsusiyyətləri musiqilər, gün işığından və yağmurdan qorunmaq üçün bəzəkli çadırlardan istifadə edilməsidir. Yemək, içki və şirniyyatlarda təqdim olunurdu. Tamaşaçılar üçün üzərində qladiatorların adları, növləri və hesabları yazılan lövhələrdəndə istifadə edilirdi. Oyunu daha da maraqlı etmək üçün solaxay qladiatorlar adətən sağ əlli qladiatorlarla döyüşdürülür. Döyüşdən bir gün öncə qladiatorlar üçün xüsusi banketlər keçirilir. Bu bir növ "son yemək" adlanır. Döyüşməzdən öncə qladiatorlar isinmək üçün təhlükəsiz silahlarla vuruşurlar.
Ölüm oyunun nəticəsi hesab edilirdi. Əksər qladiatorlar il ərzində üç və ya dörd döyüşdə iştirak edirdilər. Bəziləri elə ilk döyüşdə həlak olurdular, bəziləri isə 150-ə yaxın döyüşdə iştirak edə bilirdi. Təkbətək döyüş 15, ən çox halda 20 dəqiqə çəkirdi. Qalibə qələbə rəmzi olan palma budağı və müxtəlif mükafatlar verilirdi. Xüsusi fərqlənən döyüşcüyə dəfnə, pul, bəzi hallarda isə azadlıq verilirdi. Azadlıq almış qladiator bəzən elə qladiator qalmağı seçirdi. Ən məşhur qladiatorlardan olan Flamma yaşadığı 30 il ərzində 34 dəfə vuruşub, 21 dəfə qalib gəlib, 9 dəfə bərabərə bitirib, 4 dəfə isə məğlub olub.
Məktəblər və təlim
İlk qladiator məktəbi (təkdə ludus, cəmdə ludi) Kapuada yerləşirdi. Daha sonralar isə digər şəhərlərdə də açılmağa başladı. Perqamda, İsgəndəriyyədə, Palestrinada böyük məktəblər yerləşirdi. Ən böyük dörd məktəb Romada yerləşirdi. Burada 2,000 qladiator var idi.
Qladiatorlar növündən asılı olmayaraq eyni andı içirdilər. Məktəblərdə ölümcül silahla təlimlərin keçirilməsi qadağan idi. Güman ki, küt və ya taxta silahlarla təlim keçirilirdi. Məktəblərdə müxtəlif növ döyüş texnikaları öyrədilirdi. Təlimlərə ölümdən qorxmamaq və ağrılara dözmək təlimləridə daxil idi.
Cinayətkarların könüllülərdən fərqli olaraq üzlərində və ya qollarında döymələr olurdu. Eramızın 325-ci ilində Konstantin üzə döymə döyməyi qadağan etdi. Döymələr sadəcə ələ döyülürdü.
Sərt intizama baxmayaraq, qladiatorlara yaxşı baxılırdı. Onların tərkibində arpa qaynadılmış paxla, ulaf unu, kül (bədəni möhləmləndirdiyinə inanılırdı) və quru meyvə ilə zəngin yüksək energetik, vegetarian pəhrizi var idi. Müasir atletlərlə müqasiyədə, ehtimal ki, onların yüksək çəkiləri olub, ancaq rəqiblərin zərbəsindən qorunmaq üçün idi. Müntəzəm masaj və yüksək keyfiyyətlu tibbi xidmət ağıt təlim rejimini bir az yumşaldırdı. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, onlar həmdə çılpaq ayaqla vuruşmuşlar.
Müntəzəm massaj və yüksək keyfiyyətli tibbi xidmət əks təqdirdə çox ciddi təlim rejiminə müsbət təsir edirdi. Antik tibb alimi Qalenin tibbi təlimi Perqamda qladiator məktəbində həyata keçirilirdi.
Qladiator tiplərinin siyahısı
İlk qladiatorlardan bəziləri hərbi əsirlər idi (qallar, samnitlər, frakiyalılar) və öz milli silahları ilə vuruşurdular. Beıə qəbul edilmişdi ki, onlar döyüşə yalnız bir məktəbin daxililində girirdilər. Amma bəzən eyni tipli qladiatorlar ayrı-ayrı ayrı məktəblərin tərkibində çarpışırdılar. Döyüş zamanında musiqiçilər döyüşün tempinə uyğun gələn musiqiləri ifa edirdilər. Tipik musiqi alətləri uzun trompet (tuba), böyük əyri alət (lituus), valtornaya bənzər şişirdilmiş alət və su orqanı (organum) idi. Romalılar pantomima həvəskarı idilər və bu musiqiçilər musiqi adlarına uyğun paltarda (məsələn fleytada ifa edən ayı (Ursus tibicen) və buynuz aparan cücə (Pullus cornicen)) çıxış edirdilər.
| Adı | Azərbaycanca | Detallar |
|---|---|---|
| At döyüşçüləri | Yunanca "ἀναβάται" (yüksəkdə yerləşən) sözündən törənmişdir. Zirehli paltarlara geyinirdilər və göz deşiyi olmayan şlem taxırdılar. Onlar turnirdə çarpışan orta əsr cəngavərləri kimi çarpışırdılar, yeganə istisna bir-birilərini görmək imkanının olmamamsı idi. | |
| Heyvan döyüşçüləri | Bu döyüşçülər cida və xəncərlə silahlanmışdılar. Onlar ilk əvvəl qladiator deyil, cinayətkarlar (noxii) idilər. Romada cinayətkarları vəhşi heyvanlarla savaşmağa yollayırdılar, bu döyüşlərə yollananın sağ qalmaq ehtimalı az idi. Sonrakı dövrdə isə bestiariilər yaxşı təlim keçilmiş qladiatorlara çevrildilər və müxtəlif vəhşi heyvanlarla arenada döyüşə çıxdılar. Döyüşlər elə təşkil edilmişdi ki, heyvanların qalib çıxmaq şansı az idi. | |
| Dəfn döyüşçüləri | Bu döyüşçülər vəfat etmiş şəxslərin şərəfinə təşkil edilmiş oyunlarda iştirak edirdilər. | |
| Boksçular | Bu döyüşçülər müasir boksçuların sələfi idi. Onlar dəri əlcək içinə salınmış yalın əllərlə savaşırdılar. | |
| İki xəncərli savaşçılar | Yunan dilindəki "διμάχαιρος" (iki bıçaq daşıyan) sözündən yaranmışdır. Hər əlində biri olmaqla iki qılıncdan istifadə edirdilər. Qalxan və dəbilqə olmadan savaçırdılar. Qısa paltar geyinirdilər. | |
| Atlı | İlikin dpvrlərdə bu yüngül silahlanmış qladiatorlar zirehli paltar geyirdilər, orta ölçülü dairəvi qalxan (parma equestris) və dairəvi, hürgücsüz lakin iki lələklə bəzədilmiş dəbilqədən istihadə edirdilər. İmperiya dövründə isə, sağ əllərində çiyin zirehi (manica) qolsuz tunika və qurşaq daşıyırdılar (bu onları qurşağadək çılpaq çarpışan digər qladiatorlardan fərqləndiridi). Equiteslər döyüşə at belində çıxırdılar, lakin öz nizələrini (hasta) atdıqdan sonra atdan düçür və qısa gılınclarla (gladius) çarpışırdılar. Adətən onlar yalnız bir-biriləri ilə çarpışırdılar. | |
| Cəng arabası döyüşçüsü | Latın dilinə kelt dillərindən keçmiş Esseda sözündən törənmişdir. Ehtimal ki, Britaniyadan Romaya Yuli Sezar tərəfindən gətirilmişlər. Essedariilər I əsrdən etibarən xatırlanır. Onların döyüş üslübu və təsvirləri məlum deyil. | |
| Galli | Qall | Nizə, dəbilqə və kiçik qall qalxanı ilə silahlanırdılar. |
| Qalxan savaşçıları | Yunan sözü ("οπλομάχος" — silahlanmış)-dan törənmişdir. Onlar şalvara bənzəyən, ehtimal ki, parusindən düzəldilmiş paltar, qurşaq, sağ əldə zireh (manica), enli kənarları olan və qrifona bənzər hürgücüolan dəbilqə geyirdilər. qılınc (gladius) və legioner qalxanı ilə silahlanırdılar. Hoplomaxlar murmillion və ya frakiyalılarla savaşırdılar. Ehtimal ki, onlar daha əvvəlki samnitlərdən törənmişlər, çünki romalılara dost xalqın adını belə işlətmək siyasi səhv olardı. | |
| döyüşçüləri | Bu döyüşçülər retiariilərin bir növü ola bilər, onlar rəqiblərini tor əvəzinə kəndirlə yaxalamağa cəhd edirdilər. | |
| "Balıqçı" | Adları dəbilqələrində olan balığa bəmzər hürgücdən (latınca "murmillos" — balıq)törənmişdir, zireh (manica), qurşaq, sağ ayaqlarında süpər, topuqlarını örtən örtük, və topuqdan yuxarıda zirehlə, həmçinin, 40-50 sm-lik qılınc (gladius) və orta ölçülü oval qalxanla silahlanırdılar. Onlar frakiyalılar, retiarilər, bəzən də hoplomaxlarla vuruşurdular. | |
| Paegniarii | Qamçı, dəyənək və sol ələ qayışlarla bərkidilmiş qalxandan istrifadə edirdilər. | |
| Praegenarii | Bu döyüşçülər kütləni qızışdırmaq məqsədi daşıyırdılar. Onlar taxta qılıncla (rudis) komik musiqi sədaları altında savaşırdılar. | |
| Provocatores | Təqdim edənlər | Onların zirehi döyüşlərə görə fərqlənirdi. Onlar ağır zirehlə (cardiophylax) mühafizə olunmuş yeganə qladiatorlar idi. Bu zireh əvvəlcə dördbucaqlı, sonra isə dairəvi idi. Yalnız digər provokatorlarla savaşırdılar. . |
| Tor döyüşçüləri | İmperiyanın ilk dövründə ortaya çıxmışlar. Onlar üçdişli nizə, tor və xəncərlə silahlanırdılar. Qurşaq və sol çiyin üzərindəki zirehdən əlavə heç bir platarları, o cümlədən dəbilqələri yox idi. Bəzən boyun və üzün aşağı hissəsini qorumaq üçün kiçik qalxancıqdan (galerus) istifadə edirdilər. Bəzi retiariilər arenada qadın rolu oynayırdılar ("retiarius tunicatus"), onların digərlərindən fərqi tunika geymələrində idi. Əsasən sekutorlarla, bəzn isə murmillonlarla savaşırdılar. | |
| Rudiarii | Azad qladiatorlar | Bu qladiatorlar azad olmuşdular( buhalda onlara taxta qılınc, rudis verilirdi). Kütlə tərəfindən sevilirdilər. |
| Atlı oxçular | Bunlar uzaq məsafəyə sərrast ox atışı edirdilər. | |
| Samnitlər | Samnitlər ən qədim döyüşçülərdən idi və imperiyanın ilk illərində yox oldular, onların adı qladiator döyüşlərinin yaranmasına aydınlıq gətirir. Tarixən samnitlər Romadan cənuba doğru, Kampaniya bölgəsində yaşayan qüdrətli İtaliya tayfa ittifaqı idiş Romalılar onlarla, 326-cı ildən 291-ci ilədək müharibə aprmışdılar. Samnitlərin böyük qalxanı (scutum), lələklərlə bəzədilmiş dəbilqə və ehtimal ki, sol ayaqda süpərləri var idi. | |
| Kəsənlər | Adları (scissor, "kəsən") sözündən götürülmüşdür. Qısa qılınc (gladius) və qalxan əvəzinə kəsici ikiağızlı silahla silahlanan döyüşçülər rəqiblərinə zərbələr endirir və onların çoxlu qan itirməsinə səbəb olurdular. Onlar sekutorlara bənzəyirdilər. | |
| Pursuers | Bu tip döyüşçülər xüsusi olaraq retiariilərlə savaşırdılar. Onlar murmillonların bir qolu idi və onlarla eyni silah və qılıncla silahlanmışdılar. Dəbilqələri tamamilə dairəvi idi, orada yalnız göz üçün iki deşik var idi, bunun da məqsədi retiariilərin torunun onları yaxalamasından yayınmaq idi. | |
| Tertiarii / Suppositicii | Ehtiyatdakılar və ya əvəzləyənlər | Bəzi döyüşlərdə üç qladiator iştirak edirdi, onların ikisi bir-birilə çarpışır, qazanan sonra isə ehtiyatda qalan qladiatorla savaşırdı ki, bunlara da Tertiarius deyirdilər. Həmçinin, hansısa qladiator döyüşə çıxa bilməyəndə bunlar onu əvəzləyirdilər. |
| Frakiyalılar | Frakiyalılar hoplomaxlar kimi silahlannmışdılar. Onların bütün başı örtən və üzərində qrifona bənzər hürgücü olan (qrifon qisas tanrısı Nemezidanın rəmzi idi)böyük dəbilqəsi, kiçik dairəvi yaxud yastı qalxan (parmula) və təxminən 34 sm-lik əyri frakiya qılıncı (sicca ilə silıahlanmışdılar. Onlar adətən hoplomaxlar və ya murmillonlarla çarpışırdılar. | |
| Atıcılar | 3 cida, kiçik qalxan və xəncərlə savaşan döyüşçülər. İlk respubloka dövrünün döyüş birliklərinin şərəfinə adlandırılıb. | |
| Venatores | Ovçular | Xüsusi olaraq heyvanlarla çarpışırdılar, lakin bestiariilər kimi yaxın məsafədə döyüşmürdülər. Həmçinin heyvanlarla trüklər təşkil edirdilər. Əllərini şirlərin ağzına soxur, dəvənin üstünə minir və şirləri də zəncirdə saxlayırdılar. (Seneca Ep. 85.41) Onlar sözün əsl mənasında qladiator deyildilər,m lkain çıxışları qladiator döyüşlərinin ayrılmaz tərkib hissəsi idi. |
| Noxii | Cinayətkarlar | Bunlar məhkum edilmiş cinayətkarlar idi və bir-birilərilə savaşırdılar. Bəzən onların birinə silah verir və gözlərini bağlayır, digərinə isə silah vermir, amma gözlərini açıq qoyurdular. İzləyicilər bu vəziyyətdə qışqıraqlarla onlara düz istiqamətə getməkdə kömək edirdilər. |
Qladiatorların silahları
Qladiatorlar döyüş zamanı müxtəlif növ silahlardan istifadə edirdilər. Oyunlarda yalnız Roma silahlarından istifadə edilmirdi, eyni zamanda işğal edilmiş ölkələrdən gətirilmiş silahlardanda istifadə edilirdi. Qəribə olsa da romalılar döyüş zamanı ədalətə xüsusi önəm verirdilər. Buna görə də bir birinə rəqib olan qladiatorların sayı bərabər olurdu. Qladiatorun biri ağır silahdan istifadə etdiyi zaman, rəqibi yüngül silahdan istifadə etməli idi. Ancaq yüngül silahdan istifadə edən qladiator ağır zirehlərdən istifadə edirdi. Bu səbəblə silah, zireh və qalxandan asılı olaraq qladiatorların 30 növü var idi. Qladiatorun necə zirehlənməsi onun silahından asılı idi.
Qladiatorların istifadə etdikləri silahlar:
- Qılınc: 65 sm uzunluğunda olan qladius (Gladiator sözü buradan törəmişdir) qladiatorların ən məşhur silahı idi. Ancaq dəryaza bənzər "Sika" və bir tərəfi haşiyələnmiş "Asinases" adlı qılınclardan da istifadə edilirdi.
- Nizə: Qladiatorlar nizələrdən itələmək və ya atmaq üçün istifadə edirdilər. Yüngül, ağır, uzun, qısa, atlı qladiator tərəfindən və ya sadəcə piyadalar tərəfindən istifadə edilən növləri var.
- Ox: Qladiatorlar tərəfindən istifadə edilən çox sayda ox növləri var. Bəziləri sadəcə yayla atılır. Bəziləri isə qısa olur və qalxanın arxasında gizlədilir.
- Xəncəl: Ehtiyat silah kimi istifadə edilir. Ancaq yaxın məsafələrdə yararlıdır.
- Qalxan: Qalxanın əsas vəzifəsi özünü müdafiə olsa da bəzən rəqibi vurmaq üçün istifadə edilir. Dəyirmi formalı "parma" və uzunsov "skutum" adlı qalxanlar ən məşhurlarıdır.
- Tor: "İakulum" adlanan bu silah yalnız bir qladiator növü ("Retarius") tərəfindən istifadə edilirdi
- Zireh: Qladiatorların yalnız 26 növü zirehdən istifadə edir. Zirehlərin bəziləri ağır, bəziləri isə yüngül olur. Əsasən zəif qladiatorlar zirehlərdən istifadə edir.
Amfiteatr
Amfiteatr Roma sivilizasiyası dövründə qladiator və vəhşi heyvan oyunları üçün istifadə edilən, dairə və ya ellips formalı, yüksələn tribunalardan ibarət bir tikilidir. Amfiteatrların qanlı döyüşlərin sərgiləndiyi sahəsi arena adlanır. Burada vəhşi heyvanlar bir-birlərini parçalar, insanlar bir-birlərilə və ya vəhşi heyvanlarla var gücü ilə döyüşərdilər. Arena eyni zamanda suyla doldurularaq müxtəlif tamaşalarda göstərilirdi. "Amfi" sözünün mənası "ətrafinda", "iki tərəfdən", "cüt" deməkdir. Teatr yarım dairə bir quruluşda olduğu halda, amfiteatr-"cüt teatr" dairəvi və ya ellips şəklindədir. Dünyada ən tanınmış nümunəsi Kolizeydir.
Latın sözü olan arena qumluq deməkdir. Çünki qum axan qanları asanlıqla özünə çəkirdi, qan üzdə qalmırdı. Tribunaların altında qaranlıq otaqlar, qladiatorlar üçün zindanlar, vəhşi heyvanlar üçün qəfəslər olurdu.
İlk amfiteatr taxtadan hazırlanmışdı. Məlum olan ən qədim daş amfiteatr E.Ə. 80-ci illərdə Pompey tərəfindən tikdirilmişdir. Kolizey adlandırılan bu amfiteatrın 80 min tamaşaçı tutumu var. Qladiator döyüşləri Respublika və İmperiya dövründə amfiteatrlarda keçirilirdi.
İlk vaxtlarda oyunlar görünüşü məhdudlaşdıran yerlərdə keçirilirdi. Daha sonra oyunlar Forumlarda keçirilməyə başlandı. Tamaşaçılar üçün isə oturacaqlar düzəldildi. Zaman keçdikcə oyunlar üçün bilətlər təyin edildi ki, buda səhnə və tamaşaçılar üçün yerlərin düzəldilməsini vacib etdi. Budan sonra amfiteatrlar tikilməyə başlandı. Bu səhnəyə bənzəyən arenası, bir-birlərini öldürən aktyorları olan bir növ teatr idi. Stentlərdən tamaşaçılar rahat şəkildə öz narazılıqlarını və ya razılıqlarını ifadə edə bilirdilər. Söz azadlığının olduğu tək yer amfiteatrlar idi.
Qladiatorların ölümü
Ölüm buludu daim qladiatorların başı üzərində idi. Mərhəmət üçün yalvarmayan və ya ağlamayan qladiator öldüyü zaman onun ölüsünə hörmət edilirdi və bu yaxşı ölmək sayılırdı. Bunlara şahid olmuş bir şəxs belə deyir:
"Ölüm yaxın olduğu zaman təcrübəsizlərin qaçmağa yeri olmadığından özlərində cəsarət tapıb döyüşməyə məcbur qalırdılar. Fərqi yoxdur qladiator nə qədər qorxur, o döyüşün içindədir. "(Seneca. Epistles, 30.8)
Bəzi mozaikalarda diz çöküb, ölüm anını gözləyən qladiatorlar təsvir edilmişdir. "Yaxşı ölmüş" qladiatorun cəsədi ölüm ilahəsi Libitanın taxtı üzərinə qoyulur.
İlahiyyatçı Tertullian oyunun pik nöqtəsində olduğu zaman cəsədlərin bir sıra üsullarlada təhqir olunduğunu qeyd edir. "Yeraltı dünya Allahı" kimi geyinmiş arena rəsmisi çəkiclə cəsədi vurur. "Merkuri" kimi geyinmiş başqa bir rəsmi isə qızmar çubuqla onun ölüb ölmədiyini yoxlayır. Bəzən arena morqunda qladiatorun zirehləri soyundurulur və ölümü dəqiqləşdirmək üçün onun boğazı kəsilir. Qladiator məzarlıqlarında kəllə sümüyü çəkiclə zədələnmiş şəxslərin qalıntıları tapılmışdır. Bəzi muasir tarixçilərə görə isə tez ölmüş qladiatorlara heç bir hörmət edilmir, onların cəsədləri arenadan sürünərək çıxardılır. Bəzi qladiatorlar 10 ardıcıl döyüşdə, 30 il ərzində sağ qala bilir. Tarixçilər qladiatorların orta yaş həddinin 27 olduğunu hesablanmışdır. Məğlub olmuş qladiatorun sağ qalma ehtimalı 1/5 idi.
Xristianlıq dövründə yas mərasimlərinin bahalı olması ucbatından ölmüş qladiatorlar ya çaya atılırdı, ya da məlum olmayan yerlərdə basdırılırdılar. Azad insanlar isə şəhərin arxa hissələrində dəfn edilirdilər
İncəsənətdə qladiatorlar
Qladiatorların təsvirləri İmperiyanın hər yerində tapmaq olar. II əsrə aid Aqora qladiator rəsmləri ilə bəzədilmişdir. Eramızın ikinci əsrindən dördüncü əsrinədək olan mozaikaların əksəriyyəti qladiator döyüşlərini, növlərini və qaydalarını əks etdirir. Roma ərazisində olan keramikalar, lampalar, qiymətli daşlar və сəvahirat, mozaikalar, divar şəkilləri, heykəllər, geyimlər, adlar əksər şəkildə qladiatorları əks etdirir. Borgeze qalereyasında olan Qladiator Mozaikası bir neçə qladiator növünü əks etdirir. Eyni zamanda, stəkanlarda, gümüş üzərində və ya oyuncaq şəklində qladiator təsvirləri də aşkar edilmişdir. Qladiator döyüşləri zamanı çox sayda rəsmlər çəkilirdi. Əsrlər boyu bu şəkillər böyük marağa səbəb olmuş və bir çox sərgilərdə sərgilənmişdir.
Tənəzzül
Eramızın III əsrində Roma ciddi hərbi münaqişələrlə qarşılaşdı. İnflyasiya səbəbindən xəzinə ciddi şəkildə azalmışdı. Xalqın əyləncəsi üçün keçirilən oyunlar çox bahalı olduğundan artıq oyunlara az pul xərclənirdi. Üçüncü əsrdən etibarən xristian miqrantların sayı getdikcə artdı. Xristianlar oyunu barbarlıq hesab edirdi və oyunları ləğv etməyə cəhd etdilər. Xristianların artması oyunla maraqlananların və maliyyəçilərinin sayını azaltdı. Yeni din tək qladiator oyunlarını deyil, ümumiyyətlə Roma mədəniyyətinə ciddi təsir edib. Eramızın 325-ci ilində Konstantin oyunları qadağan etdi.
399-cu ildə isə bütün qladiator məktəbləri bağlandı. Bütün bunlara baxmayaraq 404-cü ilə qədər qladiator oyunları gizli şəkildə keçirilirdi. Xristian müqəddəsi Telemaxın sərxoş kütlə tərəfindən öldürüldülməsindən sonra İmperator Honorun təşəbbüsü ilə oyunlar tam şəkildə yığışdırıldı.
İstinadlar
- Elliot, J. Gladiadores: La muerte como espectáculo. Historia y Vida.Nº452, str. 64-73
- Welch, 2007. səh. 16–17
- Futrell, 2006. səh. 4–7
- Futrell, 2006. səh. 14–15.
- Welch, 2007. səh. 11
- Welch, 2007. səh. 18; Futrell, 2006. səh. 3–5
- Futrell, 2006. səh. 4; Potter, Mattingly, 1999. səh. 226.
- Potter, Mattingly. səh. 226
- Kyle, 1998. səh. 80–81
- Welch, 2007. səh. 21. Welch is citing Livy, 23.30.15. The Aemilii Lepidii were one of the most important families in Rome at the time, and probably owned a gladiator school (ludus).
- Futrell, 2006. səh. 30.
- Livy, 39.46.2.
- Weidemann, 1992. səh. 6–7
- Lintott, 2004. səh. 183.
- Mouritsen, 2001. səh. 97; Coleman, 1990. səh. 50.
- Kyle, 2007. səh. 287; Mouritsen, 2001. səh. 32, 109–111. Approximately 12% of Rome's adult male population could actually vote.
- Mouritsen, 2001. səh. 97. For more details see Plutarch's Julius Caesar, 5.4.
- Kyle, 2007. səh. 285–287. See also Pliny's Historia Naturalis, 33.16.53.
- Kyle, 2007. səh. 280, 287.
- Welch, 2007. səh. 21. Antiochus IV Epiphanes of Greece was keen to upstage his Roman allies, but to save costs, all his gladiators were local volunteers.
- Richlin, 1992, Shelby Brown, "Death as Decoration: Scenes of the Arena on Roman Domestic Mosaics", p. 184
- Prices in denarii cited in "Venationes," Encyclopaedia Romana 2023-03-24 at the Wayback Machine.
- US $ equivalents are very approximate, linked to US$ value in 2000 CE. Roman prices of wheat, wine and meat imply the (211 BCE-301 CE) and (301 CE – 475 CE) as equivalent to the US dollar in purchasing power, and by conversion, the at around $10 in 200 BCE, $20 at the height of the munera, and $25 in 300 CE (Source 2013-02-10 at the Wayback Machine).
- Richlin, 1992, Shelby Brown, "Death as Decoration: Scenes of the Arena on Roman Domestic Mosaics", p. 181. Brown is citing Dio Cassius, 68.15.
- Futrell, 2006. səh. 48.
- Wiedemann, 1992. səh. 112; Jacobelli, 2003. səh. 17, citing Cassius Dio, 62.3.1.
- Jacobelli, 2003. səh. 18, citing Dio Cassius 67.8.4, Suetonius's Domitianus 4.2, and Statius's Silvae 1.8.51-1.8.56.
- Jacobelli, 2003. səh. 18; Potter, 2010. səh. 408.
- "Тацит. Анали 15.32.3". 2008-03-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-30.
- "-{Steven Murray.Female Gladiators of the Ancient Roman World.Journal of Combative Sport,}- iyul 2003. Yoxlanıb на:11 iyul 2007". 2022-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-30.
- Jacobelli, 2003. səh. 18, citing Dio Cassius 75.16.
- Potter, 2010. səh. 407, citing Dio Cassius 75.16.1.
- Barton, 1993. səh. 66.
- Fox, 2006. səh. 576
- Futrell, 2006. səh. 158.
- Gibbon, Womersley, 2000. səh. 118.
- Futrell, 2006. səh. 145.
- Potter, Mattingly, 1999. səh. 313
- Kyle, 2007. səh. 112. Kyle is citing Robert.
- Kyle, 2007. səh. 238.
- Kyle, 2007. səh. 285–287, 312
- Donald G. Kyle. Qədim Romada ölüm tamaşalıarı. London. 1998. ISBN 0-415-09678-2. http://books.google.com/books?id=x4vekGBc_McC. 2022-05-13 at the Wayback Machine
- Futrell, 2006. səh. 103
- Jones, 1987. səh. 139–155. Facial stigmata represented extreme social degradation.
- Not Such a Wonderful Life: A Look at History in Gladiator 2008-06-27 at the Wayback Machine IGN movies February 10, 2000
- Follain, John. "The dying game: How did the gladiators really live?". Times Online. 15 December 2002. 29 April 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 24 March 2009.
- Roman gladiators were fat vegetarians 2022-08-08 at the Wayback Machine ABC Science Aprel 5, 2004
- Futrell, 2006. səh. 141–142; Carter, 2004. səh. 41–68.
- Marcus Junkelmann, 'Familia Gladiatoria: "The Heroes of the Amphitheatre"' in The Power of Spectacle in Ancient Rome: Gladiators and Caesars, ed. by Eckart Köhne and Cornelia Ewigleben (Berkeley and Los Angeles, 2000), стр. 63
- Junkelmann 2000, pp. 37 and 47-48
- Junkelmann 2000, pp. 52-53
- Junkelmann 2000, pp. 48-51
- Roman Gladiator Types 2018-05-02 at the Wayback Machine UNRV History Roman Empire
- Junkelmann 2000, pp. 37 and 57-59
- The Retiarius Tunicatus of Suetonius, Juvenal, and Petronius" (1989) by Steven M. Cerutti and L. Richardson, Jr. The American Journal of Philology, 110, P589-594
- Junkelmann 2000, pp. 59-61
- Junkelmann 2000, p. 37
- Junkelmann 2000, pp. 40-41 and 61-63
- Junkelmann 2000, pp. 51-57
- .Futrell, 2006. səh. 140
- Edwards, 2007. səh. 66–67.
- By Tertullian's time, Mercury's identification with (Hermes psychopompos) (who led souls to the underworld) was well established. Tertullian describes these events as examples of hollow impiety; Rome's false deities are acceptably impersonated by low and murderous persons for the purposes of human sacrifice and evil entertainment. See Kyle, 1998. səh. 155–168.
- Grossschmidt, Kanz, 2006. səh. 207–216.
- Kyle, 1998. səh. 155–168
- Futrell, 2006. səh. 144
- Kyle, 1998. səh. 14 (including note #74).
- Richlin, Amy (1992). "Yaraşıq kimi ölüm:Roma mozaiklərində arena səhnələri (Shelby Brown, səh. 180-211)". Qədim Yunanıstan və Romada Pornoqrafiya. Nyu York: Oksford Universiteti Nəşriyyatı. . http://books.google.com/books?id=3nRm7DfaJvwC 2022-04-26 at the Wayback Machine.
- Welch, 2007. səh. 2
- Mattern, 2002. səh. 130–131.
- Auguet, 1994. səh. 30, 32.
- Carter, 2004. səh. 43.
- Constantine, 9.18.1 and 15.12.1 (həmçinin bax Edwards, 2007. səh. 215).
- Codex Theodosianus, 2.8.19 and 2.8.22.
- Telemax şəxsən qladiator döyüşlərinə qarşı çıxırdı. Bax Feodorit Historia Ecclesiastica, 5.26.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qladiator lat gladiator latin sozu olan qladius dan goturulmusdur menasi qilinc oynadan adam demekdir Qedim Romada tamasacilari eylendirmek ucun basqa bir qladiatorla vehsi heyvanlarla ve ya cinayetkarlarla olunceye qeder vurusan doyuscudur Bezi qladiatorlar oz heyatlarini tehlukeye ataraq konullu doyuse qatilirdilar Ancaq qladiatorlarin ekseriyyetini qullar esirler ve cinayetkarlar teskil edirdi Qedim Roma tarixilat Senatus Populusque Romanus Senat ve Roma xalqiDovrlerRoma carligi e e 754 e e 509 Roma Respublikasi e e 509 e e 27 Roma Imperiyasi e e 27 1453 cu iller Prinsipat Qerbi Roma Dominat BizansRespublika konstitusiyasiS P Q R Senat Komisia MagistraturaMagistratlarKonsul Pretor Senzor Kurullu Edil Kvestor Xalq tribunu Qubernator PropretorFovqelade magistratlarDiktator Suvariler reisi Magister equitum Herbi tribun Car Interreks Triumvirat DesemvirlerTitullarLeqat Duks Prefekt Vikar Liktor Herbi magistr Imperator Prinseps Bas pontifik Avqust Sezar TetrarxSulalelerYuliler Klavdiler e e 27 68 Flaviler 69 96 Nerva Antonin 96 192 Konstantinler 305 363 Valentinler 364 378 Feodosiya 378 395 Yustinianlar 518 602 Irakliler 610 695 705 711 Ehali inzibati ve sosial terkibLatinlar Sabinler Patrisiler Plebeyler Pretorianlar Barbarlar Qladiator Kuriya Senturiya Triba Vestal bakiresi MatronaQedim Romada huquqXatirenin lenetlenmesi Damnatio memoriae Roma vetendasligi Ferqlenme kursu Cursus honorum Digesta Konkubinatbaxredakte Qladiator yaxsi doyusmesinden ve ya olmesinden asili olmayaraq Roma herb etikasini numayis etdirmelidir Bununla o alqis qazanir Qiymetlendirme tamasacilardan asilidir Bu yuksek de ola biler asagi da Qladiator doyuslerinin esl menseyi mubahiselidir E e III esrde Pun muharibeleri dovrunde bir yas ayini kimi kecirildiyi melumdur daha sonra Roma dunyasinda siyasi ve ictimai heyatin bir novune cevrilmisdir Oyunun kutle terefinden sevilmesi oyunlara daha cox pullar xerclenmesine getirib cixarirdi Oyun oz pik noqtesine e e I ve eramizin II ikinci esrleri arasinda catib Roma Imperiyasinin bohran yasadigi dovrde bele oyun oz ehemiyyetini qoruyub saxlamisdir Xristian imperatorlari qladiator doyuslerini eramizin V esrinedek muhafize etmisler Bundan sonra qladiator oyunlari resmi olaraq teskil edilmeyib MenseQladiator oyunlarini eks etdiren mozaika Eramizdan evvel I esrde tarixci Demesqli Nikolas oyunun menseyinin geldiyine inanirdi Bir nesil sonra Roma tarixcisi Livi ilk qladiator merasiminin kampaniyalilar terefinden e e 310 cu ilde samnitler uzerinde qelebeni qeyd etmek ucun kecirildiyini yazmisdir Eramizin VII esrinde lanista qladiatorlarin rehberi sozunun etrusk dilinde cellad menasini veren sozden torediyini subut etdi Roma tarixcileri qladiator oyunlarinin kenardan gelme oldugunu en boyuk ehtimal etrusklara verilir qeyd etmisler Ancaq butun deliller Kampaniya menseyini tesdiqleyir Bilinen en ilkin qladiator mektebi ludi Kampaniyada yerlesmisdir Kampaniyada yerlesen turbe freskalarinda debilqe taxmis nizeli ve qalxanli doyusculer tesvir edilmisdir Bu freskalarla muqasiyede etrusk turbe freskalari asagi seviyyelidir ve daha sonraki dovrlerde cekilmisdir Livi ilk Roma qladiator doyusunun Karfagene qarsi olan I Pun muharibesi e e 264 cu ilde kecirildiyini qeyd edib Mal qara bazarinda Brut Peranin serefine uc qladiator doyusu kecirilib Livinin hesablamalari erken Roma qladiator doyuslerinin matem ve qurbanliq funksiyalarini ehate edir ve sonra qladiator tamasasindaki teatr medeniyyetini bele qeyd edir mohtesem gorunuslu yuksek seviyyede silahlanmis ve zirehlenmis xain barbarlar Roma demiri ve ezemeti ile idare edilirler Onun sade romalilari sexavetli bir sekilde ezemetli herbi qenimetleri Ilahlara hesr edirler Onlarin muttefiqleri olan Kampaniyanlar ise sam yemeyinde eylenmek ucun qladiatorlari tamasaya qoyurlar Bezi qruplar ve tayfalar da oyuncularin siyahisina qosulurdu Ekser qladiatorlar Romanin dusmenleri kimi silahlanir ve zirehlenirdiler Qladiator ucun en ugurlu secim ela sekilde vurusmaq ve ya olmek idi InkisafiE e 216 ci ilde Mark Emili Lepidin serefine iyirmi iki cut qladiatorla Roma Forumu adlanan yerde uc gunluk doyus teskil edilmisdir On il sonra afrikali Ssispion atasi ve emisi ucun doyus teskil etdi Novbeti qeyde alinmis oyun e e 183 cu ilde Publi Lisini Krasin yas merasiminde teskil edilmisdir Uc gun davam etmis oyunda 120 qladiator istirak etmisdir ve xalqa pulsuz et paylanmisdir E e 105 ci ilde konsullar barbar doyuslerinin dovlet terefinden desteklenmesini teskil etdiler Bundan sonra bu genis yayildi Ludi dovlet oyunlari yuksek elita terefinden maliyelesirdi ve Yuputer kimi allahlara hesr edilirdi Pik noqtesiReqibini meglub etmis qladiator 1872 ci ilde Jan Leon terefinden ceklimis sekil Sonuncu Respublikanin son illerine qeder qladiator oyunlari ozune tam destek tapa bildi Qladiatorlar mesqciler ve sahibleri ucun bir biznes sahesi idi Ses toplamaq ucun siyasetciler bu nov oyunlardan da istifade edirdiler Qladiator sahibliyi ve qladiator mektebleri Roma siyasetinin temel dasina cevrilmeye baslamisdi E E 65 ci ilde Yuli Sezar iyirmi il qabaq olmus atasinin serefine qladiator oyunu teskil etdi Cox miqdarda borcu olmasina baxmayaraq o gumusle zirehlenmis 320 cut qladiatordan istifade etmisdir Sezar daha cox qladiatordan istifade etmek istese de senat Spartak usyanini xatirladaraq maksimum 320 cute icaze verdi Romada 320 cutden artiq qladiatora saxlamaga icaze verilmirdi Sezar yalniz miqyasda ve xercde deyil yas merasimlerine xas adetlerdede heddini asmisdi Vehsi heyvanlarla kecirilen qladiator tamasalari yalniz Respublikada deyil ondan kenarlarda da genis yayilmaga baslamisdi Sezarin qetlinden ve Roma Vetendas Muharibesinde sonra sosial ve ya dini sertlerini formalasdirmaq ucun oyunlarin uzerine imperiya nezareti qoyuldu Roma elitasini muflislesmekden qurtarmaq ucun oyunun xerclerini tenzimleyen qanun qebul edildi Oyunlarda deyeri 25 000 dinariden cox olmayan maksimum 120 qladiatordan istifade edile bilerdi Daha deyerli oyunlar Imperiya terefinden kecirile bilerdi ki bu da 180 000 dinarini kecmemeli idi Eramizin 108 ci ilinde Mark Ulpi Trayan Dakiya uzerindeki qelebeni qeyd etmek ucun 10 000 qladiator ve 11 000 vehsi heyvanla 123 gunluk gladiator oyunlari teskil etdi Bundan sonra oyunlara xerclenen pullar yene nezaretden cixdi Eramizin 177 ci ilinde Mark Avreli oyunlarin qarsisini almaq ucun yeni qanun qebul etdi ancaq onun oglu Kommod bu qanunu legv etdirdi QladiatorlarBir biri ile doyusen iki muxtelif novlu qladiatorlar Imperiyada qladiator ticareti genis yayilmisdi Romanin herbi muveffeqiyyetleri Dovlet medenlerinde isledilmek amfiteatrlarda tamasaya qoyulmaq ve ya sadece satmaq ucun getirilen esger dustaqlarin sayini gunden gune artirirdi Meselen yehudi qiyamindan sonra qladiator mekteblerinde yehudilerin sayi xeyli artdi Daha sonra ise onlar telimsiz birbasa doyus arenalarina gonderildi Esir dusmus esgerlere qladiator doyusleri sanki bir hediyye idi Qladiator mekteblerine konullu olaraq qosulan ve ya toretdiyi cinayetin cezasi olaraq getirilenlerde vardi Romalilar ucun qladiator muellimine sadiq telim gormus doyuscu menasini verirdi Kasiblar ve evsizler ucun qladiator mektebleri doyusmek muqabilinde daimi yemek ve siginacaq teklif edirdi Qladiatorlar onlara verilmis hediyyeleri ozlerine goture bilirdiler Tiberi bezi qladiatorlara yuksek meblegde teqaud verirdi Mark Antoni qladiatorlari ozunun xususi cangudenleri teyin etmisdi Qadin qladiatorlarEramizin 60 ci ilinden etibaren qadin qladiatorlar yaranmaga baslandi 66 ci ilde ise Neronun Efiopiyali doyuscu qadin qladiatorlari vardi Gorunur romalilar oz eylencelerini daha da artirmaq ucun qadin doyusculerden istifade edirdiler 89 cu ilde Domisianin dovrunde qadin qladiatorlarla cirtdan qladiatorlar arasinda doyus kecirilib Eramizin ikinci ilinde Amazon ve Axilla adli iki qadin qladiatorun doyususunde qalib mueyyen edile bilmeyib Qadin qladiatorlar kisi hemkarlari ile eyni terzde telim ve reftar gorurduler Ancaq 200 ci ilde qadinlardan qladiator doyuslerinde istifade etmek qadagan edildi Qladiator imperatorlarKaliqula Tit Adrian Lusi ver Karakalla Geta ve Didius Yulianus arenada doyuslerde istirak etmisler lakin onlar ucun risk cox az idi Tarixciler terefinden ruhi pozgunluqda ittiham edilen Klavdinin limanda teleye salinmis bir balina ile doyusduyu de revayet edilir Salnameciler bu tipli doyusleri bir qayda olaraq destekleyirdiler Kommod bu oyunlarin fanatik istirakcisi idi Bu meselede dusmen oldugu Senat ona qarsi idi amma ehalinin boyuk ekseriyyeti cox guman ki onu destekleyirdi O Herakl kimi geyinirdi O bir gunde 100 siri oldurduyun demisdi bu sirleri platformadan perimetr boyunca duzmusduler ki o serrast ox atma qabiliyyeti numayis etdirsin Diger bir halda ise o xususi hazirlanmis cida ile devequsunun basini kesmisdi ve bu basi qana boyanmis qilincla beraber senator oturacaqlarina teref tullamisdi Oyunlarin xulasesiSirle doyusen iki qladiatorun mozaikasi Ilk vaxtlarda doyusler olmus bir sexsin qebri uzerinde ve ya yaxinliginda kecirilirdi Zaman kecdikce oyunlarin formati ve kecirilme meqsedi deyisdi Respublika dovrunde adi bir vetendasda qladiator lanista dan qladiator mektebinin sahibi satin ala ve ya icareye goture bilerdi Oyun kecirilmezden evvel ressamlar terefinden hazirlanmis bezekli elanlar seherin muxtelif yerlerine asilirdi Elanlarda oyunun vaxti kecirildiyi yer teskil edenin adi qladiatorlarin sayi ve s yazilir Diger nezere carpan xususiyyetleri musiqiler gun isigindan ve yagmurdan qorunmaq ucun bezekli cadirlardan istifade edilmesidir Yemek icki ve sirniyyatlarda teqdim olunurdu Tamasacilar ucun uzerinde qladiatorlarin adlari novleri ve hesablari yazilan lovhelerdende istifade edilirdi Oyunu daha da maraqli etmek ucun solaxay qladiatorlar adeten sag elli qladiatorlarla doyusdurulur Doyusden bir gun once qladiatorlar ucun xususi banketler kecirilir Bu bir nov son yemek adlanir Doyusmezden once qladiatorlar isinmek ucun tehlukesiz silahlarla vurusurlar Olum oyunun neticesi hesab edilirdi Ekser qladiatorlar il erzinde uc ve ya dord doyusde istirak edirdiler Bezileri ele ilk doyusde helak olurdular bezileri ise 150 e yaxin doyusde istirak ede bilirdi Tekbetek doyus 15 en cox halda 20 deqiqe cekirdi Qalibe qelebe remzi olan palma budagi ve muxtelif mukafatlar verilirdi Xususi ferqlenen doyuscuye defne pul bezi hallarda ise azadliq verilirdi Azadliq almis qladiator bezen ele qladiator qalmagi secirdi En meshur qladiatorlardan olan Flamma yasadigi 30 il erzinde 34 defe vurusub 21 defe qalib gelib 9 defe berabere bitirib 4 defe ise meglub olub Mektebler ve telimIlk qladiator mektebi tekde ludus cemde ludi Kapuada yerlesirdi Daha sonralar ise diger seherlerde de acilmaga basladi Perqamda Isgenderiyyede Palestrinada boyuk mektebler yerlesirdi En boyuk dord mekteb Romada yerlesirdi Burada 2 000 qladiator var idi Qladiatorlar novunden asili olmayaraq eyni andi icirdiler Mekteblerde olumcul silahla telimlerin kecirilmesi qadagan idi Guman ki kut ve ya taxta silahlarla telim kecirilirdi Mekteblerde muxtelif nov doyus texnikalari oyredilirdi Telimlere olumden qorxmamaq ve agrilara dozmek telimleride daxil idi Cinayetkarlarin konullulerden ferqli olaraq uzlerinde ve ya qollarinda doymeler olurdu Eramizin 325 ci ilinde Konstantin uze doyme doymeyi qadagan etdi Doymeler sadece ele doyulurdu Sert intizama baxmayaraq qladiatorlara yaxsi baxilirdi Onlarin terkibinde arpa qaynadilmis paxla ulaf unu kul bedeni mohlemlendirdiyine inanilirdi ve quru meyve ile zengin yuksek energetik vegetarian pehrizi var idi Muasir atletlerle muqasiyede ehtimal ki onlarin yuksek cekileri olub ancaq reqiblerin zerbesinden qorunmaq ucun idi Muntezem masaj ve yuksek keyfiyyetlu tibbi xidmet agit telim rejimini bir az yumsaldirdi Bezi tedqiqatlar gosterir ki onlar hemde cilpaq ayaqla vurusmuslar Muntezem massaj ve yuksek keyfiyyetli tibbi xidmet eks teqdirde cox ciddi telim rejimine musbet tesir edirdi Antik tibb alimi Qalenin tibbi telimi Perqamda qladiator mektebinde heyata kecirilirdi Qladiator tiplerinin siyahisiIlk qladiatorlardan bezileri herbi esirler idi qallar samnitler frakiyalilar ve oz milli silahlari ile vurusurdular Beie qebul edilmisdi ki onlar doyuse yalniz bir mektebin daxililinde girirdiler Amma bezen eyni tipli qladiatorlar ayri ayri ayri mekteblerin terkibinde carpisirdilar Doyus zamaninda musiqiciler doyusun tempine uygun gelen musiqileri ifa edirdiler Tipik musiqi aletleri uzun trompet tuba boyuk eyri alet lituus valtornaya benzer sisirdilmis alet ve su orqani organum idi Romalilar pantomima heveskari idiler ve bu musiqiciler musiqi adlarina uygun paltarda meselen fleytada ifa eden ayi Ursus tibicen ve buynuz aparan cuce Pullus cornicen cixis edirdiler Retiarii ve murmillonun savasiAdi Azerbaycanca DetallarAt doyusculeri Yunanca ἀnabatai yuksekde yerlesen sozunden torenmisdir Zirehli paltarlara geyinirdiler ve goz desiyi olmayan slem taxirdilar Onlar turnirde carpisan orta esr cengaverleri kimi carpisirdilar yegane istisna bir birilerini gormek imkaninin olmamamsi idi Heyvan doyusculeri Bu doyusculer cida ve xencerle silahlanmisdilar Onlar ilk evvel qladiator deyil cinayetkarlar noxii idiler Romada cinayetkarlari vehsi heyvanlarla savasmaga yollayirdilar bu doyuslere yollananin sag qalmaq ehtimali az idi Sonraki dovrde ise bestiariiler yaxsi telim kecilmis qladiatorlara cevrildiler ve muxtelif vehsi heyvanlarla arenada doyuse cixdilar Doyusler ele teskil edilmisdi ki heyvanlarin qalib cixmaq sansi az idi Defn doyusculeri Bu doyusculer vefat etmis sexslerin serefine teskil edilmis oyunlarda istirak edirdiler Bokscular Bu doyusculer muasir bokscularin selefi idi Onlar deri elcek icine salinmis yalin ellerle savasirdilar Iki xencerli savascilar Yunan dilindeki dimaxairos iki bicaq dasiyan sozunden yaranmisdir Her elinde biri olmaqla iki qilincdan istifade edirdiler Qalxan ve debilqe olmadan savacirdilar Qisa paltar geyinirdiler Atli Ilikin dpvrlerde bu yungul silahlanmis qladiatorlar zirehli paltar geyirdiler orta olculu dairevi qalxan parma equestris ve dairevi hurgucsuz lakin iki lelekle bezedilmis debilqeden istihade edirdiler Imperiya dovrunde ise sag ellerinde ciyin zirehi manica qolsuz tunika ve qursaq dasiyirdilar bu onlari qursagadek cilpaq carpisan diger qladiatorlardan ferqlendiridi Equitesler doyuse at belinde cixirdilar lakin oz nizelerini hasta atdiqdan sonra atdan ducur ve qisa gilinclarla gladius carpisirdilar Adeten onlar yalniz bir birileri ile carpisirdilar Ceng arabasi doyuscusu Latin diline kelt dillerinden kecmis Esseda sozunden torenmisdir Ehtimal ki Britaniyadan Romaya Yuli Sezar terefinden getirilmisler Essedariiler I esrden etibaren xatirlanir Onlarin doyus uslubu ve tesvirleri melum deyil Galli Qall Nize debilqe ve kicik qall qalxani ile silahlanirdilar Qalxan savascilari Yunan sozu oplomaxos silahlanmis dan torenmisdir Onlar salvara benzeyen ehtimal ki parusinden duzeldilmis paltar qursaq sag elde zireh manica enli kenarlari olan ve qrifona benzer hurgucuolan debilqe geyirdiler qilinc gladius ve legioner qalxani ile silahlanirdilar Hoplomaxlar murmillion ve ya frakiyalilarla savasirdilar Ehtimal ki onlar daha evvelki samnitlerden torenmisler cunki romalilara dost xalqin adini bele isletmek siyasi sehv olardi doyusculeri Bu doyusculer retiariilerin bir novu ola biler onlar reqiblerini tor evezine kendirle yaxalamaga cehd edirdiler Baliqci Adlari debilqelerinde olan baliga bemzer hurgucden latinca murmillos baliq torenmisdir zireh manica qursaq sag ayaqlarinda super topuqlarini orten ortuk ve topuqdan yuxarida zirehle hemcinin 40 50 sm lik qilinc gladius ve orta olculu oval qalxanla silahlanirdilar Onlar frakiyalilar retiariler bezen de hoplomaxlarla vurusurdular Paegniarii Qamci deyenek ve sol ele qayislarla berkidilmis qalxandan istrifade edirdiler Praegenarii Bu doyusculer kutleni qizisdirmaq meqsedi dasiyirdilar Onlar taxta qilincla rudis komik musiqi sedalari altinda savasirdilar Provocatores Teqdim edenler Onlarin zirehi doyuslere gore ferqlenirdi Onlar agir zirehle cardiophylax muhafize olunmus yegane qladiatorlar idi Bu zireh evvelce dordbucaqli sonra ise dairevi idi Yalniz diger provokatorlarla savasirdilar Tor doyusculeri Imperiyanin ilk dovrunde ortaya cixmislar Onlar ucdisli nize tor ve xencerle silahlanirdilar Qursaq ve sol ciyin uzerindeki zirehden elave hec bir platarlari o cumleden debilqeleri yox idi Bezen boyun ve uzun asagi hissesini qorumaq ucun kicik qalxanciqdan galerus istifade edirdiler Bezi retiariiler arenada qadin rolu oynayirdilar retiarius tunicatus onlarin digerlerinden ferqi tunika geymelerinde idi Esasen sekutorlarla bezn ise murmillonlarla savasirdilar Rudiarii Azad qladiatorlar Bu qladiatorlar azad olmusdular buhalda onlara taxta qilinc rudis verilirdi Kutle terefinden sevilirdiler Atli oxcular Bunlar uzaq mesafeye serrast ox atisi edirdiler Samnitler Samnitler en qedim doyusculerden idi ve imperiyanin ilk illerinde yox oldular onlarin adi qladiator doyuslerinin yaranmasina aydinliq getirir Tarixen samnitler Romadan cenuba dogru Kampaniya bolgesinde yasayan qudretli Italiya tayfa ittifaqi idis Romalilar onlarla 326 ci ilden 291 ci iledek muharibe aprmisdilar Samnitlerin boyuk qalxani scutum leleklerle bezedilmis debilqe ve ehtimal ki sol ayaqda superleri var idi Kesenler Adlari scissor kesen sozunden goturulmusdur Qisa qilinc gladius ve qalxan evezine kesici ikiagizli silahla silahlanan doyusculer reqiblerine zerbeler endirir ve onlarin coxlu qan itirmesine sebeb olurdular Onlar sekutorlara benzeyirdiler Pursuers Bu tip doyusculer xususi olaraq retiariilerle savasirdilar Onlar murmillonlarin bir qolu idi ve onlarla eyni silah ve qilincla silahlanmisdilar Debilqeleri tamamile dairevi idi orada yalniz goz ucun iki desik var idi bunun da meqsedi retiariilerin torunun onlari yaxalamasindan yayinmaq idi Tertiarii Suppositicii Ehtiyatdakilar ve ya evezleyenler Bezi doyuslerde uc qladiator istirak edirdi onlarin ikisi bir birile carpisir qazanan sonra ise ehtiyatda qalan qladiatorla savasirdi ki bunlara da Tertiarius deyirdiler Hemcinin hansisa qladiator doyuse cixa bilmeyende bunlar onu evezleyirdiler Frakiyalilar Frakiyalilar hoplomaxlar kimi silahlannmisdilar Onlarin butun basi orten ve uzerinde qrifona benzer hurgucu olan qrifon qisas tanrisi Nemezidanin remzi idi boyuk debilqesi kicik dairevi yaxud yasti qalxan parmula ve texminen 34 sm lik eyri frakiya qilinci sicca ile siliahlanmisdilar Onlar adeten hoplomaxlar ve ya murmillonlarla carpisirdilar Aticilar 3 cida kicik qalxan ve xencerle savasan doyusculer Ilk respubloka dovrunun doyus birliklerinin serefine adlandirilib Venatores Ovcular Xususi olaraq heyvanlarla carpisirdilar lakin bestiariiler kimi yaxin mesafede doyusmurduler Hemcinin heyvanlarla trukler teskil edirdiler Ellerini sirlerin agzina soxur devenin ustune minir ve sirleri de zencirde saxlayirdilar Seneca Ep 85 41 Onlar sozun esl menasinda qladiator deyildiler m lkain cixislari qladiator doyuslerinin ayrilmaz terkib hissesi idi Noxii Cinayetkarlar Bunlar mehkum edilmis cinayetkarlar idi ve bir birilerile savasirdilar Bezen onlarin birine silah verir ve gozlerini baglayir digerine ise silah vermir amma gozlerini aciq qoyurdular Izleyiciler bu veziyyetde qisqiraqlarla onlara duz istiqamete getmekde komek edirdiler Qladiatorlarin silahlariQladiatorlar doyus zamani muxtelif nov silahlardan istifade edirdiler Oyunlarda yalniz Roma silahlarindan istifade edilmirdi eyni zamanda isgal edilmis olkelerden getirilmis silahlardanda istifade edilirdi Qeribe olsa da romalilar doyus zamani edalete xususi onem verirdiler Buna gore de bir birine reqib olan qladiatorlarin sayi beraber olurdu Qladiatorun biri agir silahdan istifade etdiyi zaman reqibi yungul silahdan istifade etmeli idi Ancaq yungul silahdan istifade eden qladiator agir zirehlerden istifade edirdi Bu sebeble silah zireh ve qalxandan asili olaraq qladiatorlarin 30 novu var idi Qladiatorun nece zirehlenmesi onun silahindan asili idi Qladiatorlarin istifade etdikleri silahlar Qilinc 65 sm uzunlugunda olan qladius Gladiator sozu buradan toremisdir qladiatorlarin en meshur silahi idi Ancaq deryaza benzer Sika ve bir terefi hasiyelenmis Asinases adli qilinclardan da istifade edilirdi Nize Qladiatorlar nizelerden itelemek ve ya atmaq ucun istifade edirdiler Yungul agir uzun qisa atli qladiator terefinden ve ya sadece piyadalar terefinden istifade edilen novleri var Ox Qladiatorlar terefinden istifade edilen cox sayda ox novleri var Bezileri sadece yayla atilir Bezileri ise qisa olur ve qalxanin arxasinda gizledilir Xencel Ehtiyat silah kimi istifade edilir Ancaq yaxin mesafelerde yararlidir Qalxan Qalxanin esas vezifesi ozunu mudafie olsa da bezen reqibi vurmaq ucun istifade edilir Deyirmi formali parma ve uzunsov skutum adli qalxanlar en meshurlaridir Tor Iakulum adlanan bu silah yalniz bir qladiator novu Retarius terefinden istifade edilirdi Zireh Qladiatorlarin yalniz 26 novu zirehden istifade edir Zirehlerin bezileri agir bezileri ise yungul olur Esasen zeif qladiatorlar zirehlerden istifade edir AmfiteatrEsas meqale AmfiteatrAmfiteatrin daxili gorunusu Amfiteatr Roma sivilizasiyasi dovrunde qladiator ve vehsi heyvan oyunlari ucun istifade edilen daire ve ya ellips formali yukselen tribunalardan ibaret bir tikilidir Amfiteatrlarin qanli doyuslerin sergilendiyi sahesi arena adlanir Burada vehsi heyvanlar bir birlerini parcalar insanlar bir birlerile ve ya vehsi heyvanlarla var gucu ile doyuserdiler Arena eyni zamanda suyla doldurularaq muxtelif tamasalarda gosterilirdi Amfi sozunun menasi etrafinda iki terefden cut demekdir Teatr yarim daire bir qurulusda oldugu halda amfiteatr cut teatr dairevi ve ya ellips seklindedir Dunyada en taninmis numunesi Kolizeydir Latin sozu olan arena qumluq demekdir Cunki qum axan qanlari asanliqla ozune cekirdi qan uzde qalmirdi Tribunalarin altinda qaranliq otaqlar qladiatorlar ucun zindanlar vehsi heyvanlar ucun qefesler olurdu Ilk amfiteatr taxtadan hazirlanmisdi Melum olan en qedim das amfiteatr E E 80 ci illerde Pompey terefinden tikdirilmisdir Kolizey adlandirilan bu amfiteatrin 80 min tamasaci tutumu var Qladiator doyusleri Respublika ve Imperiya dovrunde amfiteatrlarda kecirilirdi Ilk vaxtlarda oyunlar gorunusu mehdudlasdiran yerlerde kecirilirdi Daha sonra oyunlar Forumlarda kecirilmeye baslandi Tamasacilar ucun ise oturacaqlar duzeldildi Zaman kecdikce oyunlar ucun biletler teyin edildi ki buda sehne ve tamasacilar ucun yerlerin duzeldilmesini vacib etdi Budan sonra amfiteatrlar tikilmeye baslandi Bu sehneye benzeyen arenasi bir birlerini olduren aktyorlari olan bir nov teatr idi Stentlerden tamasacilar rahat sekilde oz naraziliqlarini ve ya raziliqlarini ifade ede bilirdiler Soz azadliginin oldugu tek yer amfiteatrlar idi Qladiatorlarin olumuQladiator doyuscusunun masqasi Olum buludu daim qladiatorlarin basi uzerinde idi Merhemet ucun yalvarmayan ve ya aglamayan qladiator olduyu zaman onun olusune hormet edilirdi ve bu yaxsi olmek sayilirdi Bunlara sahid olmus bir sexs bele deyir Olum yaxin oldugu zaman tecrubesizlerin qacmaga yeri olmadigindan ozlerinde cesaret tapib doyusmeye mecbur qalirdilar Ferqi yoxdur qladiator ne qeder qorxur o doyusun icindedir Seneca Epistles 30 8 Bezi mozaikalarda diz cokub olum anini gozleyen qladiatorlar tesvir edilmisdir Yaxsi olmus qladiatorun cesedi olum ilahesi Libitanin taxti uzerine qoyulur Ilahiyyatci Tertullian oyunun pik noqtesinde oldugu zaman cesedlerin bir sira usullarlada tehqir olundugunu qeyd edir Yeralti dunya Allahi kimi geyinmis arena resmisi cekicle cesedi vurur Merkuri kimi geyinmis basqa bir resmi ise qizmar cubuqla onun olub olmediyini yoxlayir Bezen arena morqunda qladiatorun zirehleri soyundurulur ve olumu deqiqlesdirmek ucun onun bogazi kesilir Qladiator mezarliqlarinda kelle sumuyu cekicle zedelenmis sexslerin qalintilari tapilmisdir Bezi muasir tarixcilere gore ise tez olmus qladiatorlara hec bir hormet edilmir onlarin cesedleri arenadan surunerek cixardilir Bezi qladiatorlar 10 ardicil doyusde 30 il erzinde sag qala bilir Tarixciler qladiatorlarin orta yas heddinin 27 oldugunu hesablanmisdir Meglub olmus qladiatorun sag qalma ehtimali 1 5 idi Xristianliq dovrunde yas merasimlerinin bahali olmasi ucbatindan olmus qladiatorlar ya caya atilirdi ya da melum olmayan yerlerde basdirilirdilar Azad insanlar ise seherin arxa hisselerinde defn edilirdilerIncesenetde qladiatorlarBorgeze qaleriyasinda olan Qladiator Mozaikasi Qladiatorlarin tesvirleri Imperiyanin her yerinde tapmaq olar II esre aid Aqora qladiator resmleri ile bezedilmisdir Eramizin ikinci esrinden dorduncu esrinedek olan mozaikalarin ekseriyyeti qladiator doyuslerini novlerini ve qaydalarini eks etdirir Roma erazisinde olan keramikalar lampalar qiymetli daslar ve sevahirat mozaikalar divar sekilleri heykeller geyimler adlar ekser sekilde qladiatorlari eks etdirir Borgeze qalereyasinda olan Qladiator Mozaikasi bir nece qladiator novunu eks etdirir Eyni zamanda stekanlarda gumus uzerinde ve ya oyuncaq seklinde qladiator tesvirleri de askar edilmisdir Qladiator doyusleri zamani cox sayda resmler cekilirdi Esrler boyu bu sekiller boyuk maraga sebeb olmus ve bir cox sergilerde sergilenmisdir TenezzulEramizin III esrinde Roma ciddi herbi munaqiselerle qarsilasdi Inflyasiya sebebinden xezine ciddi sekilde azalmisdi Xalqin eylencesi ucun kecirilen oyunlar cox bahali oldugundan artiq oyunlara az pul xerclenirdi Ucuncu esrden etibaren xristian miqrantlarin sayi getdikce artdi Xristianlar oyunu barbarliq hesab edirdi ve oyunlari legv etmeye cehd etdiler Xristianlarin artmasi oyunla maraqlananlarin ve maliyyecilerinin sayini azaltdi Yeni din tek qladiator oyunlarini deyil umumiyyetle Roma medeniyyetine ciddi tesir edib Eramizin 325 ci ilinde Konstantin oyunlari qadagan etdi 399 cu ilde ise butun qladiator mektebleri baglandi Butun bunlara baxmayaraq 404 cu ile qeder qladiator oyunlari gizli sekilde kecirilirdi Xristian muqeddesi Telemaxin serxos kutle terefinden olduruldulmesinden sonra Imperator Honorun tesebbusu ile oyunlar tam sekilde yigisdirildi IstinadlarElliot J Gladiadores La muerte como espectaculo Historia y Vida Nº452 str 64 73 Welch 2007 seh 16 17 Futrell 2006 seh 4 7 Futrell 2006 seh 14 15 Welch 2007 seh 11 Welch 2007 seh 18 Futrell 2006 seh 3 5 Futrell 2006 seh 4 Potter Mattingly 1999 seh 226 Potter Mattingly seh 226 Kyle 1998 seh 80 81 Welch 2007 seh 21 Welch is citing Livy 23 30 15 The Aemilii Lepidii were one of the most important families in Rome at the time and probably owned a gladiator school ludus Futrell 2006 seh 30 Livy 39 46 2 Weidemann 1992 seh 6 7 Lintott 2004 seh 183 Mouritsen 2001 seh 97 Coleman 1990 seh 50 Kyle 2007 seh 287 Mouritsen 2001 seh 32 109 111 Approximately 12 of Rome s adult male population could actually vote Mouritsen 2001 seh 97 For more details see Plutarch s Julius Caesar 5 4 Kyle 2007 seh 285 287 See also Pliny s Historia Naturalis 33 16 53 Kyle 2007 seh 280 287 Welch 2007 seh 21 Antiochus IV Epiphanes of Greece was keen to upstage his Roman allies but to save costs all his gladiators were local volunteers Richlin 1992 Shelby Brown Death as Decoration Scenes of the Arena on Roman Domestic Mosaics p 184 Prices in denarii cited in Venationes Encyclopaedia Romana 2023 03 24 at the Wayback Machine US equivalents are very approximate linked to US value in 2000 CE Roman prices of wheat wine and meat imply the 211 BCE 301 CE and 301 CE 475 CE as equivalent to the US dollar in purchasing power and by conversion the at around 10 in 200 BCE 20 at the height of the munera and 25 in 300 CE Source 2013 02 10 at the Wayback Machine Richlin 1992 Shelby Brown Death as Decoration Scenes of the Arena on Roman Domestic Mosaics p 181 Brown is citing Dio Cassius 68 15 Futrell 2006 seh 48 Wiedemann 1992 seh 112 Jacobelli 2003 seh 17 citing Cassius Dio 62 3 1 Jacobelli 2003 seh 18 citing Dio Cassius 67 8 4 Suetonius s Domitianus 4 2 and Statius s Silvae 1 8 51 1 8 56 Jacobelli 2003 seh 18 Potter 2010 seh 408 Tacit Anali 15 32 3 2008 03 15 tarixinde Istifade tarixi 2011 09 30 Steven Murray Female Gladiators of the Ancient Roman World Journal of Combative Sport iyul 2003 Yoxlanib na 11 iyul 2007 2022 08 06 tarixinde Istifade tarixi 2011 09 30 Jacobelli 2003 seh 18 citing Dio Cassius 75 16 Potter 2010 seh 407 citing Dio Cassius 75 16 1 Barton 1993 seh 66 Fox 2006 seh 576 Futrell 2006 seh 158 Gibbon Womersley 2000 seh 118 Futrell 2006 seh 145 Potter Mattingly 1999 seh 313 Kyle 2007 seh 112 Kyle is citing Robert Kyle 2007 seh 238 Kyle 2007 seh 285 287 312 Donald G Kyle Qedim Romada olum tamasaliari London 1998 ISBN 0 415 09678 2 http books google com books id x4vekGBc McC 2022 05 13 at the Wayback Machine Futrell 2006 seh 103 Jones 1987 seh 139 155 Facial stigmata represented extreme social degradation Not Such a Wonderful Life A Look at History in Gladiator 2008 06 27 at the Wayback Machine IGN movies February 10 2000 Follain John The dying game How did the gladiators really live Times Online 15 December 2002 29 April 2011 tarixinde Istifade tarixi 24 March 2009 Roman gladiators were fat vegetarians 2022 08 08 at the Wayback Machine ABC Science Aprel 5 2004 Futrell 2006 seh 141 142 Carter 2004 seh 41 68 Marcus Junkelmann Familia Gladiatoria The Heroes of the Amphitheatre in The Power of Spectacle in Ancient Rome Gladiators and Caesars ed by Eckart Kohne and Cornelia Ewigleben Berkeley and Los Angeles 2000 str 63 Junkelmann 2000 pp 37 and 47 48 Junkelmann 2000 pp 52 53 Junkelmann 2000 pp 48 51 Roman Gladiator Types 2018 05 02 at the Wayback Machine UNRV History Roman Empire Junkelmann 2000 pp 37 and 57 59 The Retiarius Tunicatus of Suetonius Juvenal and Petronius 1989 by Steven M Cerutti and L Richardson Jr The American Journal of Philology 110 P589 594 Junkelmann 2000 pp 59 61 Junkelmann 2000 p 37 Junkelmann 2000 pp 40 41 and 61 63 Junkelmann 2000 pp 51 57 Futrell 2006 seh 140 Edwards 2007 seh 66 67 By Tertullian s time Mercury s identification with Hermes psychopompos who led souls to the underworld was well established Tertullian describes these events as examples of hollow impiety Rome s false deities are acceptably impersonated by low and murderous persons for the purposes of human sacrifice and evil entertainment See Kyle 1998 seh 155 168 Grossschmidt Kanz 2006 seh 207 216 Kyle 1998 seh 155 168 Futrell 2006 seh 144 Kyle 1998 seh 14 including note 74 Richlin Amy 1992 Yarasiq kimi olum Roma mozaiklerinde arena sehneleri Shelby Brown seh 180 211 Qedim Yunanistan ve Romada Pornoqrafiya Nyu York Oksford Universiteti Nesriyyati ISBN 0 19 506723 1 http books google com books id 3nRm7DfaJvwC 2022 04 26 at the Wayback Machine Welch 2007 seh 2 Mattern 2002 seh 130 131 Auguet 1994 seh 30 32 Carter 2004 seh 43 Constantine 9 18 1 and 15 12 1 hemcinin bax Edwards 2007 seh 215 Codex Theodosianus 2 8 19 and 2 8 22 Telemax sexsen qladiator doyuslerine qarsi cixirdi Bax Feodorit Historia Ecclesiastica 5 26 Vikianbarda Qladiator ile elaqeli mediafayllar var