Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Panteizm (pan – bütün, teos – tanrı deməkdir. "Hər şey tanrıdır" mənasında işlənir.) — kainatı bütövlükdə tanrı kimi qəbul edən fəlsəfi düşüncə, lakin bu düşüncə tərzi o qədər geniş yayıldı, özünə xristianlar içərisindən o qədər tərəfdarlar toplaya bildi ki, müstəqil din səviyyəsinə qədər yüksəldi. Proseslər tarixin elə bir dönəmində (e. XVI–XVIII əsrlər) başladı ki, bu dövrdə bütövlükdə xristianlıq dərin böhran keçirir, bütün Avropada kilsə əleyhinə kəskin çıxışlar edilirdi.
|
Panteizmdə hər şeyi tanrının bir hissəsi olaraq qəbul edilir, tanrı hər şeydir və hər şey tanrıdır. Tanrı təbiətdə və ya əksinə təbiət tanrıda birləşir. Panteizmə görə, tanrının kainatdan ayrı və müstəqil bir varlığı yoxdur. Tanrı təbiətdə, həyatda, insan dünyasındadır. Hər şey tanrıdır. İki əsas hissəyə ayrılır:
- Ateizmə yaxın olan panteizm. Onlara görə təbiətdən yüksəkdə heç nə yoxdur, onu heç kim yaratmamışdır, o həmişə var idi, var və olacaq da. Təbiət özünə xas olan təbii qanunlarla idarə olunur, təbiətin özü də elə tanrıdır. Belə bir panteizm ardıcıl deyildi, Darvinizm təlimi ilə özünə arxa tapsa da dinə üstün gəlmək təşəbbüsündən artıq irəli gedə bilmədi. Əsas nümayəndələri B. Spinoza və C. Brunodur.
- Dini-mistik panteizm. Bunlar təkid edirlər ki, tanrı bütün əşyalarda, hadisələrdə və təbii proseslərdə hansısa fövqəltəbii başlanğıc kimi mövcuddur. O yalnız ilk yaradan, başlanğıca təkan verəndir, bütün həyati proseslərin heç birində iştirak etmir. Belə panteizm, əksinə, tanrı haqqında təsəvvürlərin yeniləşdirilməsi vasitəsilə dinin möhkəmləndirilməsinə yönəlmiş təşəbbüslərdir. Əsas nümayəndələri İ. S. Erougena, N. Malbrans və başqalarıdır.
Spinoza fəlsəfəsi
Spinoza fəlsəfəsinin Panteizm anlayışına görə, tanrı hər şeydir və hər şey tanrıdır. Tanrı-kainat-İnsan ayrımı yoxdur, belə bir ayrı-seçkilik ağılsızlıqdır. Tanrı, kainat, insan bir və eynidir. Yaradan bir tanrı olmadığı kimi, hər hansı bir yaratmadan da söz edilə bilməz. Spinozanın bu fikri, ailəsinin köç edərək gəldiyi İspaniyanın Andalusiya vilayətində yaşamış məşhur mütəfəkkir təsiriylə meydana gəlmişdi. Ərəbinin fəlsəfəsində "Allah-varlıq" (kainat) anlamı "Vəhdətül-vücud" (Vahid bədən) olaraq irəli sürülmüşdü. Burada "Vəhdət-i Bədən" anlayışı kainat Tanrıdadır kimi izah edilir. Spinozada isə tanrı kainatdadır və kainat qədərdir kimi izah edilir ki, bunlar da tamamilə fərqli anlayışlardır.
Yəhudilərin Odisseyası adlanan Spinoza 1632-ci ildə çap etdirdiyi yazılarındakı fikir və düşüncələrinə görə 1656-cı ildə sinaqoqa çağırılır və düşüncələrindən imtina etmək təklifini alır. O bütün dinləri rekonstruksiya etmək lazımdır kimi fikirlər söyləməklə "Tövratı demək olar ki, inkar edirdi. Təklifdən imtina etməklə həmin ilin 27 iyulunda o, yəhudi ritualının bütün qaranlıq, sirli formallıqları gözlənilməklə lənətlənərək sinaqoqdan qovuldu və icmadan kənarlaşdırıldı. Sənəddə deyilirdi: "Mələklərin mühakiməsi və müqəddəslərin hökmü ilə biz Barux de Spinozanı anafemaya məhkum edirik, lənətləyirik, qarğışa və nifrinə məruz qoyuruq, bununla müqəddəs icma bütövlükdə razıdır. İçərisində 613 qayda olan müqəddəs kitablar qarşısında onun əleyhinə o lənətləri, o qarğışları, o nifrinləri yağdırırıq ki, bunlar vaxtı ilə Elişa tərəfindən bidətçi uşaqlara yağdırılmışdı. Onunla münasibət saxlayan hər kəs də qarğışa nifrinə məruz qalacaqdır. O İsrail xalqı içərisindən qovulur."
Bütün bunlara baxmayaraq Spinoza sözündən dönmədi və bu günə qədər də yaşamaqda olan panteizm ideyalarını yaradıb yaya bildi. Spinoza sistemi üç qollu sistemdir: substansiya, atribut, modus. Substansiya sözü altda dayanan, başlanğıcda olan mənasını verir. Məs: Spinozanın substansiyasını ağac düzəldəcəyimiz stulun substansiyasıdır kimi başa düşmək olmaz. Spinozada bu, daxili varlıq və mahiyyət deməkdir. Bu kəlam tövratın birinci kitabında – "Varlıq" kitabında belə ifadə olunmuşdur: "Mən oyam ki, varam." Substansiya odur ki, əbədi və dəyişməzdir və hər şey, hər bir predmet onun müvəqqəti bir forması, və ya modusu olaraq çıxış edir. Modus reallığın müvəqqəti olaraq mənimsədiyi fərqli predmet və ya hadisədir, hər hansı xüsusi forma və ya görünüşdür; sən, sənin bədənin, sənin fikirlərin, sənin qrupun, sənin növün, sənin planetin moduslardır; bütün bunlar onların əsasında yatan və arxasında gizlənən əbədi və dəyişməz reallıqların formalarıdır, moduslarıdır, demək olar ki, modalarıdır. Atribut maddənin ayrı-ayrı kompanentləti, hissələri, fazalarıdır. Məs: ruh və bədən ayrı-ayrı atributlardır ki, onların birləşməsi vasitəsilə biz substansiyanı və ya tanrını dərk edirik. Spinoza substansiyanı təbiətlə və tanrı ilə eyniləşdirir. O təbiəti həm törədən təbiət (natura naturans) adlandırır, həm də törənən təbiət (natura naturata) adlandırır. "Mən tanrının və təbiətin son xristianların, adətən, qəbul etdikləri baxışdan tamamilə fərqli bir anlamını qəbul edirəm, belə ki, tanrının məmim tərəfimdən qəbul edilən anlamı daha çox onun qədim anlamına yaxındır. Burada tanrı hər hansı bir yad bir səbəb deyildir, immanent məna daşıyır. Mən hətta söyləyə bilərəm ki, hər bir şey tanrıdadır; hər bir şey tanrıda yaşayır və hərəkət edir. Və mən bu maddəni apostol Pyotr ilə və ola bilsin ki, antik filosofların bir çoxu ilə birgə, təbii ki, onlardan fərqli bir üsulla müdafiə edirəm. Əgər indi çox dəyişdirilmiş və saxtalaşdırılmış müəyyən ənənələrdən nəticə çıxarsaq, mən, hətta risk edərək deyə bilərəm ki, mənim baxışım qədim yəhudilərin qəbul etdikləri həmin nöqteyi-nəzərdir, amma bu tamamilə, səhv bir mövqedir ki, tanrını və təbiəti eyniləşdirdiyim zaman guya mənim niyyətim sonuncu terminin altında müəyyən cismani materiyanı göstərməkdir. Mənim isə qətiyyən belə bir niyyətim yoxdur."
Pan-enteizm
İngilis alimi Vayt Hedə görə, tanrının hər cür dəyişmənin gedişində dəyişməz bir xüsusiyyəti və bunun yanında bir də dəyişən, yəni yaranan xüsusiyyəti vardır.
Tanrı Kainatın şüurundadır. Ancaq tanrı bu mövqedə qalmış olsaydı, azad, başlanğıcda yaranmada iştirak etməmiş olacaqdı. Deməli tanrı, meydana gəlmə müddətinin içində və şüurundadır. Bu səbəblə tanrının kainatda kainatın maddəsinə qarışmış olduğunu söyləmək də doğrudur. Kainatın tanrının maddəsinə qarışmış olduğunu söyləmək, "tanrı-kainat" əlaqəsinin qarşılıqlı olduğunun fərqinə varmaq deməkdir.
Əsası Vayt Hed tərəfindən qoyulan və "Zaman fəlsəfəsi" kimi qəbul edilən bu düşüncə tərzinə pan-enteizm və ya dialektik teizm deyilir. Pan-enteizmə görə tanrı, həm dəyişməz (mütləq), həm də dəyişəndir. Həm zaman daxilində, həm xaricində, həm sonlu, həm də sonsuzdur. Eyni zamanda həm səbəb, həm də nəticədir.
Panteizm ilə pan-enteizm arasında əhəmiyyətli bir fərq vardır. Panteizmdə hər şey (bütün varlıqlar və kainat) tanrıdır. Pan-entezimde isə, hər şey tanrıdan meydana gəlmişdir. Ruhun yeganə məqsədi, meydana gəldiyi tanrıya dönməkdir. Bunun da yolu tək universal qanun olan təkamül proseslərindən keçməkdir.
Panteizmin əsası iki əsas mənbədən qaynaqlanır: Arilərin Veda dinindən və bu din əsasında özlərinə təşəkkül tapmış qədim hind dinlərindən – buddizmdən, hinduizmdən, brahmanizm və caynizmdən. Bu dinlərdə Brahmanın mövqeyi, səlahiyyətləri, yaratma prosesində iştirakı panteizm arabasının təkanverici qüvvəsi idi.
Panteizmə görə tanrının iradəsi və təbiətin qanunları müxtəlif fazalarda ifadə olunmuş eyni reallıqdır. Buradan da belə bir nəticə çıxarılır ki, bütün hadisələr dəyişməz qanunların mexaniki fəaliyyətidir, ulduzlarda məskunlaşan amansız hökmdarın şıltaqlığı deyildir. Panteizmə meyl o qədər güclü idi ki, hətta katolik kilsənin apardığı əsaslı islahatlar da (Cəmiyyətdə kilsənin rolunu məhdudlaşdırmaq, dövlət işlərinə müdaxilə etməmək, ruhanilərin fəaliyyət dairəsinə müəyyən hədlər qoymaq və ş.) onun genişlənməsinə mane ola bilmirdi. Nəticədə Protestant firqələri sürətlə artmağa başladı ki, onların yaranmasında panteizm dini-fəlsəfi təlim olaraq xüsusi əhəmiyyətə malik idi.
Biz öz insani niyyətlərimizi obyektiv kainatdan üstün tuturuq. O, vaxtdan da bizim "şər problemimiz" başlayır; biz həyat xəstələrini sağaltmaq üçün tanrının xeyirxahlığı ilə mübarizə aparırıq, amma biz belə bir dərsi unuduruq ki, tanrı bizim kiçik yaxşılıqlarımızdan və pisliklərimizdən, xeyrimizdən və şərimizdən kənardadır. Yaxşı və pis fərdi məqsədlər ucbatından nisbi, kainat üçün isə heç bir şeydir. Yaxşı və pis terminləri nəinki tanrı üçün, heç fərdlər üçün də pozitiv xarakter daşımır. Eyni bir şey eyni zamanda pis də ola bilər, yaxşı da. Məs: musiqi melanxolik üçün yaxşı, hüzünlü üçün pis, ölü qçqn isə fərqsizdir. Pis və yaxşı qabaqcadan əmələ gəlmiş elə yanlış fikirlərdir ki, əbədi reallıq onları tanıya və qəbul edə bilməz. Dünya təbiətin bütün sonsus, hüdudsuz, hədsiz illüstrasiyası ola bilər, lakin insanın, sadəcə olaraq, xüsusi ideallarının illüstrasiyası ola bilməz. Yaxşı və pislə bağlı məsələ necədirsə, yebəcər və gözəllə bağlı məsələ də elədir.
Brunonun düşüncələri
Panteizmin yaranmasında İtalyan filosofu Cordano Brunonun düşüncələri də az rol oynamamışdır. Əslən keşiş olan Bruna 24 yaşında kilsə ideyalarına qarşı çıxdığına görə əbasını atıb Fransaya qaçır və orada fəlsəfi əsərlərini yazır. Aldadılaraq İtaliyaya gətirildikdən sonra məhkəmədə əqidəsindən imtina etmədiyinə görə, küfrdə ittiham olunub 8 il həbsdə saxlanılır və 1600-cü il 17 fevralda Romanın Güllər meydanında tonqalda yandırılır. Bruno astronom olaraq Kopernikin telisentrik sistemini inkişaf etdirərək təkid edirdi ki, Günəş sistemindən kənarda saysız hesabsız məskun aləmlər var, ulduzlar başqa planet sistemlərinin Günəşləridir. Yer isə kainat genişliyində kiçik toz dənəsi olub, xristianlığın iddia etdiyi kimi heç də kainatın mərkəzi deyildir. "Maddə bütün şeylərin substansiyasıdır. Əbədi dövranda o, bütövlükdə və hər yerdə hər şeyi arasıkəsilməyən hərəkətlə təmin edir." Maddəni və təbiəti tanrı ilə eyniləşdirir, buna görə də onun dünyagörüşünü panteizm adlandıraraq, özünü də materializm formasının təzahürü kimi qəbul etmək olar. Spinoza daha irəli gedərək tanrını ruhda tapsa da, Bruno tanrını maddə təbiətlə daha əvvəl eyniləşdirmişdi. Onun üçün dünya üzərində duran və ona öz qanunlarını qəbul etdirən tanrı yoxdur. O yazırdı: "Tanrı və təbiət eyniliklə bir maddədir, eynilikdə bir fəzadır, eynilikdə hər yerdə fəaliyyətdə olan bir səbəbdir – substansiyadır. Tanrıya isnad yaradıcı iradə maddənin, təbiətin yaradıcılıq fəaliyyətinin özüdür." Bruno "Üç Uğnum" haqqındakı xristian ehkamını qətiyyətlə inkar edir, axirət dünyasını cəfəng və əfsanə, dinləri isə müharibələrə və cəmiyyətdə ixtilaflara, qüsurlara səbəb olan zəhər adlandırırdı. Panteizmin dini-mistik formasının nümayəndələri isə belə hesab edirdilər ki, tanrı substansiya ola bilməz. Tanrı substansiyanın işinə müdaxilə etməyən kənar bir "varlıqdır." O yalnız ilk hərəkəti verməklə bütün proseslərdən kənardadır; ilk təkanı verəndir. Hərəkətdə olan təbii proseslərdə, həyatın nisbi əlaqə və bir-birini tamamlayan, eynilik və əksilik təşkil edən davamında iştirak etmir. Hazırda Avropa ölkələrində panteizm təşkilatlanmış şəkildə fəaliyyətdədir. Daha çox dini-fəlsəfi təlim, nəzəriyyə kimi çıxış edir. XX əsrin əvvəllərindən Rusiyada, sonralar isə SSRİ-də davamlı şəkildə "hakimlik" etmiş ateizm təlimi öz bünövrəsini panteizmdən götürmüş, ondan qaynaqlanmışdır.
Həmçinin bax
İstinadlar
 | Din ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Panteizm pan butun teos tanri demekdir Her sey tanridir menasinda islenir kainati butovlukde tanri kimi qebul eden felsefi dusunce lakin bu dusunce terzi o qeder genis yayildi ozune xristianlar icerisinden o qeder terefdarlar toplaya bildi ki musteqil din seviyyesine qeder yukseldi Prosesler tarixin ele bir doneminde e XVI XVIII esrler basladi ki bu dovrde butovlukde xristianliq derin bohran kecirir butun Avropada kilse eleyhine keskin cixislar edilirdi DinMonoteizm Dualizm Politeizm Deizm Teizm Panteizm PandeizmTotemizm Animizm Fetiszm SamanizmBuddizm BehailikIbrahimi dinlerIudaizm Xristianliq IslamInduizm Caynizm Siqhizm BuddizmDaoizm Konfutsicilik SintoizmDiger dinlerTenqricilik ZerdustilikTanri Ruh Gunah Iman Olumden sonraki heyat MebedDinlerin siyahisig Panteizmde her seyi tanrinin bir hissesi olaraq qebul edilir tanri her seydir ve her sey tanridir Tanri tebietde ve ya eksine tebiet tanrida birlesir Panteizme gore tanrinin kainatdan ayri ve musteqil bir varligi yoxdur Tanri tebietde heyatda insan dunyasindadir Her sey tanridir Iki esas hisseye ayrilir Ateizme yaxin olan panteizm Onlara gore tebietden yuksekde hec ne yoxdur onu hec kim yaratmamisdir o hemise var idi var ve olacaq da Tebiet ozune xas olan tebii qanunlarla idare olunur tebietin ozu de ele tanridir Bele bir panteizm ardicil deyildi Darvinizm telimi ile ozune arxa tapsa da dine ustun gelmek tesebbusunden artiq ireli gede bilmedi Esas numayendeleri B Spinoza ve C Brunodur Dini mistik panteizm Bunlar tekid edirler ki tanri butun esyalarda hadiselerde ve tebii proseslerde hansisa fovqeltebii baslangic kimi movcuddur O yalniz ilk yaradan baslangica tekan verendir butun heyati proseslerin hec birinde istirak etmir Bele panteizm eksine tanri haqqinda tesevvurlerin yenilesdirilmesi vasitesile dinin mohkemlendirilmesine yonelmis tesebbuslerdir Esas numayendeleri I S Erougena N Malbrans ve basqalaridir Spinoza felsefesiSpinoza felsefesinin Panteizm anlayisina gore tanri her seydir ve her sey tanridir Tanri kainat Insan ayrimi yoxdur bele bir ayri seckilik agilsizliqdir Tanri kainat insan bir ve eynidir Yaradan bir tanri olmadigi kimi her hansi bir yaratmadan da soz edile bilmez Spinozanin bu fikri ailesinin koc ederek geldiyi Ispaniyanin Andalusiya vilayetinde yasamis meshur mutefekkir tesiriyle meydana gelmisdi Erebinin felsefesinde Allah varliq kainat anlami Vehdetul vucud Vahid beden olaraq ireli surulmusdu Burada Vehdet i Beden anlayisi kainat Tanridadir kimi izah edilir Spinozada ise tanri kainatdadir ve kainat qederdir kimi izah edilir ki bunlar da tamamile ferqli anlayislardir Yehudilerin Odisseyasi adlanan Spinoza 1632 ci ilde cap etdirdiyi yazilarindaki fikir ve dusuncelerine gore 1656 ci ilde sinaqoqa cagirilir ve dusuncelerinden imtina etmek teklifini alir O butun dinleri rekonstruksiya etmek lazimdir kimi fikirler soylemekle Tovrati demek olar ki inkar edirdi Teklifden imtina etmekle hemin ilin 27 iyulunda o yehudi ritualinin butun qaranliq sirli formalliqlari gozlenilmekle lenetlenerek sinaqoqdan qovuldu ve icmadan kenarlasdirildi Senedde deyilirdi Meleklerin muhakimesi ve muqeddeslerin hokmu ile biz Barux de Spinozani anafemaya mehkum edirik lenetleyirik qargisa ve nifrine meruz qoyuruq bununla muqeddes icma butovlukde razidir Icerisinde 613 qayda olan muqeddes kitablar qarsisinda onun eleyhine o lenetleri o qargislari o nifrinleri yagdiririq ki bunlar vaxti ile Elisa terefinden bidetci usaqlara yagdirilmisdi Onunla munasibet saxlayan her kes de qargisa nifrine meruz qalacaqdir O Israil xalqi icerisinden qovulur Butun bunlara baxmayaraq Spinoza sozunden donmedi ve bu gune qeder de yasamaqda olan panteizm ideyalarini yaradib yaya bildi Spinoza sistemi uc qollu sistemdir substansiya atribut modus Substansiya sozu altda dayanan baslangicda olan menasini verir Mes Spinozanin substansiyasini agac duzeldeceyimiz stulun substansiyasidir kimi basa dusmek olmaz Spinozada bu daxili varliq ve mahiyyet demekdir Bu kelam tovratin birinci kitabinda Varliq kitabinda bele ifade olunmusdur Men oyam ki varam Substansiya odur ki ebedi ve deyismezdir ve her sey her bir predmet onun muveqqeti bir formasi ve ya modusu olaraq cixis edir Modus realligin muveqqeti olaraq menimsediyi ferqli predmet ve ya hadisedir her hansi xususi forma ve ya gorunusdur sen senin bedenin senin fikirlerin senin qrupun senin novun senin planetin moduslardir butun bunlar onlarin esasinda yatan ve arxasinda gizlenen ebedi ve deyismez realliqlarin formalaridir moduslaridir demek olar ki modalaridir Atribut maddenin ayri ayri kompanentleti hisseleri fazalaridir Mes ruh ve beden ayri ayri atributlardir ki onlarin birlesmesi vasitesile biz substansiyani ve ya tanrini derk edirik Spinoza substansiyani tebietle ve tanri ile eynilesdirir O tebieti hem toreden tebiet natura naturans adlandirir hem de torenen tebiet natura naturata adlandirir Men tanrinin ve tebietin son xristianlarin adeten qebul etdikleri baxisdan tamamile ferqli bir anlamini qebul edirem bele ki tanrinin memim terefimden qebul edilen anlami daha cox onun qedim anlamina yaxindir Burada tanri her hansi bir yad bir sebeb deyildir immanent mena dasiyir Men hetta soyleye bilerem ki her bir sey tanridadir her bir sey tanrida yasayir ve hereket edir Ve men bu maddeni apostol Pyotr ile ve ola bilsin ki antik filosoflarin bir coxu ile birge tebii ki onlardan ferqli bir usulla mudafie edirem Eger indi cox deyisdirilmis ve saxtalasdirilmis mueyyen enenelerden netice cixarsaq men hetta risk ederek deye bilerem ki menim baxisim qedim yehudilerin qebul etdikleri hemin noqteyi nezerdir amma bu tamamile sehv bir movqedir ki tanrini ve tebieti eynilesdirdiyim zaman guya menim niyyetim sonuncu terminin altinda mueyyen cismani materiyani gostermekdir Menim ise qetiyyen bele bir niyyetim yoxdur Pan enteizmIngilis alimi Vayt Hede gore tanrinin her cur deyismenin gedisinde deyismez bir xususiyyeti ve bunun yaninda bir de deyisen yeni yaranan xususiyyeti vardir Tanri Kainatin suurundadir Ancaq tanri bu movqede qalmis olsaydi azad baslangicda yaranmada istirak etmemis olacaqdi Demeli tanri meydana gelme muddetinin icinde ve suurundadir Bu sebeble tanrinin kainatda kainatin maddesine qarismis oldugunu soylemek de dogrudur Kainatin tanrinin maddesine qarismis oldugunu soylemek tanri kainat elaqesinin qarsiliqli oldugunun ferqine varmaq demekdir Esasi Vayt Hed terefinden qoyulan ve Zaman felsefesi kimi qebul edilen bu dusunce terzine pan enteizm ve ya dialektik teizm deyilir Pan enteizme gore tanri hem deyismez mutleq hem de deyisendir Hem zaman daxilinde hem xaricinde hem sonlu hem de sonsuzdur Eyni zamanda hem sebeb hem de neticedir Panteizm ile pan enteizm arasinda ehemiyyetli bir ferq vardir Panteizmde her sey butun varliqlar ve kainat tanridir Pan entezimde ise her sey tanridan meydana gelmisdir Ruhun yegane meqsedi meydana geldiyi tanriya donmekdir Bunun da yolu tek universal qanun olan tekamul proseslerinden kecmekdir Panteizmin esasi iki esas menbeden qaynaqlanir Arilerin Veda dininden ve bu din esasinda ozlerine tesekkul tapmis qedim hind dinlerinden buddizmden hinduizmden brahmanizm ve caynizmden Bu dinlerde Brahmanin movqeyi selahiyyetleri yaratma prosesinde istiraki panteizm arabasinin tekanverici quvvesi idi Panteizme gore tanrinin iradesi ve tebietin qanunlari muxtelif fazalarda ifade olunmus eyni realliqdir Buradan da bele bir netice cixarilir ki butun hadiseler deyismez qanunlarin mexaniki fealiyyetidir ulduzlarda meskunlasan amansiz hokmdarin siltaqligi deyildir Panteizme meyl o qeder guclu idi ki hetta katolik kilsenin apardigi esasli islahatlar da Cemiyyetde kilsenin rolunu mehdudlasdirmaq dovlet islerine mudaxile etmemek ruhanilerin fealiyyet dairesine mueyyen hedler qoymaq ve s onun genislenmesine mane ola bilmirdi Neticede Protestant firqeleri suretle artmaga basladi ki onlarin yaranmasinda panteizm dini felsefi telim olaraq xususi ehemiyyete malik idi Biz oz insani niyyetlerimizi obyektiv kainatdan ustun tuturuq O vaxtdan da bizim ser problemimiz baslayir biz heyat xestelerini sagaltmaq ucun tanrinin xeyirxahligi ile mubarize apaririq amma biz bele bir dersi unuduruq ki tanri bizim kicik yaxsiliqlarimizdan ve pisliklerimizden xeyrimizden ve serimizden kenardadir Yaxsi ve pis ferdi meqsedler ucbatindan nisbi kainat ucun ise hec bir seydir Yaxsi ve pis terminleri neinki tanri ucun hec ferdler ucun de pozitiv xarakter dasimir Eyni bir sey eyni zamanda pis de ola biler yaxsi da Mes musiqi melanxolik ucun yaxsi huzunlu ucun pis olu qcqn ise ferqsizdir Pis ve yaxsi qabaqcadan emele gelmis ele yanlis fikirlerdir ki ebedi realliq onlari taniya ve qebul ede bilmez Dunya tebietin butun sonsus hududsuz hedsiz illustrasiyasi ola biler lakin insanin sadece olaraq xususi ideallarinin illustrasiyasi ola bilmez Yaxsi ve pisle bagli mesele necedirse yebecer ve gozelle bagli mesele de eledir Brunonun dusunceleriPanteizmin yaranmasinda Italyan filosofu Cordano Brunonun dusunceleri de az rol oynamamisdir Eslen kesis olan Bruna 24 yasinda kilse ideyalarina qarsi cixdigina gore ebasini atib Fransaya qacir ve orada felsefi eserlerini yazir Aldadilaraq Italiyaya getirildikden sonra mehkemede eqidesinden imtina etmediyine gore kufrde ittiham olunub 8 il hebsde saxlanilir ve 1600 cu il 17 fevralda Romanin Guller meydaninda tonqalda yandirilir Bruno astronom olaraq Kopernikin telisentrik sistemini inkisaf etdirerek tekid edirdi ki Gunes sisteminden kenarda saysiz hesabsiz meskun alemler var ulduzlar basqa planet sistemlerinin Gunesleridir Yer ise kainat genisliyinde kicik toz denesi olub xristianligin iddia etdiyi kimi hec de kainatin merkezi deyildir Madde butun seylerin substansiyasidir Ebedi dovranda o butovlukde ve her yerde her seyi arasikesilmeyen hereketle temin edir Maddeni ve tebieti tanri ile eynilesdirir buna gore de onun dunyagorusunu panteizm adlandiraraq ozunu de materializm formasinin tezahuru kimi qebul etmek olar Spinoza daha ireli gederek tanrini ruhda tapsa da Bruno tanrini madde tebietle daha evvel eynilesdirmisdi Onun ucun dunya uzerinde duran ve ona oz qanunlarini qebul etdiren tanri yoxdur O yazirdi Tanri ve tebiet eynilikle bir maddedir eynilikde bir fezadir eynilikde her yerde fealiyyetde olan bir sebebdir substansiyadir Tanriya isnad yaradici irade maddenin tebietin yaradiciliq fealiyyetinin ozudur Bruno Uc Ugnum haqqindaki xristian ehkamini qetiyyetle inkar edir axiret dunyasini cefeng ve efsane dinleri ise muharibelere ve cemiyyetde ixtilaflara qusurlara sebeb olan zeher adlandirirdi Panteizmin dini mistik formasinin numayendeleri ise bele hesab edirdiler ki tanri substansiya ola bilmez Tanri substansiyanin isine mudaxile etmeyen kenar bir varliqdir O yalniz ilk hereketi vermekle butun proseslerden kenardadir ilk tekani verendir Hereketde olan tebii proseslerde heyatin nisbi elaqe ve bir birini tamamlayan eynilik ve eksilik teskil eden davaminda istirak etmir Hazirda Avropa olkelerinde panteizm teskilatlanmis sekilde fealiyyetdedir Daha cox dini felsefi telim nezeriyye kimi cixis edir XX esrin evvellerinden Rusiyada sonralar ise SSRI de davamli sekilde hakimlik etmis ateizm telimi oz bunovresini panteizmden goturmus ondan qaynaqlanmisdir Hemcinin baxVehdetul vucud Teizm PandeizmIstinadlar Din ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin