Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
I Qaplan Gəray (Krım Tatarcası I Qaplan Geray; 1678, Krım – 1738, Çeşmə, İzmir ili) — Gəraylar sülaləsindən olan Krım xanı (1707–1708, 1713–1715, 1730–1736), Krım xanı I Səlim Gərayın oğlu. Fasilələrlə 9 il Krım xanlığını idarə edib. 1699-cu ildən 1743-cü ilə qədər ən çox hökmranlıq edən O, I Səlim Gərayın altı oğlundan biri idi. İlk hakimiyyəti dövründə kabardalılar tərəfindən məğlub edilib. Balkanlarda hərbi əməliyyatlarda Osmanlı imperiyasına tam dəstək vermədikdə ikinci hökmranlığı başa çatdı. Onun üçüncü hakimiyyəti dövründə Rusiya Krıma hücum edib paytaxtı yandırdı.
| I Qaplan Gəray | |
|---|---|
| Krım Tatarcası I Qaplan Geray | |
 Çeşmənin mərkəzi, Krım xanı I Qaplan Gərayın heykəli | |
| 1707 – 1708 | |
| Əvvəlki | II Dövlət Gəray |
| Sonrakı | III Dövlət Gəray |
| 1713 – 1715 | |
| Əvvəlki | |
| Sonrakı | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1678 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1738 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Milliyyəti | Krım tatarı |
| Fəaliyyəti | suveren[d] |
| Atası | I Səlim Gəray |
| Uşağı | |
| Ailəsi | Gəraylar |
| Dini | İslam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Qaplan Gəray 1678-ci ildə Krım xanı I Səlim Gərayın ailəsində anadan olub. Qaplan Gəray I Səlim Gərayın altı oğlundan biri idi. 1695–1699-cu illərdə sultan (hakim sülalənin üzvləri Krımda sultan adlanırdı) Qaplan Gəray Kuban qoşununun sərəskəri idi. O, atasının dördüncü hakimiyyəti illərində (1702–1704) nurəddin vəzifəsini daşıyırdı, sonra Qazi III Gəray dövründə də (1704–1707) eyni vəzifəni yerinə yetirib. Birinci xanlığı dövründə Xan I Qaplan Gəray qardaşları Mengli Gəray və Maqsud Gərayı kalka və nurəddin vəzifələrinə təyin edib. Hər iki vəzifə Krım xanlığında xandan sonra müvafiq olaraq ikinci və üçüncü vəzifələr sayılırdı. Maqsud Gərayın ölümündən sonra I Qaplan Gəray digər kiçik qardaşı Sahib Gərayı nurəddin vəzifəsinə təyin etdi.
İkinci xanlıq dövrü
İkinci xanlığı dövründə I Qaplan Gəray qardaşları Mengli Gəray və Sahib Gərayı ikinci dəfə kalka və nurəddin təyin etdi. Üçüncü xanlığı illərində isə I Qaplan Gəray qardaşı Mengli Gərayı kalka, Hacı Gərayı nurəddin, sonuncunun ölümündən sonra isə Fətih Gərayı onun yerinə qoydu.
II Dövlət Gərayın ikinci hakimiyyətinin sonunu daha çox Poltava döyüşünün nəticələri müəyyən etdi. Krıma sığınan İsveç kralı XII Karl ilə rəftarına görə o hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı və Qaplan Gərayın taxt-tacı bərpa edildi. Krımın hökmdarı olduqdan sonra o, kalka Şahbaz Gərayı öldürən və Krımdan uzaqlaşan çərkəz şahzadələrini II Dövlət Gərayın rəhbərliyi altında xanlığa tabe olmağa qaytarmağa çalışdı. Onun bu addımı uğursuz alındı. Buna görə də xan Osmanlı hakimiyyəti tərəfindən Krım taxtından endirildi. 1713-cü ildə I Qaplan yenidən hakimiyyətə qaytarıldı. Bu dəfə xan devrilən II Dövlət Gərayın böyük oğlu Bəxti Gərayın rəhbərlik etdiyi Kuban noqaylarının üsyanını yatırmalı oldu.
Sonra Osmanlı hökumətinin tapşırığı ilə I Qaplan Gəray ordu ilə Avstriyaya Sultana kömək etməyə getdi, lakin Krım bəyləri ona hərbi qüvvə verməkdən imtina etdilər. Buna baxmayaraq xan ordu toplayıb onu Macarıstan sərhədinə çatdıra bilsə də, iş-işdən keçmişdi. I Qaplan Gəray ora çatanda Osmanlılar artıq məğlub olmuşdu. Buna görə Osmanlı sarayı onu yenidən taxtdan endirdi. Keçmiş xan Bursa göndərildi.
Üçüncü xanlıq dövrü
1730-cu ildə rəsmi İstanbul I Qaplan Gərayı üçüncü dəfə taxt-tacı qaytardı.
1733-cü və ya 1734-cü illərdə Polşa Mirası müharibəsi zamanı Fransa namizədini dəstəkləmək üçün Benderı və Xotına getdi. Mənbələr onun orada nə etdiyi haqqında məlumat vermir.
Üçüncü xanlığı dövründə Sultan III Əhməd ona Səfəvilərə qarşı yürüşə getməyi əmr etdi. Xan sultana bu yürüşün bütün nəticələrini diqqətlə təhlil etməyi tövsiyə etdi. O, sultana bildir ki, Səfəvilər Dövləti Rusiyanın müttəfiqidi və belə bir yürüş ruslarla yeni müharibəyə səbəb ola bilər. Sultan III Əhməd qərarını dəyişmədi. I Qaplan Gəray əmrə tabe oldu. O, Şimali Qafqazdan keçərək Səfəvilər üzərinə getdi. Yürüş Krım xanı üçün ağır şərtlərlə başladı. Şimali Qafqazda o, çeçenlərin torpaqlarında şiddətli müqavimətlə rastlaşdı. Arqun dərəsiində xanın qoşunları ağır məğlubiyyətiə uğradılar. Qeyd edək ki, dərənin daha bir adı Xanqala dərəsidir. Çeçenlərlə krımlıların döyüşündən sonra dərə Xan Qaplanın adını daşıyır.
Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, I Qaplan Gərayın ordusu Dağıstana daxil ola bildi. Burda o, Dərbənd yaxınlığında Səfəvilərin müttəfiqi olan Dağıstan şamxalının dəstələrini məğlub etdi. Osmanlı ordusunun Zaqafqaziyada Səfəvi qoşunlarından bir neçə dəfə məğlubiyyətə uğradığını öyrənən xan 1735-ci ilin oktyabrında qalan qoşunla Krıma qayıtdı.
Rusiya qoşunları I Qaplan Gərayın gözlədiyi kimi, Krıma qarşı hücuma keçdi. 1736-cı ilin yazında P. P. Lassinin korpusu ölkəyə dağıdıcı hücum etdi. Ruslar 1736-cı ilin aprelində Krım ərazisinə girməyə cəhd etdi. Mayın 19-da Perekopla üzbəüz 30000 rus əsgəri dayanmışdı. Mayın 20-də Krımlıların müqaviməti sındırıldı, divar yarıldı və iki gün sonra Or Qapı qalası təslim oldu. Rusiya ilk dəfə idi ki, Krım ərazisinə daxil olurdu.
Rusiya ordusunun hücumu faciəli oldu. Bu hücum Krıma çoxlu itki və dağıntılar yaşatdı. Xüsusən də paytaxt Bağçasarayla birlikdə xanlığın yeganə limanı Kezlev yandırıldı. Baxçasaraydakı Krım xan sarayı talan edilərək dağıdıldı.
I Qaplan Gəray ray Sultanın əmri ilə tələsik Krıma qayıtdı, lakin Krım ordusunda hökm sürən rəqabət və parçalanma səbəbindən müdafiəni lazımi qaydada təşkil edə bilmədi. Rusiya qoşunları Krımı yalnız epidemiyaya görə tərk etdilər.
Ölümü
I Qaplan Gəray cəsarətli və enerjili bir hökmdar idi, lakin onun bu xüsusiyyətləri ölkədə qayda- qanun yaratmağa və hərc-mərcliyin qarşısını almağa bəs etmədi.
1736-cı ilin avqustunda və ya sentyabrında Sultan tərəfindən hakimiyyətdən uzaqlaşdırılaraq Kiçik Asiyaya göndərildi. Əvvəlcə Xios adasına, daha sonra Geliboluya, daha sonra yenidən Xios adasına yerləşdi. 1738-ci ilin noyabr-dekabr aylarında Egey dənizinin Anadolu sahilində yerləşən Çeşmə şəhərində vəfat etdi.
İstinadlar
- "Подборка статей к 300-летию Канжальской битвы". kabardhorse.ru. 17 April 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 September 2018.
- Надырпаша Сотавов. Крах «Грозы Вселенной» в Дагестане. Litres. 2017-09-05. ISBN .. Archived from the original on 2021-07-17. İstifadə tarixi: 2023-03-27.
- "Русско-турецкая война 1736 – 1739 гг". runivers.ru. 2023-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-19.
- "Россия и Крымское ханство от Петра I до Екатерины II. 1690 - 1768". runivers.ru. 2023-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-19.
Ədəbiyyat
- Henry Hoyle Howorth, History of the Mongols, 1880, Part 2, pp. 556,569,570, 571–572, 574–575
- Davies, Brian, Empire and Military Revolution in Eastern Europe, 2011, Chapter Five
- V. D. Smirnov (1887) http://www.krimoved-library.ru/books/krimskoe-hanstvo-v-xviii-veke.html
- Giray-Ilim: Rose Bush of Khans, compiled by Khalim Giray in 1811, modernized Turkish with many additions by Ablyakim Ilim (before 1947), Russian translation with additions and deletions of obsolete material by Kemal Usenov, 2004. *http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Krym/XV/Rozovyj_kust_chanov/29.phtml?id=12949.
- Battle of Kanzhal: Barasbi Bgazhnokov: victory or death section of
- Military maps for 1736: Amin, Agha H, Atlas of Russo Turkish Wars, Russo Turkish War 1735–39, Volume 4, no date
- Giray family tree: Oleksa Gaivoronsky "Повелители двух материков", Kiev-Bakhchisarai, second edition, 2010, volume 2, endpaper
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
I Qaplan Geray Krim Tatarcasi I Qaplan Geray 1678 Krim 1738 Cesme Izmir ili Geraylar sulalesinden olan Krim xani 1707 1708 1713 1715 1730 1736 Krim xani I Selim Gerayin oglu Fasilelerle 9 il Krim xanligini idare edib 1699 cu ilden 1743 cu ile qeder en cox hokmranliq eden O I Selim Gerayin alti oglundan biri idi Ilk hakimiyyeti dovrunde kabardalilar terefinden meglub edilib Balkanlarda herbi emeliyyatlarda Osmanli imperiyasina tam destek vermedikde ikinci hokmranligi basa catdi Onun ucuncu hakimiyyeti dovrunde Rusiya Krima hucum edib paytaxti yandirdi I Qaplan GerayKrim Tatarcasi I Qaplan GerayCesmenin merkezi Krim xani I Qaplan Gerayin heykeliKrim xani1707 1708EvvelkiII Dovlet GeraySonrakiIII Dovlet GerayKrim xani1713 1715EvvelkiSonrakiSexsi melumatlarDogum tarixi 1678Dogum yeri Krim Krim xanligiVefat tarixi 1738Vefat yeri Cesme Izmir ili TurkiyeDefn yeri CesmeMilliyyeti Krim tatariFealiyyeti suveren d Atasi I Selim GerayUsagi II Selim GerayAilesi GeraylarDini Islam Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiQaplan Geray 1678 ci ilde Krim xani I Selim Gerayin ailesinde anadan olub Qaplan Geray I Selim Gerayin alti oglundan biri idi 1695 1699 cu illerde sultan hakim sulalenin uzvleri Krimda sultan adlanirdi Qaplan Geray Kuban qosununun sereskeri idi O atasinin dorduncu hakimiyyeti illerinde 1702 1704 nureddin vezifesini dasiyirdi sonra Qazi III Geray dovrunde de 1704 1707 eyni vezifeni yerine yetirib Birinci xanligi dovrunde Xan I Qaplan Geray qardaslari Mengli Geray ve Maqsud Gerayi kalka ve nureddin vezifelerine teyin edib Her iki vezife Krim xanliginda xandan sonra muvafiq olaraq ikinci ve ucuncu vezifeler sayilirdi Maqsud Gerayin olumunden sonra I Qaplan Geray diger kicik qardasi Sahib Gerayi nureddin vezifesine teyin etdi Ikinci xanliq dovru Ikinci xanligi dovrunde I Qaplan Geray qardaslari Mengli Geray ve Sahib Gerayi ikinci defe kalka ve nureddin teyin etdi Ucuncu xanligi illerinde ise I Qaplan Geray qardasi Mengli Gerayi kalka Haci Gerayi nureddin sonuncunun olumunden sonra ise Fetih Gerayi onun yerine qoydu II Dovlet Gerayin ikinci hakimiyyetinin sonunu daha cox Poltava doyusunun neticeleri mueyyen etdi Krima siginan Isvec krali XII Karl ile reftarina gore o hakimiyyetden uzaqlasdirildi ve Qaplan Gerayin taxt taci berpa edildi Krimin hokmdari olduqdan sonra o kalka Sahbaz Gerayi olduren ve Krimdan uzaqlasan cerkez sahzadelerini II Dovlet Gerayin rehberliyi altinda xanliga tabe olmaga qaytarmaga calisdi Onun bu addimi ugursuz alindi Buna gore de xan Osmanli hakimiyyeti terefinden Krim taxtindan endirildi 1713 cu ilde I Qaplan yeniden hakimiyyete qaytarildi Bu defe xan devrilen II Dovlet Gerayin boyuk oglu Bexti Gerayin rehberlik etdiyi Kuban noqaylarinin usyanini yatirmali oldu Sonra Osmanli hokumetinin tapsirigi ile I Qaplan Geray ordu ile Avstriyaya Sultana komek etmeye getdi lakin Krim beyleri ona herbi quvve vermekden imtina etdiler Buna baxmayaraq xan ordu toplayib onu Macaristan serhedine catdira bilse de is isden kecmisdi I Qaplan Geray ora catanda Osmanlilar artiq meglub olmusdu Buna gore Osmanli sarayi onu yeniden taxtdan endirdi Kecmis xan Bursa gonderildi Ucuncu xanliq dovru 1730 cu ilde resmi Istanbul I Qaplan Gerayi ucuncu defe taxt taci qaytardi 1733 cu ve ya 1734 cu illerde Polsa Mirasi muharibesi zamani Fransa namizedini desteklemek ucun Benderi ve Xotina getdi Menbeler onun orada ne etdiyi haqqinda melumat vermir Ucuncu xanligi dovrunde Sultan III Ehmed ona Sefevilere qarsi yuruse getmeyi emr etdi Xan sultana bu yurusun butun neticelerini diqqetle tehlil etmeyi tovsiye etdi O sultana bildir ki Sefeviler Dovleti Rusiyanin muttefiqidi ve bele bir yurus ruslarla yeni muharibeye sebeb ola biler Sultan III Ehmed qerarini deyismedi I Qaplan Geray emre tabe oldu O Simali Qafqazdan kecerek Sefeviler uzerine getdi Yurus Krim xani ucun agir sertlerle basladi Simali Qafqazda o cecenlerin torpaqlarinda siddetli muqavimetle rastlasdi Arqun deresiinde xanin qosunlari agir meglubiyyetie ugradilar Qeyd edek ki derenin daha bir adi Xanqala deresidir Cecenlerle krimlilarin doyusunden sonra dere Xan Qaplanin adini dasiyir Butun bu cetinliklere baxmayaraq I Qaplan Gerayin ordusu Dagistana daxil ola bildi Burda o Derbend yaxinliginda Sefevilerin muttefiqi olan Dagistan samxalinin destelerini meglub etdi Osmanli ordusunun Zaqafqaziyada Sefevi qosunlarindan bir nece defe meglubiyyete ugradigini oyrenen xan 1735 ci ilin oktyabrinda qalan qosunla Krima qayitdi Rusiya qosunlari I Qaplan Gerayin gozlediyi kimi Krima qarsi hucuma kecdi 1736 ci ilin yazinda P P Lassinin korpusu olkeye dagidici hucum etdi Ruslar 1736 ci ilin aprelinde Krim erazisine girmeye cehd etdi Mayin 19 da Perekopla uzbeuz 30000 rus esgeri dayanmisdi Mayin 20 de Krimlilarin muqavimeti sindirildi divar yarildi ve iki gun sonra Or Qapi qalasi teslim oldu Rusiya ilk defe idi ki Krim erazisine daxil olurdu Rusiya ordusunun hucumu facieli oldu Bu hucum Krima coxlu itki ve dagintilar yasatdi Xususen de paytaxt Bagcasarayla birlikde xanligin yegane limani Kezlev yandirildi Baxcasaraydaki Krim xan sarayi talan edilerek dagidildi I Qaplan Geray ray Sultanin emri ile telesik Krima qayitdi lakin Krim ordusunda hokm suren reqabet ve parcalanma sebebinden mudafieni lazimi qaydada teskil ede bilmedi Rusiya qosunlari Krimi yalniz epidemiyaya gore terk etdiler OlumuI Qaplan Geray cesaretli ve enerjili bir hokmdar idi lakin onun bu xususiyyetleri olkede qayda qanun yaratmaga ve herc mercliyin qarsisini almaga bes etmedi 1736 ci ilin avqustunda ve ya sentyabrinda Sultan terefinden hakimiyyetden uzaqlasdirilaraq Kicik Asiyaya gonderildi Evvelce Xios adasina daha sonra Geliboluya daha sonra yeniden Xios adasina yerlesdi 1738 ci ilin noyabr dekabr aylarinda Egey denizinin Anadolu sahilinde yerlesen Cesme seherinde vefat etdi Istinadlar Podborka statej k 300 letiyu Kanzhalskoj bitvy kabardhorse ru 17 April 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 September 2018 Nadyrpasha Sotavov Krah Grozy Vselennoj v Dagestane Litres 2017 09 05 ISBN 978 5 457 67632 9 Archived from the original on 2021 07 17 Istifade tarixi 2023 03 27 Russko tureckaya vojna 1736 1739 gg runivers ru 2023 03 27 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 19 Rossiya i Krymskoe hanstvo ot Petra I do Ekateriny II 1690 1768 runivers ru 2023 03 27 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 19 EdebiyyatHenry Hoyle Howorth History of the Mongols 1880 Part 2 pp 556 569 570 571 572 574 575 Davies Brian Empire and Military Revolution in Eastern Europe 2011 Chapter Five V D Smirnov 1887 http www krimoved library ru books krimskoe hanstvo v xviii veke html Giray Ilim Rose Bush of Khans compiled by Khalim Giray in 1811 modernized Turkish with many additions by Ablyakim Ilim before 1947 Russian translation with additions and deletions of obsolete material by Kemal Usenov 2004 http www vostlit info Texts Dokumenty Krym XV Rozovyj kust chanov 29 phtml id 12949 Battle of Kanzhal Barasbi Bgazhnokov victory or death section of Military maps for 1736 Amin Agha H Atlas of Russo Turkish Wars Russo Turkish War 1735 39 Volume 4 no date Giray family tree Oleksa Gaivoronsky Poveliteli dvuh materikov Kiev Bakhchisarai second edition 2010 volume 2 endpaper