Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
I Səlim Gəray (1631 – 14 dekabr 1704, Bağçasaray) — XXV Krım xanı.
| I Səlim Gəray | |
|---|---|
| 3 may 1671 – dekabr 1677 | |
| Əvvəlki | Adil Gəray |
| Sonrakı | Murad Gəray |
| 5 iyul 1684 – 6 mart 1691 | |
| Əvvəlki | II Hacı Gəray |
| Sonrakı | III Səadət Gəray |
| 21 oktyabr 1692 – 16 fevral 1699 | |
| Əvvəlki | Səfa Gəray |
| Sonrakı | II Dövlət Gəray |
| 24 dekabr 1702 – 14 dekabr 1704 | |
| Əvvəlki | II Dövlət Gəray |
| Sonrakı | III Qazi Gəray |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1631 |
| Vəfat tarixi | 14 dekabr 1704 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | suveren[d] |
| Atası | I Bahadır Gəray |
| Uşaqları | |
| Ailəsi | Gəraylar |
| Dini | sünni islam |
1631-ci ildə dünyaya gəldi. Krım xanı I Bahadur Gərayın oğludur. Atasının 1637-ci ildə vəfat etməsinin ardından öncə Ablan qəbiləsindən Mirzaş ağanın, daha sonra isə əmisi III İslam Gərayın himayəsinə girdi. Ancaq Adil Gəray səltənətində aradan götürülmək istənildi. Şirin qəbiləsinə sığınan Səlim Gəray qaçaraq Yambol yaxınlığındakı Çulmaq kəndində yaşadı.
Çox keçmədən Adil Gərayın Osmanlılarla münasibətləri pozulmuş və nəticədə 3 may 1671-ci ildə vəzifədən alınaraq Səlim Gəray xan elan edilmişdir. İlk səltənətində Osmanlılarla birlikdə Lehistan səfərinə qatılmış, burada şöhrət qazanmışdır. Üstəlik səfərin sonunda vasitəçilik edərək Bucaş sülhünün bağlanmasında iştirak etmişdir (1672). Ertəsi il Sultan Mehmedin ikinci Lehistan səfərinə dəvət olundu. Özü bəylərbəyi Mələk İbrahim Paşa ilə birlikdə Çehrin qalasını işğal edən ruslara qarşı mübarizə apardı. Ancaq qalanın geri alınmasında müvəffəq ola bilmədi və İbrahim Paşayla birlikdə vəzifədən alınaraq Rodosa sürgün olundu (dekabr 1677).
1683-cü ilin payızında sədrəzəm Mərzifonlu Mustafa Paşanın rəhbərlik etdiyi İkinci Vyana müharəsinin uğursuz nəticələnməsinə səbəb olan Murad Gərayın, ardından ruslara qarşı uğur qazana bilməyən II Hacı Gərayın vəzifədən alınmasından sonra yenidən Krım xanlığına gətirildi və Ədirnədə Sultan Mehmedin hüzuruna çıxarıldı (5 iyul 1684).Bu əsnada ruslar Krıma yaxınlaşmış, Azak və Qara dəniz sahilindəki digər mühüm qalalar mühasirəyə alınmışdı. İkinci səltənətində oğulları Dövlət Gərayı kalqay, Əzəmət Gərayı isə nurəddin təyin etdi. Bölgədəki rus təsirini xeyli azaldan Səlim Gəray onların Krıma girməsinin qarşısını aldı. 30 may 1689-cu ildə baş tutan Orqapı döyüşündə ruslar üzərində mühüm qələbə qazandı. Həmin ilin noyabrında Avstriya birliklərini darmadağın etmiş, bu səbəblə Ədirnəyə çağrılaraq xilat geyindirilmişdir. Ertəsi il yenidən cəbhəyə yollanan Səlim Gəray böyük oğlu Dövlət Gərayı Ərdələ göndərmiş, özü isə əvvəlcə Belqrada, daha sonra isə 4 dekabrda İstanbula gəldi. Ancaq burada ikən ruslarla lehlərin döyüşə hazırlaşdığı xəbəri yayıldı və bu vəziyyətdə Krımda olmaması bəhanə edilərək sədrəzəm Körpülü Fazil Mustafa Paşa tərəfindən danlandı. Ardından Krımdakı yerli tatarlarla münasibətlərinin pis olmasını bəhanə edən Səlim Gəray öz istəyilə vəzifədən alındı (6 mart 1691).
O əsnada kiçik oğlu Əzəmət Gərayın ruslarla döyüşdə həlak olduğunu eşidən Səlim Gəray icazə alaraq həcc ziyarətinə getdi. Dönüş yolunda ikən Dəməşqdə əmirlər arasında yaranan anlaşmlığı həll edərək bölgədə sülhü təmin etdi. Bu davranışı səbəbilə Sultan Əhmədin etibarını qazanan Səlim Gəraya Silivridə bir malikanə hədiyyə edildi və burada yaşamasına icazə verildi. O əsnada Krım xanı olan əmisi oğlu Səfa Gəraya qarşı ayaqlanma başlamış, yerli tatar əsilzadələrinin dəvəti və Sultan Əhmədin də istəyilə Səlim Gəray üçüncü dəfə Krım xanlığına gətirildi (21 oktyabr 1692). Böyük oğlu Dövlət Gərayı kalqay, əmisi İslam Gərayın oğlu Şahin Gərayı isə nurəddin təyin etdi. Çox keçmədən Avstriya və Rusiya ilə başlayan müharibəyə çağırıldı. 1693-cü ildə Valaxiya bölgəsinə daxil olan Səlim Gəray ardından Ədirnəyə gəldi və mərasimlə qarşılandı. 1694-cü ilin fevralında Krıma qayıtdı. 1695-ci ildə çar I Pyotrun Krım üzərinə başlayan hücumları nəticəsində ertəsi il Azak qalası ruslar tərəfindən ələ keçirildi. 1699-cu ildə bağlanan Karlovitsa müqaviləsi ilə Osmanlılar 2 cəbhədə də məğlub olmuş, buna baxmayaraq sülh təmin edilmişdir. Ardından Səlim Gəray yaşlılığını bəhanə göstərərək oğlu Dövlət Gərayın lehinə vəzifədən ayrıldı (16 fevral 1699). Ədirnədə yaşamasına icazə verilən Səlim Gəraya illik 8 min axca təqaüd ayrıldı. Ancaq oğulları arasında yaranan anlaşmazlıq səbəbilə 1701-ci ilin martında bölgəyə göndərilmiş, sülhü təmin etməsi üçün oğullarına məsləhət verməsi buyrulmuşdur. Buna baxmayaraq sülh təmin edilməmiş, bu səbəblə Səlim Gəray dördüncü dəfə Krım xanlığına gətirilmişdir (24 dekabr 1702). Bu dəfə oğullarından Qazi Gərayı kalqay, Qaplan Gərayı isə nurəddin təyin etdi. Çərkəzistan bölgəsinə qaçan oğlu Dövlət Gərayın bağışlanmasını təmin etdi və onu İstanbula yolladı. Çox keçmədən 14 dekabr 1704-cü ildə vəfat edən Səlim Gərayın cənazəsi Bağçasarayda Xan məscidinə dəfn olundu.
Krım vəziri Əli Mərdan ağanın qızıyla evli olan Səlim Gərayın 12 oğlu və 12 qızı olmuş, oğullarından altısı Krım xanı olmuşdur. Səlimi təxəllüsü ilə şeirlər yazmış, mahnılar bəstələmişdir. Bağçasarayda topladığı zəngin kitabxanası 1736-cı ildə şəhəri istila edən ruslar tərəfindən yandırılmışdır.
Mənbə
- Oleksa Gaivoronsky «Повелители двух материков», Kiev-Bakhchisarai, 2007,
- Evliya Çelebi, Seyahatnâme (Dağlı), VII, 30, 236, 388-403.
- Uşşâkīzâde İbrâhim, Uşşâkīzâde Târihi (haz. Raşit Gündoğdu), İstanbul 2005, s. 318, 375, 450-453, 536.
- Abdülgaffar Kırîmî, Umdetü’t-tevârîh (nşr. Necib Âsım), İstanbul 1343, s. 133-140.
- L. A. Hajda, Two Ottoman Gazanames Concerning the Chyhyryn Campaign of 1678 (doktora tezi, 1984), Harvard University, s. 75-95.
- Hüseyin Çınar, “Hacı I. Selim Giray Han ve Çiftlik Vakıfları”, Karadeniz Araştırmaları, sy. 11, Çorum 2006, s. 19-37.
- A. Dubinski, “Selīm Girāy I”, EI2 (İng.), IX, 135.
İstinadlar
- Selim // MAK (pol.).
- Henry Hoyle Howorth, History of the Mongols, 1880, part 2, p 479
- Halim Giray, Gülbün-i Hânân, İstanbul 1327, s. 109-121.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
I Selim Geray 1631 14 dekabr 1704 Bagcasaray XXV Krim xani I Selim GerayXXV Krim xani3 may 1671 dekabr 1677EvvelkiAdil GeraySonrakiMurad Geray5 iyul 1684 6 mart 1691EvvelkiII Haci GeraySonrakiIII Seadet Geray21 oktyabr 1692 16 fevral 1699EvvelkiSefa GeraySonrakiII Dovlet Geray24 dekabr 1702 14 dekabr 1704EvvelkiII Dovlet GeraySonrakiIII Qazi GeraySexsi melumatlarDogum tarixi 1631Vefat tarixi 14 dekabr 1704 1704 12 14 Vefat yeri Bagcasaray Krim xanligiDefn yeri BagcasarayFealiyyeti suveren d Atasi I Bahadir GerayUsaqlari II Dovlet Geray II Selamet Geray III Qazi Geray II Mengli Geray IV Seadet Geray I Qaplan GerayAilesi GeraylarDini sunni islam 1631 ci ilde dunyaya geldi Krim xani I Bahadur Gerayin ogludur Atasinin 1637 ci ilde vefat etmesinin ardindan once Ablan qebilesinden Mirzas aganin daha sonra ise emisi III Islam Gerayin himayesine girdi Ancaq Adil Geray seltenetinde aradan goturulmek istenildi Sirin qebilesine siginan Selim Geray qacaraq Yambol yaxinligindaki Culmaq kendinde yasadi Cox kecmeden Adil Gerayin Osmanlilarla munasibetleri pozulmus ve neticede 3 may 1671 ci ilde vezifeden alinaraq Selim Geray xan elan edilmisdir Ilk seltenetinde Osmanlilarla birlikde Lehistan seferine qatilmis burada sohret qazanmisdir Ustelik seferin sonunda vasitecilik ederek Bucas sulhunun baglanmasinda istirak etmisdir 1672 Ertesi il Sultan Mehmedin ikinci Lehistan seferine devet olundu Ozu beylerbeyi Melek Ibrahim Pasa ile birlikde Cehrin qalasini isgal eden ruslara qarsi mubarize apardi Ancaq qalanin geri alinmasinda muveffeq ola bilmedi ve Ibrahim Pasayla birlikde vezifeden alinaraq Rodosa surgun olundu dekabr 1677 1683 cu ilin payizinda sedrezem Merzifonlu Mustafa Pasanin rehberlik etdiyi Ikinci Vyana muharesinin ugursuz neticelenmesine sebeb olan Murad Gerayin ardindan ruslara qarsi ugur qazana bilmeyen II Haci Gerayin vezifeden alinmasindan sonra yeniden Krim xanligina getirildi ve Edirnede Sultan Mehmedin huzuruna cixarildi 5 iyul 1684 Bu esnada ruslar Krima yaxinlasmis Azak ve Qara deniz sahilindeki diger muhum qalalar muhasireye alinmisdi Ikinci seltenetinde ogullari Dovlet Gerayi kalqay Ezemet Gerayi ise nureddin teyin etdi Bolgedeki rus tesirini xeyli azaldan Selim Geray onlarin Krima girmesinin qarsisini aldi 30 may 1689 cu ilde bas tutan Orqapi doyusunde ruslar uzerinde muhum qelebe qazandi Hemin ilin noyabrinda Avstriya birliklerini darmadagin etmis bu sebeble Edirneye cagrilaraq xilat geyindirilmisdir Ertesi il yeniden cebheye yollanan Selim Geray boyuk oglu Dovlet Gerayi Erdele gondermis ozu ise evvelce Belqrada daha sonra ise 4 dekabrda Istanbula geldi Ancaq burada iken ruslarla lehlerin doyuse hazirlasdigi xeberi yayildi ve bu veziyyetde Krimda olmamasi behane edilerek sedrezem Korpulu Fazil Mustafa Pasa terefinden danlandi Ardindan Krimdaki yerli tatarlarla munasibetlerinin pis olmasini behane eden Selim Geray oz isteyile vezifeden alindi 6 mart 1691 O esnada kicik oglu Ezemet Gerayin ruslarla doyusde helak oldugunu esiden Selim Geray icaze alaraq hecc ziyaretine getdi Donus yolunda iken Demesqde emirler arasinda yaranan anlasmligi hell ederek bolgede sulhu temin etdi Bu davranisi sebebile Sultan Ehmedin etibarini qazanan Selim Geraya Silivride bir malikane hediyye edildi ve burada yasamasina icaze verildi O esnada Krim xani olan emisi oglu Sefa Geraya qarsi ayaqlanma baslamis yerli tatar esilzadelerinin deveti ve Sultan Ehmedin de isteyile Selim Geray ucuncu defe Krim xanligina getirildi 21 oktyabr 1692 Boyuk oglu Dovlet Gerayi kalqay emisi Islam Gerayin oglu Sahin Gerayi ise nureddin teyin etdi Cox kecmeden Avstriya ve Rusiya ile baslayan muharibeye cagirildi 1693 cu ilde Valaxiya bolgesine daxil olan Selim Geray ardindan Edirneye geldi ve merasimle qarsilandi 1694 cu ilin fevralinda Krima qayitdi 1695 ci ilde car I Pyotrun Krim uzerine baslayan hucumlari neticesinde ertesi il Azak qalasi ruslar terefinden ele kecirildi 1699 cu ilde baglanan Karlovitsa muqavilesi ile Osmanlilar 2 cebhede de meglub olmus buna baxmayaraq sulh temin edilmisdir Ardindan Selim Geray yasliligini behane gostererek oglu Dovlet Gerayin lehine vezifeden ayrildi 16 fevral 1699 Edirnede yasamasina icaze verilen Selim Geraya illik 8 min axca teqaud ayrildi Ancaq ogullari arasinda yaranan anlasmazliq sebebile 1701 ci ilin martinda bolgeye gonderilmis sulhu temin etmesi ucun ogullarina meslehet vermesi buyrulmusdur Buna baxmayaraq sulh temin edilmemis bu sebeble Selim Geray dorduncu defe Krim xanligina getirilmisdir 24 dekabr 1702 Bu defe ogullarindan Qazi Gerayi kalqay Qaplan Gerayi ise nureddin teyin etdi Cerkezistan bolgesine qacan oglu Dovlet Gerayin bagislanmasini temin etdi ve onu Istanbula yolladi Cox kecmeden 14 dekabr 1704 cu ilde vefat eden Selim Gerayin cenazesi Bagcasarayda Xan mescidine defn olundu Krim veziri Eli Merdan aganin qiziyla evli olan Selim Gerayin 12 oglu ve 12 qizi olmus ogullarindan altisi Krim xani olmusdur Selimi texellusu ile seirler yazmis mahnilar bestelemisdir Bagcasarayda topladigi zengin kitabxanasi 1736 ci ilde seheri istila eden ruslar terefinden yandirilmisdir MenbeOleksa Gaivoronsky Poveliteli dvuh materikov Kiev Bakhchisarai 2007 ISBN 978 966 96917 1 2 Evliya Celebi Seyahatname Dagli VII 30 236 388 403 Ussakizade Ibrahim Ussakizade Tarihi haz Rasit Gundogdu Istanbul 2005 s 318 375 450 453 536 Abdulgaffar Kirimi Umdetu t tevarih nsr Necib Asim Istanbul 1343 s 133 140 L A Hajda Two Ottoman Gazanames Concerning the Chyhyryn Campaign of 1678 doktora tezi 1984 Harvard University s 75 95 Huseyin Cinar Haci I Selim Giray Han ve Ciftlik Vakiflari Karadeniz Arastirmalari sy 11 Corum 2006 s 19 37 A Dubinski Selim Giray I EI2 Ing IX 135 IstinadlarSelim MAK pol Henry Hoyle Howorth History of the Mongols 1880 part 2 p 479 Halim Giray Gulbun i Hanan Istanbul 1327 s 109 121