Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dövri qanun — 1869-cu ildə Dmitri Mendeleyev tərəfindən o dövrdə məlum olan kimyəvi elementlərin xassələri və onların atom kütlələrinin qiymətləri müqayisə edilərkən kəşf edilmiş əsas təbiət qanunu.
Təriflər
Dövri qanunun kəşfindən sonra Dmitri Mendeleyev iki il onun tərtibini təkmilləşdirdi və nəhayət, aşağıdakı formada rəsmiləşdirdi (1871):
 | Elementlərin xassələri və buna görə də onların yaratdığı sadə və mürəkkəb cisimlərin xassələri vaxtaşırı onların atom çəkisindən asılıdır.. |  |
Atom fizikası və kvant kimyasının inkişafı ilə Dövri Qanun ciddi nəzəri əsas əldə etdi. C.Rıdberqin (1897), A.Van den Brukun (1913), Q.Mozelinin (1913) klassik əsərləri sayəsində elementin sıra (atom) nömrəsinin fiziki mənası açılmışdır. Daha sonra kimyəvi elementlərin atomlarının nüvələrinin yükləri artdıqca elektron strukturunun dövri dəyişməsi üçün kvant mexaniki modeli yaradılmışdır. Hal-hazırda D. I. Mendeleyevin Dövri Qanunu aşağıdakı formadadır:
| | Kimyəvi elementlərin xassələri, habelə onların əmələ gətirdiyi sadə maddələrin və birləşmələrin formaları və xassələri vaxtaşırı onların atomlarının nüvələrinin yüklərinin böyüklüyündən asılıdır. | |
Dövri qanunun digər fundamental qanunlar arasında özəlliyi ondan ibarətdir ki, onun riyazi tənlik şəklində ifadəsi yoxdur. Dövri qanun Kainat üçün universaldır: məşhur rus kimyaçısı N.D.Zelinskinin obrazlı şəkildə qeyd etdiyi kimi, dövri qanun “kainatdakı bütün atomların qarşılıqlı əlaqəsinin kəşfi” idi. Qanunun qrafik (cədvəl) ifadəsi Mendeleyev tərəfindən işlənmiş kimyəvi elementlərin dövri sistemidir. Ümumilikdə dövri sistemin təsvirinin bir neçə yüzvariantı (analitik əyrilər, cədvəllər, həndəsi fiqurlar və s.) təklif edilmişdir.
Tarixi
Kimyəvi elementlərin təbii təsnifatı və sistemləşdirilməsi üçün əsasların axtarışı Dövri Qanunun kəşfindən çox əvvəl başlamışdır. Bu sahədə ilk dəfə işləyən təbiət alimlərinin qarşılaşdıqları çətinliklər eksperimental məlumatların olmaması ilə əlaqədar idi: XIX əsrin əvvəllərində məlum kimyəvi elementlərin sayı az idi və atomun qəbul edilən dəyərləri çoxlu elementlərin kütlələri yanlışdır.
Döbereyner triadaları və elementlərin ilk sistemləri
1829-cu ildə alman kimyaçısı İohann Volfqanq Döbereyner elementləri sistemləşdirmək üçün ilk əhəmiyyətli cəhd etdi . O qeyd etdi ki, xassələrinə görə oxşar olan bəzi elementlər üçlü qruplara birləşdirilə bilər və onları üçlük adlandırmışdır:
| Li | Ca | P | S | Cl |
| Na | Sr | As | Se | Br |
| K | Ba | Sb | Te | I |
Təklif olunan Döbereyner üçlüklər qanununun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, triadanın orta elementinin atom kütləsi triadanın iki ekstremal elementinin atom kütlələrinin yarım cəminə (arifmetik orta) yaxındır. Döbereyner triadalarının müəyyən dərəcədə Mendeleyev qruplarının prototipləri olmasına baxmayaraq, bütövlükdə bu fikirlər hələ də çox qeyri-kamildir. Tək bir kalsium, stronsium və barium ailəsində maqneziumun və ya kükürd, selenium və tellur ailəsində oksigenin olmaması oxşar elementlərin aqreqatlarının üçlü ittifaqlara süni şəkildə məhdudlaşdırılmasının nəticəsidir. Bu mənada Döbereynerin oxşar xassələrə malik dörd elementdən ibarət üçlüyü ayıra bilməməsi bu mənada çox göstəricidir. Döbereyner fosfor və arsenin, sürmə və vismutun kimyəvi xassələrində dərin bənzətmələri aydın görürdü, lakin əvvəlcədən triadaların axtarışı ilə məhdudlaşaraq düzgün həll yolu tapa bilmədi. Yarım əsr sonra Lotar Meyer deyəcək ki, Döbereyner bir müddət də olsa özünü triadalarından yayındırsaydı, o, eyni anda bütün bu dörd elementin oxşarlığını dərhal görərdi.
Döbereyner, əlbəttə ki, bütün məlum elementləri üçlüyə bölməyə müvəffəq olmasa da, triadalar qanunu atom kütləsi ilə elementlərin və onların birləşmələrinin xassələri arasında əlaqənin mövcudluğunu açıq şəkildə göstərirdi. Bütün sonrakı sistemləşdirmə cəhdləri elementlərin atom kütlələrinə uyğun düzülməsinə əsaslanırdı.
Doebereynerin fikirlərini başqa bir alman kimyaçısı Leopold Qmelin inkişaf etdirdi və elementlərin xassələri ilə onların atom kütlələri arasındakı əlaqənin triadalardan qat-qat mürəkkəb olduğunu göstərdi. 1843-cü ildə Qmelin kimyəvi cəhətdən oxşar elementlərin birləşdirici (ekvivalent) çəkilərin artan sırası ilə qruplara yerləşdirildiyi bir cədvəl nəşr etdi. Elementlər triadaları, həmçinin tetradları və pentadları (dörd və beş elementdən ibarət qruplar) təşkil edirdi və cədvəldəki elementlərin elektronmənfiliyi yuxarıdan aşağıya doğru tədricən dəyişdi.
İstinadlar
- Менделеев Д. И. Периодический закон. Классики науки (7000 nüs.). М.: Издательство Академии наук СССР. 1958. 111.
- В книге В. М. Потапов, Г. Н. Хомченко «Химия», М. 1982 (стр. 26) утверждается, что их более 400.
- "Иоганн-Вольфганг ДЁБЕРЕЙНЕР". 2008-10-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-01-12.
Ədəbiyyat
- Ахметов Н. С. Актуальные вопросы курса неорганической химии. — М.: Просвещение, 1991. — 224 с —
- Дружинин П.А. Загадка «Таблицы Менделеева»: История публикации открытия Д.И. Менделеевым Периодического закона. Москва: Новое Литературное Обозрение. 2019. ISBN .
- Корольков Д. В. Основы неорганической химии. — М.: Просвещение, 1982. — 271 с.
- Менделеев Д. И. Основы химии, т. 2. М.: Госхимиздат, 1947. 389 c.
- Менделеев Д.И. // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
Xarici keçidlər
- Менделеев Д. И. Периодический закон: В 3 т. на сайте Руниверс
- Периодический закон Менделеева
- Закон Менделеева — закон природы
- Периодический закон Менделеева в свете синергетической теории информации
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dovri qanun 1869 cu ilde Dmitri Mendeleyev terefinden o dovrde melum olan kimyevi elementlerin xasseleri ve onlarin atom kutlelerinin qiymetleri muqayise edilerken kesf edilmis esas tebiet qanunu Slovak Texnologiya Universitetinin Bratislava erazisinde D I Mendeleyeve hesr olunmus abideTeriflerDovri qanunun kesfinden sonra Dmitri Mendeleyev iki il onun tertibini tekmillesdirdi ve nehayet asagidaki formada resmilesdirdi 1871 Elementlerin xasseleri ve buna gore de onlarin yaratdigi sade ve murekkeb cisimlerin xasseleri vaxtasiri onlarin atom cekisinden asilidir Atom fizikasi ve kvant kimyasinin inkisafi ile Dovri Qanun ciddi nezeri esas elde etdi C Ridberqin 1897 A Van den Brukun 1913 Q Mozelinin 1913 klassik eserleri sayesinde elementin sira atom nomresinin fiziki menasi acilmisdir Daha sonra kimyevi elementlerin atomlarinin nuvelerinin yukleri artdiqca elektron strukturunun dovri deyismesi ucun kvant mexaniki modeli yaradilmisdir Hal hazirda D I Mendeleyevin Dovri Qanunu asagidaki formadadir Kimyevi elementlerin xasseleri habele onlarin emele getirdiyi sade maddelerin ve birlesmelerin formalari ve xasseleri vaxtasiri onlarin atomlarinin nuvelerinin yuklerinin boyukluyunden asilidir Dovri qanunun diger fundamental qanunlar arasinda ozelliyi ondan ibaretdir ki onun riyazi tenlik seklinde ifadesi yoxdur Dovri qanun Kainat ucun universaldir meshur rus kimyacisi N D Zelinskinin obrazli sekilde qeyd etdiyi kimi dovri qanun kainatdaki butun atomlarin qarsiliqli elaqesinin kesfi idi Qanunun qrafik cedvel ifadesi Mendeleyev terefinden islenmis kimyevi elementlerin dovri sistemidir Umumilikde dovri sistemin tesvirinin bir nece yuzvarianti analitik eyriler cedveller hendesi fiqurlar ve s teklif edilmisdir TarixiDalton cedveli 1806 Kimyevi elementlerin tebii tesnifati ve sistemlesdirilmesi ucun esaslarin axtarisi Dovri Qanunun kesfinden cox evvel baslamisdir Bu sahede ilk defe isleyen tebiet alimlerinin qarsilasdiqlari cetinlikler eksperimental melumatlarin olmamasi ile elaqedar idi XIX esrin evvellerinde melum kimyevi elementlerin sayi az idi ve atomun qebul edilen deyerleri coxlu elementlerin kutleleri yanlisdir Dobereyner triadalari ve elementlerin ilk sistemleri 1829 cu ilde alman kimyacisi Iohann Volfqanq Dobereyner elementleri sistemlesdirmek ucun ilk ehemiyyetli cehd etdi O qeyd etdi ki xasselerine gore oxsar olan bezi elementler uclu qruplara birlesdirile biler ve onlari ucluk adlandirmisdir Li Ca P S ClNa Sr As Se BrK Ba Sb Te I Teklif olunan Dobereyner uclukler qanununun mahiyyeti ondan ibaret idi ki triadanin orta elementinin atom kutlesi triadanin iki ekstremal elementinin atom kutlelerinin yarim cemine arifmetik orta yaxindir Dobereyner triadalarinin mueyyen derecede Mendeleyev qruplarinin prototipleri olmasina baxmayaraq butovlukde bu fikirler hele de cox qeyri kamildir Tek bir kalsium stronsium ve barium ailesinde maqneziumun ve ya kukurd selenium ve tellur ailesinde oksigenin olmamasi oxsar elementlerin aqreqatlarinin uclu ittifaqlara suni sekilde mehdudlasdirilmasinin neticesidir Bu menada Dobereynerin oxsar xasselere malik dord elementden ibaret ucluyu ayira bilmemesi bu menada cox gostericidir Dobereyner fosfor ve arsenin surme ve vismutun kimyevi xasselerinde derin benzetmeleri aydin gorurdu lakin evvelceden triadalarin axtarisi ile mehdudlasaraq duzgun hell yolu tapa bilmedi Yarim esr sonra Lotar Meyer deyecek ki Dobereyner bir muddet de olsa ozunu triadalarindan yayindirsaydi o eyni anda butun bu dord elementin oxsarligini derhal gorerdi Dobereyner elbette ki butun melum elementleri ucluye bolmeye muveffeq olmasa da triadalar qanunu atom kutlesi ile elementlerin ve onlarin birlesmelerinin xasseleri arasinda elaqenin movcudlugunu aciq sekilde gosterirdi Butun sonraki sistemlesdirme cehdleri elementlerin atom kutlelerine uygun duzulmesine esaslanirdi Doebereynerin fikirlerini basqa bir alman kimyacisi Leopold Qmelin inkisaf etdirdi ve elementlerin xasseleri ile onlarin atom kutleleri arasindaki elaqenin triadalardan qat qat murekkeb oldugunu gosterdi 1843 cu ilde Qmelin kimyevi cehetden oxsar elementlerin birlesdirici ekvivalent cekilerin artan sirasi ile qruplara yerlesdirildiyi bir cedvel nesr etdi Elementler triadalari hemcinin tetradlari ve pentadlari dord ve bes elementden ibaret qruplar teskil edirdi ve cedveldeki elementlerin elektronmenfiliyi yuxaridan asagiya dogru tedricen deyisdi IstinadlarMendeleev D I Periodicheskij zakon Klassiki nauki 7000 nus M Izdatelstvo Akademii nauk SSSR 1958 111 V knige V M Potapov G N Homchenko Himiya M 1982 str 26 utverzhdaetsya chto ih bolee 400 Iogann Volfgang DYoBEREJNER 2008 10 15 tarixinde Istifade tarixi 2022 01 12 EdebiyyatAhmetov N S Aktualnye voprosy kursa neorganicheskoj himii M Prosveshenie 1991 224 s ISBN 5 09 002630 0 Druzhinin P A Zagadka Tablicy Mendeleeva Istoriya publikacii otkrytiya D I Mendeleevym Periodicheskogo zakona Moskva Novoe Literaturnoe Obozrenie 2019 ISBN 978 5 4448 0976 1 Korolkov D V Osnovy neorganicheskoj himii M Prosveshenie 1982 271 s Mendeleev D I Osnovy himii t 2 M Goshimizdat 1947 389 c Mendeleev D I Periodicheskaya zakonnost himicheskih elementov Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Xarici kecidlerMendeleev D I Periodicheskij zakon V 3 t na sajte Runivers Periodicheskij zakon Mendeleeva Zakon Mendeleeva zakon prirody Periodicheskij zakon Mendeleeva v svete sinergeticheskoj teorii informacii