Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
I Dünya Müharibəsinin Orta Şərq teatrı — Birinci Dünya müharibəsi dövründə hərbi əməliyyatlar teatrı, Osmanlı İmperiyası, Antanta dövlətləri və bəzi bilinməyən xalqların Silahlı təşkilatları arasında hərbi əməliyyatlar aparırdılar.
| Qafqaz və Yaxın Şərq | |||
|---|---|---|---|
| Birinci Dünya müharibəsi | |||
 | |||
| Tarix | 2 noyabr 1914— 29 oktyabr 1918 | ||
| Yeri | |||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Hərbi əməliyyatlar 1914-cü ilin noyabrında başlayır. Coğrafi və siyasi şərtlər üzündən Yaxın Şərqdə hərbi əməliyyatlar bir-birindən asılı olmayaraq ümumilikdə aparılan bir neçə ayrı-ayrı əməliyyatlara və döyüşlərə bölünür. Bunlardan ən mühümü Şərqi Anadoluda Rus-Osmanlı (Qafqaz) cəbhəsi, İrandakı rus qoşunlarının hərəkətləri, Çanaqqala əməliyyatı, Britaniya qoşunlarının ərəbistan yarımadasındakı, Süveyş kanalı ərazisində, Fələstin, Suriya və Mesopotamiyada həyata keçirdiyi əməliyyatlardır.
Müharibədən əvvəl
Xarici siyasətdəki vəziyyət və Osmanlı İmperiyasının daxili vəziyyəti
1914-cü ilin avqustunda Antanta ilə İttifaq dövlətləri arasında Birinci Dünya müharibəsi Müharibənin ilk günlərindən etibarən hər iki müharibə koalisiyası Osmanlı imperiyasını öz tərəflərində müharibəyə cəlb etməyə çalışırdı. Osmanlı imperiyasının müstəsna coğrafi mövqeyi və yaranmış geosiyasi vəziyyət onun müharibədə iştirakını faktiki olaraq məcbur etmişdir. Bütün Rusiya ixracının və idxalının yarısının keçdiyi Qara dəniz boğazları Rusiya üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyırdı, Osmanlı sərhədləri yaxınlığında Süveyş kanalı, onun çoxsaylı müsəlman əhalisi yerləşirdi. Osmanlı ərazisində Bağdad dəmir yolunun tikintisi gedirdi və o, Mesopotamiyanın neftlə zəngin olan rayonlarını sürətli quru yolu ilə Avropa ilə bağlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur və buna görə də strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Eyni zamanda, Antanta rəhbərliyi Türkiyə ilə hərbi bir ittifaqın mümkünsüz olduğunu, ilk növbədə, Rusiyanın, Türkiyənin ənənəvi düşməninin mövqeyinə görə, ehtimalının az olduğunu düşünürdü. Belə bir vəziyyətdə Antanta ölkələrini Türkiyənin uzunmüddətli dostluq neytrallığı ssenarisi daha çox qane edirdi. Alman İmperiyası, Türkiyənin Orta Qüvvələr tərəfindəki münaqişəyə erkən girməsindən faydalandı.
Yaxın Şərqdəki hərbi əməliyyatlar Antantanın əhəmiyyətli qüvvələrini birləşdirmək və Mərkəzi güclər üçün əsas olan Avropa hərbi fəaliyyət teatrında təzyiqləri azaltmaq idi. Beləliklə, Osmanlı İmperiyasının bu və ya digər koalisiyanın tərəfindəki müharibədə iştirakı onların hər biri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edərdi.
Osmanlı İmperiyasının özü, Gənc Türk İnqilabından 5 il sonra, "İttihad və Tərəqqi" partiyasının hakimiyyətə gəlməsi ilə ciddi iqtisadi və daxili siyasi böhran içində idi. 22 milyon əhalisi olan dövlət 85%-ə qədər kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmuşdur. Bütün imperiyaya bir artilleriya zavodu və mərmi fabriki fəaliyyət göstərir, kimya sənayesi müəssisələri isə ümumiyyətlə yox idi.
Dəmir yollarının ümumi uzunluğu 5759 km idi, Fransada 51 000 km - ə, Almaniyada isə 64 000 km-ə çatırdı. Mövcud olan yollar şəhərlərin ticarət mərkəzləri arasında əlaqəni təmin etmək üçün təşkil edilmişdi.
Ölkənin iqtisadi və siyasi müstəqilliyini məhdudlaşdıran əlavə bir amil təslim rejimi - xarici şirkətlərə verilən üstünlüklər idi.
İtaliya-Osmanlı müharibəsində son hərbi məğlubiyyətlər bir sıra böyük ərazi itkilərinə gətirib çıxardı. İtaliya Tripolitaniyanı, Kirenaikanı və Dodekanesi ələ keçirdi, Egey dənizinin adalarını, Salonik vilayətini və Krit Yunanıstana qayıtdı, Bolqarıstan müstəqillik qazandı, Kipr üzərində Britaniya nəzarəti bərqərar oldu, Misir xedifatı isə Osmanlı imperiyasının tərkibində yalnız nominal olaraq qaldı.
Türkiyə ordusu
Alman-Türkiyə müqaviləsinin imzalanması ilə eyni vaxtda Türkiyədə ümumi bir səfərbərlik elan edildi. Lakin Türkiyə hələ müharibədə iştirak etməyə hazır deyildi, buna görə də avqustun 3-də Türkiyə öz bitərəfliyini elan etdi.
Birinci Balkan müharibəsi və İtaliya-Osmanlı müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra türk ordusu ağır vəziyyətdə idi. Orduda ən zəruri olan silah — sursat, geyim, ayaqqabı çatışmırdı. Türk Dəniz Qüvvələri Qara dənizdə Rusiya donanması ilə rəqabət apara bilmirdi.
Türk ordusu hərbi mükəlləfiyyət əsasında quruldu, kişilər 20 yaşına çatdıqdan sonra xidmətə çağrıldı. Ümumilikdə, sülh dövründə qoşunlarda 200 min əsgər və 8 min zabit müvcud idi. Ehtiyat qüvəlləri 1 milyona çatmışdı, onlardan yalnız üçdə birinə təlim keçirildi. Türkiyə piyadası 7,65 mm-lik 1890 və 1903-cü il tipli Mauser tüfəngi ilə silahlandırılmışdı.
Türkiyə ordusu, general Otto Liman fon Sandersin başçılıq etdiyi alman hərbi missiyasının nəzarəti altında idi. Türk ordusunun təlimi Alman nizamnamələrinə uyğun olaraq həyata keçirildi və Alman zabitləri Türkiyə Baş Qərargahında əsas vəzifələr tutdular.
Müharibənin başlamasından və Antantanın Marna döyüşü və Qalisiya döyüşündəki qələbələrindən sonra, Türkiyə hökumətinin bir çox üzvləri müharibədə iştirakdan imtina etdiyini söylədilər. Almaniya Türkiyənin müharibəyə qoşulmasını dəstəklədi.
Hərbi planlar və qoşunların yerləşdirilməsi
Alman komandiri Ənvər Paşanın planına əsasən türk ordusu iki cəbhədə: Qafqazda Rusiyaya qarşı, Süveyş kanalında və Misirdə İngiltərəyə qarşı müharibə aparmalı idi.
Döyüş planına görə, Türkiyə ordusu Qafqazda rus ordusunun əhəmiyyətli qüvvələrini toplamalı və mümkün qədər çox sayda rus-alman cəbhəsindən qoşun çıxarmalı və və Avstriya-Almanların uğurlu hərəkətləri ilə Odessa yaxınlığına eniş planlaşdırıldı. İstanbul və Qara dəniz boğazlarını qorumaq, İngilis qoşunlarının İraq, Suriya və Fələstinə hücumunun qarşısını almaq, İngilislərin şərq koloniyaları ilə əlaqələrini kəsmək üçün Süveyş kanalını ələ keçirmək də planlaşdırıldı..
Hərbi əməliyyatların başlaması ilə Türkiyə, müharibə naziri Ənver Paşanın komandanlığı altında aktiv qüvvələrin 40 piyada diviziyası, 57 ehtiyat bölməsi, 40 nizamlı və 24 nizamsız süvari ordusu, cəmi 780 min nəfər döyüş qüvvəsi səfərbər etdi. Kiçik Asiyada Türk komandanlığı Qara dəniz sahillərinin, boğazların və Konstantinopolun müdafiəsi üçün 1-ci, 2-ci və 5-ci orduları yerləşdirdi. 3-cü ordu rus ordusuna qarşı hərəkət etmək üçün Qafqazda, Fələstin və Suriyanın müdafiəsi üçün Aralıq dənizi sahillərində 4-cü tabor qərarlaşdı.
30 oktyabr 1914-cü ildə Alman admiralı komandanlığı altında türk gəmiləri müharibə elan etmədən Rusiyanın Sevastopol, Feodosiya, Novorossiysk, Odessa limanlarını bombaladı. Buna cavab olaraq Rusiya Türkiyəyə müharibə elan etdi. Eyni zamanda, türk qoşunları dövlət sərhədini keçərək Rusiya imperiyasının ərazisini işğal etməyə başladılar. Noyabrın 8-də türklər İran ərazisinə hərbi müdaxiləyə başlayaraq, onun bitərəfliyini pozur, İran Azərbaycana hücum edib, vilayətin qərb hissəsinə sahib olurlar.
1914-cü il noyabrın 5 də İngiltərə Türkiyəyə, 6 noyabr isə Fransaya müharibə elan edir.
1914-cü il hadisələri
Qafqaz cəbhəsi
Döyüş hücumlarının başlanğıcı
Yaxın Şərq əməliyyat teatrının əsas cəbhəsi rus və türk qoşunları arasında şiddətli döyüşlərin getdiyi Qafqaz Cəbhəsi idi.
Türkiyə komandanlığı Rusiyaya qarşı hərəkət etmək üçün Həsən İzzət Paşanın başçılığı altında 3-cü Ordunu cəmləşdirdi. Bu ordunun əsas qüvvələri Ərzurum bölgəsində cəmləşmişdi. 3-cü Ordu rus qoşunlarına qarşı hücuma başlamalı, Sarıqamışda onları darmadağın etməli, daha sonra isə Ərdəhan və Batumini ələ keçirmək üçün irəliləməli idi. Həmçinin, 3-cü Orduya rus qoşunlarının Osmanlı imperiyasının ərazisinə girməsinin qarşısını almaq və lazım gəldikdə onlara əks hücum təşkil etmək əmri tapşırılmışdı.
Qafqazdakı rus qoşunları general İllarion Vorontsov-Daşkovun komandanlığı altında Qafqaz ordusuna gətirildi. Rus qoşunlarının qarşısında Bakı-Vladiqafqaz və Bakı-Tiflis yollarının saxlanılması, ən vacib sənaye mərkəzinin - Bakının qorunması və Türk qüvvələrinin Qafqazda meydana çıxmasına yol verməmək məqsədi var idi. Buna görədə Rus qoşunu üçün əsas cəbhədə rus-alman olduğundan, Qafqaz ordusu sərhədyanı dağlıq ərazilərdə fəal müdafiə olunmalı idi.
Noyabrın əvvəlində Qafqazda ilk qarşılıqlı döyüşlər başladı. Bu döyüşlərdə, 7 noyabr tarixinə qədər rus qoşunları Türkiyənin bir sıra yaşayış məntəqələrini ələ keçirə bildilər. Lakin türklər də böyük qüvvələrlə hücuma başladılar. Ruslar inadla müqavimət göstərdilər, lakin sağ cinahdan keçmək təhlükəsi altında geri çəkilməyə məcbur oldular. Noyabrın 14-də yenidən böyük bir döyüş başladı, bu müddətdə ruslar 19 noyabrdan etibarən türkləri müdafiəyə etməyə məcbur edildilər. Daha sonra rus qoşunları noyabrın 21-də əks hücuma keçərək, türk qoşunlarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Qafqaz cəbhəsindəki ilk döyüşlər zamanı türk ordusunun 15 min nəfəri öldürmüş, yaralanmış və əsir düşmüşdür. Rus qoşunları isə 6 min nəfərini itirdi.
Sarıqamış əməliyyatı
Sarıqamışdakı ilk döyüşlərdən sonra rus ordusunun dəstəsi əsas rus qüvvələrindən irəli getdi. Sarıqamış dəstəsinin olduğu Rus Qafqaz ordusunun əsas qüvvələrini məhv etmək üçün türk komandanlığı bundan yararlanmaq qərarına gəldi. Türklər 11-ci korpusun hərəkətləri ilə rus qoşunlarını toplamaq, 9-cu və 10-cu korpusların gücü ilə düşməndən yan keçməyi, Sarıqamışı ələ keçirməyi, rus qoşunlarına geri çəkilməsini yolunu kəsmək planlaşdırırdılar.
22 dekabr 1914-cü ildə Türk qoşunları hücuma keçdi, lazımi kəşfiyyat və rabitə olmadan dərin qar örtüklü dağ yolları ilə irəlilədilər. Və türk birləşmələri döyüşə girdi və ağır itkilərlə nəticələndi. Lakin ağır itkilərə baxmayaraq, həddindən artıq donmuş türk qoşunları rus qoşunları üçün çətin vəziyyət yaradan Sarqamışa getməyə müvəffəq oldu.
Eyni zamanda, ən mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edən Sarıqamışın müdafiəsi üçün rus komandanlığı şəhərə əlavə qüvvələr də göndərmişdi. Türklərin çoxsaylı hücumlarına baxmayaraq, şiddətli döyüşlər zamanı rus qoşunları Sarıqamışı qoruyub saxlaya bildi. Yanvarın 2-də tükənmiş türk qoşunları geri çəkilmə əmri aldı.
3 yanvar 1915-ci ildə rus qoşunları Sarıqamışdan hücuma keçmiş, onun komandanı, diviziya və qərargahların komandirləri başda olmaqla 9-cu Türk korpusu mühasirəyə almış və əsir götürmüşlər. Rusiya komandanlığının səhvlərindən istifadə edən 10-cu korpus geri çəkilə bilir. Rus əsgərlər itki və yorğunluq səbəbiylə təqibləri dayandırdılar. Sarıqamış əməliyyatı 3-cü türk ordusunun ağır məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Türk ordusunun 90 min insanı öldürülmüş və yaralanmış, 30 mindən artıq adam donmuşdur. Rusiya ordusu da ciddi itkilərə məruz qalıb - 20 min nəfər öldürülüb və yaralanıb, 6 mindən artıq adam donmuşdur. Sarıqamış əməliyyatı nəticəsində rus Qafqaz ordusu hərbi əməliyyatları Türkiyəyə təhvil verdi.
Digər cəbhələrdə döyüş əməliyyatları
Qafqazdakı döyüşlərlə yanaşı, 1914-cü ildə Yaxın Şərqin digər bölgələrində də hərbi əməliyyatlar başladı. İngilislərin əsas məqsədi neftlə zəngin olan Mesopotamiyanı ələ keçirmək idi. Türklərin burada cəmi 15 min nəfərə yaxın olan qoşunu vardı. Fars körfəzi yaxınlığında neft ehtiyatları Britaniyanın təchizatı üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Buna görə də, Türkiyənin müharibəyə qoşulmasından əvvəl, britaniyalılar Mesopotamiyada piyada briqadası qurdular.
Yaxın Şərqdə müharibənin başlanması ilə noyabrın 4-də Britaniya qoşunları donanmanın yardımı ilə FAO-ya gəldi. Daha sonra ingilis qoşunları Şəttül-Ərəb çayı boyunca şimala doğru hərəkət etdi və noyabrın 21-də Bəsrəni ələ keçirdi. Bu mühüm limanın ələ keçirilməsindən sonra, Britaniya qoşunları dekabrın 9-da Dəclə və Fərat çayları ələ keçirdilər.
Beləliklə, 1914-cü ilin sonlarına qədər İngilislər Fars körfəzində və Aşağı Mesopotamiyada möhkəmləndilər.
Suriya-Fələstin rayonunda 4-cü türk ordusu 18 noyabr 1914-cü ildə bütün Sinay yarımadasını ələ keçirmiş və Süveyş kanalını ələ keçirmək məqsədilə hücuma davam etmişdir.
1915-ci il hadisələri
Qafqaz cəbhəsi
Müharibə edən tərəflərin vəziyyəti
1915-ci il hadisələrinin əvvəlində rus Qafqaz ordusunun 111 batalyonu, 212 yüzlərlə və 364 silahı, Sarıqamış yaxınlığında baş verən dağıntıdan sonra döyüş qabiliyyətini bərpa edərən 3-cü ordu, 167 batalyonu, eləcə də digər birləşmələri var idi.
Müharibə edən tərəflərin diqqət mərkəzində cinahlar uğrunda mübarizə dayanırdı. Rus ordusunun vəzifəsi Batumi bölgəsindən türkləri qovmaq idi. Türkiyə ordusu "cihad" (müsəlmanların kafirlərə qarşı müqəddəs müharibəsi) istiqamətində Almaniya-Türkiyə Komandanlığının planını yerinə yetirərək, İran və Əfqanıstanı Rusiya və İngiltərəyə qarşı açıq çıxışa cəlb etməyə, İrəvan istiqamətində hücuma keçməklə Bakı neft regionunun Rusiyadan qoparılmasına nail olmağa çalışırdı.
1915-ci ilin fevral-aprel aylarında döyüşlər yerli xarakter daşıyırdı. Martın sonunda Rus Ordusu Cənubi Acarıstan Muxtar Respublikasını və bütün Batumi bölgəsini türklərdən təmizlədi. Rusiya Qafqaz ordusu mərmi ciddi şəkildə məhdudlaşdı. Qüvvələrin bir hissəsinin Avropa teatrına köçürülməsi ilə ordu qoşunları zəiflədi.
Van və Alaşkert döyüşü
Üsyançılara kömək etmək üçün rus ordusunun 4-cü Qafqaz korpusu hücuma keçdi. Türklər geri çəkildi, rus ordusu əhəmiyyətli yaşayış məntəqələrini işğal etdi. Rus qoşunları 100 km irəliləyərək türklərin geniş ərazisini təmizlədi. Rus qoşunlarının gəlməsi minlərlə ermənini qaçılmaz tələfatdan xilas edildi.
Bundan sonra, iyul ayında türk qoşunları qətiyyətli bir hücuma keçdilər və rus qoşunlarını sıxışdırmağı bacardılar. 9 iyul 1915-ci ildə türklər şimaldan düşmənin əsas qüvvələrini ələ keçirmək, onları van gölündən şimalda çətin keçilən və boş bir əraziyə sıxışdırıb sıxıb məhv etmək məqsədilə hücuma keçdilər. Bu basqın altında rus qoşunları geri çəkilməyə başladı, lakin çox keçmədən rus komandanlığı general Nikolay Baratovun başçılığı altında ehtiyat dəstəsi yaradaraq, Türk qoşunlarını geri çəkilməsini dayandırmaq üçün Şərqi Fərat çayı vadisinə zərbə endirildi.
Sonrakı döyüşlərdə rus komandanlığının səhvləri ucbatından türk qoşunları mühasirədən çıxaraq hücumdan qurtula bildi. Əbdül Kərim Paşanın qoşunları Alaşkert əməliyyatında məğlubiyyətdən qaçdı və birləşdikləri Merqemir-Arcishi keçid xəttinə çəkildilər.
Sonrakı döyüş əməliyyatları
Alaşkert əməliyyatından sonra rus qoşunları daha bir sıra hücumlar həyata keçirməyə cəhd göstərsələr də, döyüş sursatlarının çatışmamazlığı üzündən bütün hücumlar nəticə vermədi.
1915-ci ilin sonunda rus qoşunları bir neçə rayonları istisna olmaqla, geri aldıqları əraziləri saxladılar, lakin Şərq Cəbhəsindəki ağır vəziyyət və döyüş sursatı çatışmadığından, rus komandanlığı 1915-ci ildə Qafqazdakı əməliyyatları imtina etməli oldu. Lakin türklər Alaşkert əməliyyatında rus qoşunlarını mühasirəyə aldı və Türk komandanlığı Qafqazdakı məqsədlərinə nail ola bilmədi.
Çanaqqala əməliyyatı
1915-ci il əməliyyatı dövründə Yaxın Şərqdə ən böyük əməliyyat, təxminən bir il davam edən Çanaqqala əməliyyatı (19 fevral 1915 — 9 yanvar 1916) idi. 1915-ci il hücumlarına hazırlaşarkən, İngilis-Fransız komandanlığı Rusiyaya müraciət edərək, rus qoşunlarının hücumunu artırmasını və Alman diviziyalarının Qərb cəbhəsindən çəkilməsini xahiş etdi. Rus komandanlığı, müttəfiqlərin Çanaqqala yaxınlığında bir əməliyyat keçirəcəkləri və türklərin Qafqaz cəbhəsindən əhəmiyyətli qüvvələrini çəkəcəyi təqdirdə razılaşdı. İngilislər və fransızlar Rusiyanın şərtləri ilə razılaşdılar və Çanaqqala boğazında Osmanlı imperiyasına qarşı əməliyyatlar hazırlamağa başladılar. Eyni zamanda, müttəfiqlər Rusiyanı Boğazların bitişik əraziləri ilə Konstantinopolun Rusiyaya daxil olmasına razı olduqlarına inandırdılar.
Müttəfiq komandanlığının planına əsasən, Çanaqqala donanmasının qüvvələrinin gücləndirilməsi və Konstantinopola zərbə endirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Dəniz artilleriyası atəşi ilə türk sahil qalalarının əvvəlcədən minalardan təmizlənməsi nəzərdə tutulurdu. Əməliyyat fevralın 19-na təyin edilmişdi və bir ay ərzində başa çatdırması planlaşdırılırdı. Əməliyyata Britaniyanın vitse-admiralı Karden rəhbərlik etmişdir.
Əməliyyat üçün müttəfiqlər böyük dəniz qüvvələri ayırdılar: 11 linkor, 1 xətti kreyser, 4 yüngül kreyser, 16 minonesç, 7 sualtı qayıq, 1 aviadaşıyıcı, 6 hidrosametli, 21 Mina gəmisi, 1 silah gəmisi və çox sayda köməkçi gəmi.
Nəzərdə tutulan əməliyyatlardan xəbər tutan türk komandanlığı cəld 1-ci və 2-ci ordu hissələrini (təqribən 200 min nəfər) boğaz zonasına köçürməyə və sahil istehkamlarının döyüş hazırlığına gətirməyə başladı.
Əməliyyat başlamazdan əvvəl türklər 9 xəttdən ibarət olan Çanaqqala boğazı mina sahəsinin cənubunu (334 mina) atəşə tutdular. Çanaqqala müdafiəsinə Alman generalları və zabitləri başçılıq edirdi.
 |
| Çanaqqalada müttəfiq gəmilərin panoraması |
Əməliyyatın başlaması
Əməliyyat fevralın 19-da səhər saatlarında müttəfiq qüvvələrin (6 döyüş gəmisi, 1 xətti kreyser) Çanaqqala qalalarının xaricini atəşə tutarkən başlamışdır. Atışma həmin gün davam etsə də, müttəfiqlərə heç bir əhəmiyyətli nəticə verməmişdir. Türklərdə yalnız iki silah müvəqqəti olaraq sıradan çıxdı. Növbəti 5 gün ərzində ittifaq donanması fırtınalı və dumanlı hava səbəbiylə fəaliyyətini dəyişə bilmədi.
Fevralın 25-də müttəfiqlər döyüş taktikasını dəyişdilər və çoxlu sayda Sahil qüvvələrini əzməyə müvəffəq oldular. Lakin Türkiyənin ağır sahil qüvvələri və müttəfiqlər döyüş gəmiləri geri çəkilməyə məcbur oldu. Sonradan müttəfiqlər tək gəmiləri atəşə tutaraq minaları dağıtmaqa çalışdılar, amma nəticəsiz oldu.
Belə bir şəraitdə ittifaq komandanlığı əməliyyat üçün ayrılmış bütün qüvvə ilə Çanaqqala müdafiəsini yarmağa qərar verdi. Dardanel boğazına baş hücum martın 18-nə təyin olundu. Həmin vaxt müttəfiqlər möhkəmləndirilmiş, gəmilər üç diviziyaya bölündü, lakin türklərdə Dardanell müdafiəsini gücləndirmişdilər, qüvvələr yeni silahlar almışdılar, türklər mina sahələrinə başqa bir xəttini də əlavə etdilər.
İlk hücum
Martın 18-də səhər 10ː30-da Admiral Con De Robekin (Kardini əvəzləyən) komandanlığı altında bir donanma boğaza girdi, mina mühafizəçiləri isə öncə getdilər. Saat 11-də birinci divizionun gəmiləri sahil qüvvələrinə atəş açdı, lakin sonradan qüvvələrin güclü atəşi altına düşdü. Saat 12ː30-da üçüncü divizionun gəmiləri birinci divizionun quruluşundan keçərək atəş açdılar, mina gəmiləri isə mina mühafizəsinə başladı. Bu zaman üçüncü diviziyanın gəmiləri itki verdi. Döyüş gəmisi çox zədələndi, "" və "" gəmiləri minalar tərəfindən partladı, Buve tezliklə batdı. Sonra ikinci divizionun gəmiləri sahilin atəşinə qoşuldu və bu bölmənin gəmisi, mina ilə partladıldı sonra türk qüvvələrinin atəşinə tutuldu. Digər gəmilərə ağır ziyan dəydi. Tezliklə qalan gəmilərin qüvvələrini zədələməyə davam etdilər, lakin saat 18-də müttəfiq komanda hücumu dayandırmağa qərar verdi. Gediş zamanı bir mina partlatdı və "Oşen" döyüş gəmisi batdı. Nəticədə, müttəfiqlərin hücumu uğursuz oldu, onlar böyük itkilərə məruz qaldılar: 3 gəmi batdı, 3-ü isə sıradan çıxdı. Türklər az itki verdilər (sahil qüvvələrinə 8 silah vuruldu). Çanaqqala boğazının ilk hücumu tamamilə uğursuz oldu.
Sonrakı döyüş əməliyyatları
Davamlı uğursuzluğa baxmayaraq, ittifaq komandanlığı əməliyyatı davam etdirməyə qərar verdi. Yeni plana görə, piyada birləşmələrinin sahil qüvvələrini ələ keçirməsi və donanmanın Konstantinopola keçə bilməsi üçün Gelibolu yarımadasına qoşun yeritmək lazım idi. Desantlaşdırma üçün 81 min nəfərlik ingilis, fransız, Avstraliya və Yeni Zelandiya bölmələri nəzərdə tutulmuşdu. Bununla yanaşı, Türkiyə komandanlığı tələsik olaraq yarımadaya əlavə qüvvələr göndərdi.
25 aprel 1915-ci il, gəmilərin artilleriya atəşi altında, müttəfiqlər desant açılışına başladı. 5-ci ordunun türk qoşunları müttəfiqlərə şiddətli müqavimət göstərdi. Gelibolu yarımadasında şiddətli döyüşlər getdi, müttəfiqlər bütün planlaşdırılan hücumlara müvəffəq oldular.
İstinadlar
- E. Ф. Лудшувейт. Турция в годы первой мировой войны 1914—1918 гг. Военно-политический очерк. М., 1966, стр. 43
- «Вооружённые силы иностранных государств», вып. 6. «Сухопутные силы Турции и балканских государств». М., 1914, стр. 4—7, 16
- Г. Лорей. Операции германо-турецких морских сил в 1914—1918 гг. Пер. с нем. М., 1934, стр. 8 — 9, 49, 52-54
- Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы Первой мировой войны 1914—1918 гг., стр. 50
- «Международные отношения в эпоху империализма», серия 3, т. VI, ч. 2, М. — Л., 1935, стр. 28, 33
- Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 51, 53
- Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 78
- Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 126, 133
- Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы Первой мировой войны, стр. 96—97
- Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы первой мировой войны. М., 1966, стр. 78
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
I Dunya Muharibesinin Orta Serq teatri Birinci Dunya muharibesi dovrunde herbi emeliyyatlar teatri Osmanli Imperiyasi Antanta dovletleri ve bezi bilinmeyen xalqlarin Silahli teskilatlari arasinda herbi emeliyyatlar aparirdilar Qafqaz ve Yaxin SerqBirinci Dunya muharibesiTarix 2 noyabr 1914 29 oktyabr 1918Yeri Merkezi AsiyaOrta SerqMunaqise terefleriRusiya Birlesmis Kralliq Avstraliya Hindistan Yeni Zelandiya Nyufaundlend Fransa Italiya Ereb usyani SSRI Turkiye Almaniya Avstriya Macaristan Imperiyasi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Herbi emeliyyatlar 1914 cu ilin noyabrinda baslayir Cografi ve siyasi sertler uzunden Yaxin Serqde herbi emeliyyatlar bir birinden asili olmayaraq umumilikde aparilan bir nece ayri ayri emeliyyatlara ve doyuslere bolunur Bunlardan en muhumu Serqi Anadoluda Rus Osmanli Qafqaz cebhesi Irandaki rus qosunlarinin hereketleri Canaqqala emeliyyati Britaniya qosunlarinin erebistan yarimadasindaki Suveys kanali erazisinde Felestin Suriya ve Mesopotamiyada heyata kecirdiyi emeliyyatlardir Muharibeden evvelXarici siyasetdeki veziyyet ve Osmanli Imperiyasinin daxili veziyyeti Turkiyenin muharibeye girisi ile bagli Rus afisasi 1914 cu ilin avqustunda Antanta ile Ittifaq dovletleri arasinda Birinci Dunya muharibesi Muharibenin ilk gunlerinden etibaren her iki muharibe koalisiyasi Osmanli imperiyasini oz tereflerinde muharibeye celb etmeye calisirdi Osmanli imperiyasinin mustesna cografi movqeyi ve yaranmis geosiyasi veziyyet onun muharibede istirakini faktiki olaraq mecbur etmisdir Butun Rusiya ixracinin ve idxalinin yarisinin kecdiyi Qara deniz bogazlari Rusiya ucun cox boyuk ehemiyyet dasiyirdi Osmanli serhedleri yaxinliginda Suveys kanali onun coxsayli muselman ehalisi yerlesirdi Osmanli erazisinde Bagdad demir yolunun tikintisi gedirdi ve o Mesopotamiyanin neftle zengin olan rayonlarini suretli quru yolu ile Avropa ile baglamaq ucun nezerde tutulmusdur ve buna gore de strateji ehemiyyet dasiyirdi Eyni zamanda Antanta rehberliyi Turkiye ile herbi bir ittifaqin mumkunsuz oldugunu ilk novbede Rusiyanin Turkiyenin enenevi dusmeninin movqeyine gore ehtimalinin az oldugunu dusunurdu Bele bir veziyyetde Antanta olkelerini Turkiyenin uzunmuddetli dostluq neytralligi ssenarisi daha cox qane edirdi Alman Imperiyasi Turkiyenin Orta Quvveler terefindeki munaqiseye erken girmesinden faydalandi Yaxin Serqdeki herbi emeliyyatlar Antantanin ehemiyyetli quvvelerini birlesdirmek ve Merkezi gucler ucun esas olan Avropa herbi fealiyyet teatrinda tezyiqleri azaltmaq idi Belelikle Osmanli Imperiyasinin bu ve ya diger koalisiyanin terefindeki muharibede istiraki onlarin her biri ucun muhum ehemiyyet kesb ederdi Osmanli Imperiyasinin ozu Genc Turk Inqilabindan 5 il sonra Ittihad ve Tereqqi partiyasinin hakimiyyete gelmesi ile ciddi iqtisadi ve daxili siyasi bohran icinde idi 22 milyon ehalisi olan dovlet 85 e qeder kend teserrufati ile mesgul olmusdur Butun imperiyaya bir artilleriya zavodu ve mermi fabriki fealiyyet gosterir kimya senayesi muessiseleri ise umumiyyetle yox idi Demir yollarinin umumi uzunlugu 5759 km idi Fransada 51 000 km e Almaniyada ise 64 000 km e catirdi Movcud olan yollar seherlerin ticaret merkezleri arasinda elaqeni temin etmek ucun teskil edilmisdi Olkenin iqtisadi ve siyasi musteqilliyini mehdudlasdiran elave bir amil teslim rejimi xarici sirketlere verilen ustunlukler idi Italiya Osmanli muharibesinde son herbi meglubiyyetler bir sira boyuk erazi itkilerine getirib cixardi Italiya Tripolitaniyani Kirenaikani ve Dodekanesi ele kecirdi Egey denizinin adalarini Salonik vilayetini ve Krit Yunanistana qayitdi Bolqaristan musteqillik qazandi Kipr uzerinde Britaniya nezareti berqerar oldu Misir xedifati ise Osmanli imperiyasinin terkibinde yalniz nominal olaraq qaldi Turkiye ordusu Alman Turkiye muqavilesinin imzalanmasi ile eyni vaxtda Turkiyede umumi bir seferberlik elan edildi Lakin Turkiye hele muharibede istirak etmeye hazir deyildi buna gore de avqustun 3 de Turkiye oz biterefliyini elan etdi Turkiye hokumeti Antanta muharibesi elan edir Birinci Balkan muharibesi ve Italiya Osmanli muharibesindeki meglubiyyetden sonra turk ordusu agir veziyyetde idi Orduda en zeruri olan silah sursat geyim ayaqqabi catismirdi Turk Deniz Quvveleri Qara denizde Rusiya donanmasi ile reqabet apara bilmirdi Turk ordusu herbi mukellefiyyet esasinda quruldu kisiler 20 yasina catdiqdan sonra xidmete cagrildi Umumilikde sulh dovrunde qosunlarda 200 min esger ve 8 min zabit muvcud idi Ehtiyat quvelleri 1 milyona catmisdi onlardan yalniz ucde birine telim kecirildi Turkiye piyadasi 7 65 mm lik 1890 ve 1903 cu il tipli Mauser tufengi ile silahlandirilmisdi Turkiye ordusu general Otto Liman fon Sandersin basciliq etdiyi alman herbi missiyasinin nezareti altinda idi Turk ordusunun telimi Alman nizamnamelerine uygun olaraq heyata kecirildi ve Alman zabitleri Turkiye Bas Qerargahinda esas vezifeler tutdular Muharibenin baslamasindan ve Antantanin Marna doyusu ve Qalisiya doyusundeki qelebelerinden sonra Turkiye hokumetinin bir cox uzvleri muharibede istirakdan imtina etdiyini soylediler Almaniya Turkiyenin muharibeye qosulmasini destekledi Herbi planlar ve qosunlarin yerlesdirilmesi Alman komandiri Enver Pasanin planina esasen turk ordusu iki cebhede Qafqazda Rusiyaya qarsi Suveys kanalinda ve Misirde Ingiltereye qarsi muharibe aparmali idi Turk qosunlari 1914 cu il Doyus planina gore Turkiye ordusu Qafqazda rus ordusunun ehemiyyetli quvvelerini toplamali ve mumkun qeder cox sayda rus alman cebhesinden qosun cixarmali ve ve Avstriya Almanlarin ugurlu hereketleri ile Odessa yaxinligina enis planlasdirildi Istanbul ve Qara deniz bogazlarini qorumaq Ingilis qosunlarinin Iraq Suriya ve Felestine hucumunun qarsisini almaq Ingilislerin serq koloniyalari ile elaqelerini kesmek ucun Suveys kanalini ele kecirmek de planlasdirildi Herbi emeliyyatlarin baslamasi ile Turkiye muharibe naziri Enver Pasanin komandanligi altinda aktiv quvvelerin 40 piyada diviziyasi 57 ehtiyat bolmesi 40 nizamli ve 24 nizamsiz suvari ordusu cemi 780 min nefer doyus quvvesi seferber etdi Kicik Asiyada Turk komandanligi Qara deniz sahillerinin bogazlarin ve Konstantinopolun mudafiesi ucun 1 ci 2 ci ve 5 ci ordulari yerlesdirdi 3 cu ordu rus ordusuna qarsi hereket etmek ucun Qafqazda Felestin ve Suriyanin mudafiesi ucun Araliq denizi sahillerinde 4 cu tabor qerarlasdi 30 oktyabr 1914 cu ilde Alman admirali komandanligi altinda turk gemileri muharibe elan etmeden Rusiyanin Sevastopol Feodosiya Novorossiysk Odessa limanlarini bombaladi Buna cavab olaraq Rusiya Turkiyeye muharibe elan etdi Eyni zamanda turk qosunlari dovlet serhedini kecerek Rusiya imperiyasinin erazisini isgal etmeye basladilar Noyabrin 8 de turkler Iran erazisine herbi mudaxileye baslayaraq onun biterefliyini pozur Iran Azerbaycana hucum edib vilayetin qerb hissesine sahib olurlar 1914 cu il noyabrin 5 de Ingiltere Turkiyeye 6 noyabr ise Fransaya muharibe elan edir 1914 cu il hadiseleriQafqaz cebhesi Doyus hucumlarinin baslangici Yaxin Serq emeliyyat teatrinin esas cebhesi rus ve turk qosunlari arasinda siddetli doyuslerin getdiyi Qafqaz Cebhesi idi Turkiye komandanligi Rusiyaya qarsi hereket etmek ucun Hesen Izzet Pasanin basciligi altinda 3 cu Ordunu cemlesdirdi Bu ordunun esas quvveleri Erzurum bolgesinde cemlesmisdi 3 cu Ordu rus qosunlarina qarsi hucuma baslamali Sariqamisda onlari darmadagin etmeli daha sonra ise Erdehan ve Batumini ele kecirmek ucun irelilemeli idi Hemcinin 3 cu Orduya rus qosunlarinin Osmanli imperiyasinin erazisine girmesinin qarsisini almaq ve lazim geldikde onlara eks hucum teskil etmek emri tapsirilmisdi Qafqazdaki rus qosunlari general Illarion Vorontsov Daskovun komandanligi altinda Qafqaz ordusuna getirildi Rus qosunlarinin qarsisinda Baki Vladiqafqaz ve Baki Tiflis yollarinin saxlanilmasi en vacib senaye merkezinin Bakinin qorunmasi ve Turk quvvelerinin Qafqazda meydana cixmasina yol vermemek meqsedi var idi Buna gorede Rus qosunu ucun esas cebhede rus alman oldugundan Qafqaz ordusu serhedyani dagliq erazilerde feal mudafie olunmali idi Sariqamis yaxinliginda rus ordusunun movqeleri Noyabrin evvelinde Qafqazda ilk qarsiliqli doyusler basladi Bu doyuslerde 7 noyabr tarixine qeder rus qosunlari Turkiyenin bir sira yasayis menteqelerini ele kecire bildiler Lakin turkler de boyuk quvvelerle hucuma basladilar Ruslar inadla muqavimet gosterdiler lakin sag cinahdan kecmek tehlukesi altinda geri cekilmeye mecbur oldular Noyabrin 14 de yeniden boyuk bir doyus basladi bu muddetde ruslar 19 noyabrdan etibaren turkleri mudafieye etmeye mecbur edildiler Daha sonra rus qosunlari noyabrin 21 de eks hucuma kecerek turk qosunlarini agir meglubiyyete ugratdilar Qafqaz cebhesindeki ilk doyusler zamani turk ordusunun 15 min neferi oldurmus yaralanmis ve esir dusmusdur Rus qosunlari ise 6 min neferini itirdi Sariqamis emeliyyati Sariqamisdaki ilk doyuslerden sonra rus ordusunun destesi esas rus quvvelerinden ireli getdi Sariqamis destesinin oldugu Rus Qafqaz ordusunun esas quvvelerini mehv etmek ucun turk komandanligi bundan yararlanmaq qerarina geldi Turkler 11 ci korpusun hereketleri ile rus qosunlarini toplamaq 9 cu ve 10 cu korpuslarin gucu ile dusmenden yan kecmeyi Sariqamisi ele kecirmeyi rus qosunlarina geri cekilmesini yolunu kesmek planlasdirirdilar 22 dekabr 1914 cu ilde Turk qosunlari hucuma kecdi lazimi kesfiyyat ve rabite olmadan derin qar ortuklu dag yollari ile irelilediler Ve turk birlesmeleri doyuse girdi ve agir itkilerle neticelendi Lakin agir itkilere baxmayaraq heddinden artiq donmus turk qosunlari rus qosunlari ucun cetin veziyyet yaradan Sarqamisa getmeye muveffeq oldu Eyni zamanda en muhum strateji ehemiyyet kesb eden Sariqamisin mudafiesi ucun rus komandanligi sehere elave quvveler de gondermisdi Turklerin coxsayli hucumlarina baxmayaraq siddetli doyusler zamani rus qosunlari Sariqamisi qoruyub saxlaya bildi Yanvarin 2 de tukenmis turk qosunlari geri cekilme emri aldi 3 yanvar 1915 ci ilde rus qosunlari Sariqamisdan hucuma kecmis onun komandani diviziya ve qerargahlarin komandirleri basda olmaqla 9 cu Turk korpusu muhasireye almis ve esir goturmusler Rusiya komandanliginin sehvlerinden istifade eden 10 cu korpus geri cekile bilir Rus esgerler itki ve yorgunluq sebebiyle teqibleri dayandirdilar Sariqamis emeliyyati 3 cu turk ordusunun agir meglubiyyeti ile basa catdi Turk ordusunun 90 min insani oldurulmus ve yaralanmis 30 minden artiq adam donmusdur Rusiya ordusu da ciddi itkilere meruz qalib 20 min nefer oldurulub ve yaralanib 6 minden artiq adam donmusdur Sariqamis emeliyyati neticesinde rus Qafqaz ordusu herbi emeliyyatlari Turkiyeye tehvil verdi Diger cebhelerde doyus emeliyyatlari Qafqazdaki doyuslerle yanasi 1914 cu ilde Yaxin Serqin diger bolgelerinde de herbi emeliyyatlar basladi Ingilislerin esas meqsedi neftle zengin olan Mesopotamiyani ele kecirmek idi Turklerin burada cemi 15 min nefere yaxin olan qosunu vardi Fars korfezi yaxinliginda neft ehtiyatlari Britaniyanin techizati ucun boyuk ehemiyyete malik idi Buna gore de Turkiyenin muharibeye qosulmasindan evvel britaniyalilar Mesopotamiyada piyada briqadasi qurdular 1914 cu ilde Mesopotamiyada Ingiltere hucumu Yaxin Serqde muharibenin baslanmasi ile noyabrin 4 de Britaniya qosunlari donanmanin yardimi ile FAO ya geldi Daha sonra ingilis qosunlari Settul Ereb cayi boyunca simala dogru hereket etdi ve noyabrin 21 de Besreni ele kecirdi Bu muhum limanin ele kecirilmesinden sonra Britaniya qosunlari dekabrin 9 da Decle ve Ferat caylari ele kecirdiler Belelikle 1914 cu ilin sonlarina qeder Ingilisler Fars korfezinde ve Asagi Mesopotamiyada mohkemlendiler Suriya Felestin rayonunda 4 cu turk ordusu 18 noyabr 1914 cu ilde butun Sinay yarimadasini ele kecirmis ve Suveys kanalini ele kecirmek meqsedile hucuma davam etmisdir 1915 ci il hadiseleriQafqaz cebhesi Muharibe eden tereflerin veziyyeti 1915 ci il hadiselerinin evvelinde rus Qafqaz ordusunun 111 batalyonu 212 yuzlerle ve 364 silahi Sariqamis yaxinliginda bas veren dagintidan sonra doyus qabiliyyetini berpa ederen 3 cu ordu 167 batalyonu elece de diger birlesmeleri var idi Muharibe eden tereflerin diqqet merkezinde cinahlar ugrunda mubarize dayanirdi Rus ordusunun vezifesi Batumi bolgesinden turkleri qovmaq idi Turkiye ordusu cihad muselmanlarin kafirlere qarsi muqeddes muharibesi istiqametinde Almaniya Turkiye Komandanliginin planini yerine yetirerek Iran ve Efqanistani Rusiya ve Ingiltereye qarsi aciq cixisa celb etmeye Irevan istiqametinde hucuma kecmekle Baki neft regionunun Rusiyadan qoparilmasina nail olmaga calisirdi 1915 ci ilin fevral aprel aylarinda doyusler yerli xarakter dasiyirdi Martin sonunda Rus Ordusu Cenubi Acaristan Muxtar Respublikasini ve butun Batumi bolgesini turklerden temizledi Rusiya Qafqaz ordusu mermi ciddi sekilde mehdudlasdi Quvvelerin bir hissesinin Avropa teatrina kocurulmesi ile ordu qosunlari zeifledi Van ve Alaskert doyusu Usyancilara komek etmek ucun rus ordusunun 4 cu Qafqaz korpusu hucuma kecdi Turkler geri cekildi rus ordusu ehemiyyetli yasayis menteqelerini isgal etdi Rus qosunlari 100 km irelileyerek turklerin genis erazisini temizledi Rus qosunlarinin gelmesi minlerle ermenini qacilmaz telefatdan xilas edildi Bundan sonra iyul ayinda turk qosunlari qetiyyetli bir hucuma kecdiler ve rus qosunlarini sixisdirmagi bacardilar 9 iyul 1915 ci ilde turkler simaldan dusmenin esas quvvelerini ele kecirmek onlari van golunden simalda cetin kecilen ve bos bir eraziye sixisdirib sixib mehv etmek meqsedile hucuma kecdiler Bu basqin altinda rus qosunlari geri cekilmeye basladi lakin cox kecmeden rus komandanligi general Nikolay Baratovun basciligi altinda ehtiyat destesi yaradaraq Turk qosunlarini geri cekilmesini dayandirmaq ucun Serqi Ferat cayi vadisine zerbe endirildi Sonraki doyuslerde rus komandanliginin sehvleri ucbatindan turk qosunlari muhasireden cixaraq hucumdan qurtula bildi Ebdul Kerim Pasanin qosunlari Alaskert emeliyyatinda meglubiyyetden qacdi ve birlesdikleri Merqemir Arcishi kecid xettine cekildiler Sonraki doyus emeliyyatlari Alaskert emeliyyatindan sonra rus qosunlari daha bir sira hucumlar heyata kecirmeye cehd gosterseler de doyus sursatlarinin catismamazligi uzunden butun hucumlar netice vermedi 1915 ci ilin sonunda rus qosunlari bir nece rayonlari istisna olmaqla geri aldiqlari erazileri saxladilar lakin Serq Cebhesindeki agir veziyyet ve doyus sursati catismadigindan rus komandanligi 1915 ci ilde Qafqazdaki emeliyyatlari imtina etmeli oldu Lakin turkler Alaskert emeliyyatinda rus qosunlarini muhasireye aldi ve Turk komandanligi Qafqazdaki meqsedlerine nail ola bilmedi Canaqqala emeliyyati 1915 ci il emeliyyati dovrunde Yaxin Serqde en boyuk emeliyyat texminen bir il davam eden Canaqqala emeliyyati 19 fevral 1915 9 yanvar 1916 idi 1915 ci il hucumlarina hazirlasarken Ingilis Fransiz komandanligi Rusiyaya muraciet ederek rus qosunlarinin hucumunu artirmasini ve Alman diviziyalarinin Qerb cebhesinden cekilmesini xahis etdi Rus komandanligi muttefiqlerin Canaqqala yaxinliginda bir emeliyyat kecirecekleri ve turklerin Qafqaz cebhesinden ehemiyyetli quvvelerini cekeceyi teqdirde razilasdi Ingilisler ve fransizlar Rusiyanin sertleri ile razilasdilar ve Canaqqala bogazinda Osmanli imperiyasina qarsi emeliyyatlar hazirlamaga basladilar Eyni zamanda muttefiqler Rusiyani Bogazlarin bitisik erazileri ile Konstantinopolun Rusiyaya daxil olmasina razi olduqlarina inandirdilar Muttefiq komandanliginin planina esasen Canaqqala donanmasinin quvvelerinin guclendirilmesi ve Konstantinopola zerbe endirilmesi nezerde tutulmusdu Deniz artilleriyasi atesi ile turk sahil qalalarinin evvelceden minalardan temizlenmesi nezerde tutulurdu Emeliyyat fevralin 19 na teyin edilmisdi ve bir ay erzinde basa catdirmasi planlasdirilirdi Emeliyyata Britaniyanin vitse admirali Karden rehberlik etmisdir Emeliyyat ucun muttefiqler boyuk deniz quvveleri ayirdilar 11 linkor 1 xetti kreyser 4 yungul kreyser 16 minonesc 7 sualti qayiq 1 aviadasiyici 6 hidrosametli 21 Mina gemisi 1 silah gemisi ve cox sayda komekci gemi Nezerde tutulan emeliyyatlardan xeber tutan turk komandanligi celd 1 ci ve 2 ci ordu hisselerini teqriben 200 min nefer bogaz zonasina kocurmeye ve sahil istehkamlarinin doyus hazirligina getirmeye basladi Emeliyyat baslamazdan evvel turkler 9 xettden ibaret olan Canaqqala bogazi mina sahesinin cenubunu 334 mina atese tutdular Canaqqala mudafiesine Alman generallari ve zabitleri basciliq edirdi Canaqqala emeliyyati Muttefiq gemilerin panoramasiCanaqqalada muttefiq gemilerin panoramasiEmeliyyatin baslamasi Emeliyyat fevralin 19 da seher saatlarinda muttefiq quvvelerin 6 doyus gemisi 1 xetti kreyser Canaqqala qalalarinin xaricini atese tutarken baslamisdir Atisma hemin gun davam etse de muttefiqlere hec bir ehemiyyetli netice vermemisdir Turklerde yalniz iki silah muveqqeti olaraq siradan cixdi Novbeti 5 gun erzinde ittifaq donanmasi firtinali ve dumanli hava sebebiyle fealiyyetini deyise bilmedi Fevralin 25 de muttefiqler doyus taktikasini deyisdiler ve coxlu sayda Sahil quvvelerini ezmeye muveffeq oldular Lakin Turkiyenin agir sahil quvveleri ve muttefiqler doyus gemileri geri cekilmeye mecbur oldu Sonradan muttefiqler tek gemileri atese tutaraq minalari dagitmaqa calisdilar amma neticesiz oldu Bele bir seraitde ittifaq komandanligi emeliyyat ucun ayrilmis butun quvve ile Canaqqala mudafiesini yarmaga qerar verdi Dardanel bogazina bas hucum martin 18 ne teyin olundu Hemin vaxt muttefiqler mohkemlendirilmis gemiler uc diviziyaya bolundu lakin turklerde Dardanell mudafiesini guclendirmisdiler quvveler yeni silahlar almisdilar turkler mina sahelerine basqa bir xettini de elave etdiler Ilk hucum Irrezixtiblin batmasi Martin 18 de seher 10ː30 da Admiral Con De Robekin Kardini evezleyen komandanligi altinda bir donanma bogaza girdi mina muhafizecileri ise once getdiler Saat 11 de birinci divizionun gemileri sahil quvvelerine ates acdi lakin sonradan quvvelerin guclu atesi altina dusdu Saat 12ː30 da ucuncu divizionun gemileri birinci divizionun qurulusundan kecerek ates acdilar mina gemileri ise mina muhafizesine basladi Bu zaman ucuncu diviziyanin gemileri itki verdi Doyus gemisi cox zedelendi ve gemileri minalar terefinden partladi Buve tezlikle batdi Sonra ikinci divizionun gemileri sahilin atesine qosuldu ve bu bolmenin gemisi mina ile partladildi sonra turk quvvelerinin atesine tutuldu Diger gemilere agir ziyan deydi Tezlikle qalan gemilerin quvvelerini zedelemeye davam etdiler lakin saat 18 de muttefiq komanda hucumu dayandirmaga qerar verdi Gedis zamani bir mina partlatdi ve Osen doyus gemisi batdi Neticede muttefiqlerin hucumu ugursuz oldu onlar boyuk itkilere meruz qaldilar 3 gemi batdi 3 u ise siradan cixdi Turkler az itki verdiler sahil quvvelerine 8 silah vuruldu Canaqqala bogazinin ilk hucumu tamamile ugursuz oldu Sonraki doyus emeliyyatlari Davamli ugursuzluga baxmayaraq ittifaq komandanligi emeliyyati davam etdirmeye qerar verdi Yeni plana gore piyada birlesmelerinin sahil quvvelerini ele kecirmesi ve donanmanin Konstantinopola kece bilmesi ucun Gelibolu yarimadasina qosun yeritmek lazim idi Desantlasdirma ucun 81 min neferlik ingilis fransiz Avstraliya ve Yeni Zelandiya bolmeleri nezerde tutulmusdu Bununla yanasi Turkiye komandanligi telesik olaraq yarimadaya elave quvveler gonderdi 25 aprel 1915 ci il gemilerin artilleriya atesi altinda muttefiqler desant acilisina basladi 5 ci ordunun turk qosunlari muttefiqlere siddetli muqavimet gosterdi Gelibolu yarimadasinda siddetli doyusler getdi muttefiqler butun planlasdirilan hucumlara muveffeq oldular IstinadlarE F Ludshuvejt Turciya v gody pervoj mirovoj vojny 1914 1918 gg Voenno politicheskij ocherk M 1966 str 43 Vooruzhyonnye sily inostrannyh gosudarstv vyp 6 Suhoputnye sily Turcii i balkanskih gosudarstv M 1914 str 4 7 16 G Lorej Operacii germano tureckih morskih sil v 1914 1918 gg Per s nem M 1934 str 8 9 49 52 54 E F Ludshuvejt Turciya v gody Pervoj mirovoj vojny 1914 1918 gg str 50 Mezhdunarodnye otnosheniya v epohu imperializma seriya 3 t VI ch 2 M L 1935 str 28 33 E V Maslovskij Mirovaya vojna na Kavkazskom fronte str 51 53 E V Maslovskij Mirovaya vojna na Kavkazskom fronte str 78 E V Maslovskij Mirovaya vojna na Kavkazskom fronte str 126 133 E F Ludshuvejt Turciya v gody Pervoj mirovoj vojny str 96 97 E F Ludshuvejt Turciya v gody pervoj mirovoj vojny M 1966 str 78