Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Erkən Dövr Tarix və Ənənələr Məzhəblər və Hərəkatlar Əsas mövzular |
|
Azərbaycanda xristianlıq — Azərbaycan Respublikasının hüdudları daxilində azlıq təşkil edən din.
Tarixi
Xristianlıq Azərbaycan ərazisinə yeni eranın ilk əsrlərində, hələ İsa Məsihin həvariləri dövründə Qafqaz Albaniyası vasitəsilə nüfuz etmişdir. 70-ci ildə Yerusəlimindən (Qüdsdən) yəhudilərin Qafqaza köçürülməsi güclənir. Gələnlər İsanın göstərdiyi möcüzələrdən danışırlar, İsanın Məsih olduğu haqqında müjdəni yayırdılar. Bu cür təbliğin təsiri altında bölgədə ilk xristian icmaları yaranır. Albaniyada xristianlığın yayılmasında bu dövr həvarilərin dövrü adlanır və həvarilərdən Varfolomey və Faddeyin adları ilə bağlıdır. Həvari Faddeyin şagirdlərindən biri olan Yelisey Yerusəlimin birinci patriarxı Yəqubun xeyir-duası ilə yeni dini təbliğ edə-edə Aqvan diyarına gəlib çıxmış və Kiş adlı yerdə kilsə tikmişdir. Bu kilsə Ermənistandakı birinci xristian kilsəsindən qabaq tikilmişdir. Sonra Yelisey Çolaya (Dərbəndə) yollanmış, daha sonra isə Samur çayını keçib dinin təbliğini davam etdirmiş, Helmes kəndində bütpərəstlər tərəfindən öldürülərək bir çalaya atılmışdır. Sonralar Alban məliki Vaçaqanın göstərişi ilə Yeliseyin cəsədinin qalıqları Xruq kəndində torpağa tapşırılmış, çalanın üzərində isə kiçik bir məbəd tikilmişdir.
313-cü ildə Alban hökmdarı Urnayr xristianlığı dövlət dini elan edir. Bu vaxtdan etibarən Azərbaycanda xristianlığın yayılmasının qrekofil dövrü adlanan yeni dövrü başlanır. Urnayr, II Vaçe və III Vaçaqan ölkədə xristianlığı yaymaq işini aparmışlar. IV-V əsrlərdə ruhanilik və kilsə iyerarxiyası təşəkkül tapır. Bölgədə kilsələr tikilir, dini kitablar siryani, arami və yunan dillərindən Alban dilinə tərcümə edilirdi. Sinayda aşkar edilmiş "Alban yazısında və Alban dilində" leksionari dünyada xristianlığın ən qədim kütləvi qiraət kitablarından sayılır.
451-ci ildə Xalkidon kilsə toplantısında Albaniya monofizitliyə üstünlük verir. V-VI əsrlərdə ölkə əpazisində monofizitlərlə diofizitlər arasında mübarizə güclənir. VI əsrin sonu - VII əsrin əvvəllərində Alban kilsəsi diofizitliyi qəbul edir.
Alban katolikosunun iqamətgahı Çoqay şəhərində yerləşirdi. 552-ci ildə iqamətgah Bərdəyə köçürülmüşdür. İslam fütuhatlarından, xüsusilə Alban məlikliyinin süqutundan sonra ölkədə xristianlığın rolu zəifləmiş, kilsələrdə ibadət erməni dilində aparılmış, Alban dili sıxışdırılıb çıxarılmışdır. VIII-IX əsrlərdə Azərbaycan ərazisində müstəqil dövlətlər yarananda Alban kilsəsi yenidən avtokefal kilsə statusunu bərpa etmişdir. X-XI əsrlərdə bölgədə şərq xristianlığı nüfuzunu müəyyən dərəcədə qoruyub saxlaya bilmişdi. Bu durum XVIII əsrə kimi beləcə davam etmişdir. 1836-cı ildə çar hökuməti Sinodun təqdimatı ilə Alban kilsəsini ləğv edir, kilsənin bütün əmlakı Eçmiədzin katolikosluğuna verilir. XX əsrin 80-90-cı illərində Alban kilsəsi bir daha bərpa olunur. 2003-cü ildə Alban-udi xristian icması dövlət qeydiyyatından keçir. Bu, Şəkidəki Kiş kilsəsinin bərpasından sonra olmuşdur. Hazırda Qəbələ rayonunun Nic kəndindəki kilsənin də bərpası davam etdirilir.
Azərbaycanda xristianlıq özünün pravoslavlıq, katoliklik və protestantlıq qolları, habelə müxtəlif sektant icmaları ilə təmsil olunmuşdur. Dövlət qeydiyyatında 5 erməni-qriqorian icması vardır.
Pravoslavlıq
Pravoslavlıq Azərbaycana XIX əsrin əvvəllərindən etibarən rus çarizminin bölgədə yeritdiyi "köçürmə siyasəti" çərçivəsində nüfuz etməyə başlamışdır. Bakıda ilk pravoslav kilsəsi 1815-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır.
Rus pravoslav kilsəsində baş verən parçalanmanın ağır nəticələrindən sığortalanmaq üçün sektant xristianların Qafqaza sürgünü başlanır. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri 1834-cü ildə Şamaxı qəzasında Altı-Ağac kəndini, 1838-ci ildə Lənkəran qəzasında Vel kəndini, 1842-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında Borisı - Ruslar, 1844-cü ildə isə Slavyanka kəndlərini salırlar. 1868-ci ildə Bakı quberniyasının ərazisində 21 sektant kəndi var idi ki, burada 13 min sektant yaşayırdı.
Katolisizm
Bakıda ilk Roma katolik prixodu XIX əsrin 50-ci illərində çar Rusiyası tərəfindən hərbçi katoliklərin Qafqaza sürgün edilməsi ilə əlaqədar olaraq yaradılmışdır.Prixod Tetri-Skarodakı (Gürcüstan) Roma-katolik hərbi prixoduna tabe idi. 1882 ildə Bakı prixodu müstəqilləşir. 1895 ildə Müqəddəs Məryəmin Bakirə Hamiləliyi adlı kilsə, 1903 ildə isə Bakı qəbiristanlığında Müqəddəs Xaç kilsəsi tikilir. 1909–12 illərdə Bakının gözəl memarlıq abidələrindən sayılan Müqəddəs Məryəmin Bakirə Hamiləliyi yeni kilsəsi qotik üslubda inşa edilir. Sovet dövründə kilsə dağıdılmışdır. 1999-cu ildə Bakıda Roma-katolik icması yenidən bərpa olunur. 2001 il də icma öz ibadət evini yaradır. Hazırda Bakıda Roma-katolik kilsəsinin inşası üçün torpaq sahəsi ayrılmışdır. 2002 il mayın 22–23-də Roma-katolik kilsəsinin başçısı Papa İoanın II Pavel Bakıda rəsmi səfərdə olmuşdur.
Baptizm
İncilçi-lüteran kilsəsinin ardıcılları Bakıya hələ XIX əsrin ikinci yarısında neft yataqlarının istismarında iştirak edən alman sənayeçiləri sırasında gəlmişlər. Onların gəlişinin bir səbəbi də XIX əsrin əvvəllərində Almaniyada baş vermiş siyasi və dini iğtişaşlar sayılmalıdır. O vaxt ölkədə belə bir mövhumi şayiə yayılmışdı ki, Qərbdə qiyamət günü yaxınlaşır, nicat ancaq Şərqdədir. Əhali, xüsusilə sektant dindarlar Rusiyaya və Qafqaza köçməklə qiyamət gününün sorğu-sualından yaxa qurtarmağa çalışırdılar. 1819-cu ilin əvvəlində Azərbaycanda 209 alman ailəsi vardı. Bakıda İncilçi-lüteran icması 1870-ci ildə yaradılmışdır. 1899-cu ildə icmanın üzvləri şəhərdə öz məbədlərini - kirxanı (indiki Kamera və orqan musiqisi zalı) tikmişlər. Yelenendorfda (indiki Xanlar) kirxa daha əvvəl tikilmişdir. 1937-ci ildə Lüteran kilsəsinin keşişləri başqa dini icmaların nümayəndələri ilə birlikdə sürgün edilmiş, güllələnmişlər. 1994-cü ildə lüteran icması Bakıda yenidən fəaliyyətə başlamışdır.
XX əsrin sonundan Azərbaycanda protestant xristianlığın yayılması vüsat alır, bir sıra protestant içmalar fəaliyyət göstərməyə başlayırlar. Bu fəaliyyət bu günə qədər davam edir. Müasir Azərbaycanda yaşayan xristanların sayı təxminən 200.000 nəfərə yaxındır və onlar ümumi əhalinin təxminən 2%-ni təşkil edirlər. Azərbaycanda xristianlığa etiqad edənlər əsasən rus, ukrain, yunan, gürcü və belarus millətinin nümayəndələridir.
İstinadlar
- Azərbaycan milli ensiklopediyası. Din. Bakı-2007. səh. 156.
- "Azərbaycanda xristianlıq". 2022-06-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-09-01.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xristianliq Isa Bakire Meryemin dogmasi Isanin carmixa cekilmesi Isanin dirilmesi Pasxa Isa Xristianliqda Erken Dovr Hevari Kilse Inanc Incil Allahin Padsahligi Septuaginta Yeni Ehd Bibliya Ehdi Etiq Ehdi Cedid Apokrif Teologiya Bagislanma Veftiz Xristologiya Ata Ogul Muqeddes Ruh Insan Xilas Esxatologiya Uc uqnum Tarix ve Eneneler Meryem Pyotr Pavel Erken I Konstantin Kilse meclisi Xristianliqda bolunme Xac yurusleri Reformasiya Mezhebler ve Herekatlar Anabaptist Anglikan Baptist Kalvinizm Evangelizm Luteran Protestant Ellinci Katolik kilsesiPravoslav Konstantinopol Pravoslav KilsesiHerekatlarYehova sahidleri Esas movzular Veftiz SimvolizmXristianliqbaxmuzakireredakte Azerbaycanda xristianliq Azerbaycan Respublikasinin hududlari daxilinde azliq teskil eden din TarixiXristianliq Azerbaycan erazisine yeni eranin ilk esrlerinde hele Isa Mesihin hevarileri dovrunde Qafqaz Albaniyasi vasitesile nufuz etmisdir 70 ci ilde Yeruseliminden Qudsden yehudilerin Qafqaza kocurulmesi guclenir Gelenler Isanin gosterdiyi mocuzelerden danisirlar Isanin Mesih oldugu haqqinda mujdeni yayirdilar Bu cur tebligin tesiri altinda bolgede ilk xristian icmalari yaranir Albaniyada xristianligin yayilmasinda bu dovr hevarilerin dovru adlanir ve hevarilerden Varfolomey ve Faddeyin adlari ile baglidir Hevari Faddeyin sagirdlerinden biri olan Yelisey Yeruselimin birinci patriarxi Yequbun xeyir duasi ile yeni dini teblig ede ede Aqvan diyarina gelib cixmis ve Kis adli yerde kilse tikmisdir Bu kilse Ermenistandaki birinci xristian kilsesinden qabaq tikilmisdir Sonra Yelisey Colaya Derbende yollanmis daha sonra ise Samur cayini kecib dinin tebligini davam etdirmis Helmes kendinde butperestler terefinden oldurulerek bir calaya atilmisdir Sonralar Alban meliki Vacaqanin gosterisi ile Yeliseyin cesedinin qaliqlari Xruq kendinde torpaga tapsirilmis calanin uzerinde ise kicik bir mebed tikilmisdir 313 cu ilde Alban hokmdari Urnayr xristianligi dovlet dini elan edir Bu vaxtdan etibaren Azerbaycanda xristianligin yayilmasinin qrekofil dovru adlanan yeni dovru baslanir Urnayr II Vace ve III Vacaqan olkede xristianligi yaymaq isini aparmislar IV V esrlerde ruhanilik ve kilse iyerarxiyasi tesekkul tapir Bolgede kilseler tikilir dini kitablar siryani arami ve yunan dillerinden Alban diline tercume edilirdi Sinayda askar edilmis Alban yazisinda ve Alban dilinde leksionari dunyada xristianligin en qedim kutlevi qiraet kitablarindan sayilir 451 ci ilde Xalkidon kilse toplantisinda Albaniya monofizitliye ustunluk verir V VI esrlerde olke epazisinde monofizitlerle diofizitler arasinda mubarize guclenir VI esrin sonu VII esrin evvellerinde Alban kilsesi diofizitliyi qebul edir Alban katolikosunun iqametgahi Coqay seherinde yerlesirdi 552 ci ilde iqametgah Berdeye kocurulmusdur Islam futuhatlarindan xususile Alban melikliyinin suqutundan sonra olkede xristianligin rolu zeiflemis kilselerde ibadet ermeni dilinde aparilmis Alban dili sixisdirilib cixarilmisdir VIII IX esrlerde Azerbaycan erazisinde musteqil dovletler yarananda Alban kilsesi yeniden avtokefal kilse statusunu berpa etmisdir X XI esrlerde bolgede serq xristianligi nufuzunu mueyyen derecede qoruyub saxlaya bilmisdi Bu durum XVIII esre kimi belece davam etmisdir 1836 ci ilde car hokumeti Sinodun teqdimati ile Alban kilsesini legv edir kilsenin butun emlaki Ecmiedzin katolikosluguna verilir XX esrin 80 90 ci illerinde Alban kilsesi bir daha berpa olunur 2003 cu ilde Alban udi xristian icmasi dovlet qeydiyyatindan kecir Bu Sekideki Kis kilsesinin berpasindan sonra olmusdur Hazirda Qebele rayonunun Nic kendindeki kilsenin de berpasi davam etdirilir Azerbaycanda xristianliq ozunun pravoslavliq katoliklik ve protestantliq qollari habele muxtelif sektant icmalari ile temsil olunmusdur Dovlet qeydiyyatinda 5 ermeni qriqorian icmasi vardir PravoslavliqPravoslavliq Azerbaycana XIX esrin evvellerinden etibaren rus carizminin bolgede yeritdiyi kocurme siyaseti cercivesinde nufuz etmeye baslamisdir Bakida ilk pravoslav kilsesi 1815 ci ilde fealiyyete baslamisdir Rus pravoslav kilsesinde bas veren parcalanmanin agir neticelerinden sigortalanmaq ucun sektant xristianlarin Qafqaza surgunu baslanir Azerbaycanda ilk rus kockunleri 1834 cu ilde Samaxi qezasinda Alti Agac kendini 1838 ci ilde Lenkeran qezasinda Vel kendini 1842 ci ilde Yelizavetpol quberniyasinda Borisi Ruslar 1844 cu ilde ise Slavyanka kendlerini salirlar 1868 ci ilde Baki quberniyasinin erazisinde 21 sektant kendi var idi ki burada 13 min sektant yasayirdi KatolisizmBakida ilk Roma katolik prixodu XIX esrin 50 ci illerinde car Rusiyasi terefinden herbci katoliklerin Qafqaza surgun edilmesi ile elaqedar olaraq yaradilmisdir Prixod Tetri Skarodaki Gurcustan Roma katolik herbi prixoduna tabe idi 1882 ilde Baki prixodu musteqillesir 1895 ilde Muqeddes Meryemin Bakire Hamileliyi adli kilse 1903 ilde ise Baki qebiristanliginda Muqeddes Xac kilsesi tikilir 1909 12 illerde Bakinin gozel memarliq abidelerinden sayilan Muqeddes Meryemin Bakire Hamileliyi yeni kilsesi qotik uslubda insa edilir Sovet dovrunde kilse dagidilmisdir 1999 cu ilde Bakida Roma katolik icmasi yeniden berpa olunur 2001 il de icma oz ibadet evini yaradir Hazirda Bakida Roma katolik kilsesinin insasi ucun torpaq sahesi ayrilmisdir 2002 il mayin 22 23 de Roma katolik kilsesinin bascisi Papa Ioanin II Pavel Bakida resmi seferde olmusdur BaptizmIncilci luteran kilsesinin ardicillari Bakiya hele XIX esrin ikinci yarisinda neft yataqlarinin istismarinda istirak eden alman senayecileri sirasinda gelmisler Onlarin gelisinin bir sebebi de XIX esrin evvellerinde Almaniyada bas vermis siyasi ve dini igtisaslar sayilmalidir O vaxt olkede bele bir movhumi sayie yayilmisdi ki Qerbde qiyamet gunu yaxinlasir nicat ancaq Serqdedir Ehali xususile sektant dindarlar Rusiyaya ve Qafqaza kocmekle qiyamet gununun sorgu sualindan yaxa qurtarmaga calisirdilar 1819 cu ilin evvelinde Azerbaycanda 209 alman ailesi vardi Bakida Incilci luteran icmasi 1870 ci ilde yaradilmisdir 1899 cu ilde icmanin uzvleri seherde oz mebedlerini kirxani indiki Kamera ve orqan musiqisi zali tikmisler Yelenendorfda indiki Xanlar kirxa daha evvel tikilmisdir 1937 ci ilde Luteran kilsesinin kesisleri basqa dini icmalarin numayendeleri ile birlikde surgun edilmis gullelenmisler 1994 cu ilde luteran icmasi Bakida yeniden fealiyyete baslamisdir XX esrin sonundan Azerbaycanda protestant xristianligin yayilmasi vusat alir bir sira protestant icmalar fealiyyet gostermeye baslayirlar Bu fealiyyet bu gune qeder davam edir Muasir Azerbaycanda yasayan xristanlarin sayi texminen 200 000 nefere yaxindir ve onlar umumi ehalinin texminen 2 ni teskil edirler Azerbaycanda xristianliga etiqad edenler esasen rus ukrain yunan gurcu ve belarus milletinin numayendeleridir IstinadlarAzerbaycan milli ensiklopediyasi Din Baki 2007 seh 156 Azerbaycanda xristianliq 2022 06 18 tarixinde Istifade tarixi 2015 09 01 Hemcinin baxAzerbaycanda din Xristianliq Molokanlar Udiler