Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mineral sular — İnsan orqaniziminə müalicəvi təsir edən, tərkiblərində nisbətən çox miqdarda qazlar olan və duz tərkibində faydalı bioloji aktiv elementləri olan və yaxud, ümumi minerallaşma dərəcəsi yüksək olan sulardır.
Ümumi məlumat
İnsanların məişətində yeraltı suların mühüm rolu vardır. Yeraltı suların növləri içərisində mineral sular xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Yer kürəsində olan suların ümumi miqdarı 1,8 mlrd km³-ə bərabərdir. Bunun 400 mln. km³-i yeraltı suların payına düşür ki, onun da çoxu mineral sulara aiddir. Mineral su mənbələrinin əksəriyyəti Şimali Qafqazda, Zaqafqaziyada, Ukrayna, Krım və az miqdarda Orta Asiyadır. Azərbaycan mineral sularla zəngindir. Əsas su mənbələri Hacıkənddə, İstisu, Turşsu, Şuşa, Naftalan, Slavyanka, Badamlı, Sirab, Vayxır və digər sahələrdə yerləşmişdir.
Mineral suların coğrafiyası
Azərbaycan Respublikasında mineral su bulaqları tükənməzdir. Respublika ərazisində 1000-dən çox mineral su bulağı vardır. Bir qayda olaraq, bu bulaqların çoxu respublikamızın dağlıq rayonlarında yayılmışdır. Düzən rayonlarda təbii su bulaqlarına az rast gəlmək olar. Buna baxmayaraq buruq qazma yolu ilə mineral sular çıxarılır. Azərbaycan fiziki-coğrafi cəhətdən çox kəskin dəyişən relyef quruluşuna malikdir. Respublikanın 85,5 min km² ümumi düzənliklərdən ibarətdir. Təbii mineral su bulaqlarının 90%-dən çoxu, yəni 905-i dağlıq rayonda, qalanları isə, yəni 98 mineral su bulağı düzənlik rayonda yerləşmişdir. Ona görə də Azərbaycanın mineral sularının coğrafi yayılma rayonları aşağıdakı qaydadır.
Abşeron yarmadasının mineral suları
Abşeron yarımadası kurortlar qrupu rayonu respublikamızda məşhur kurort guşəsidir. Təxminən 53 kilometr dənizin içərisinin doğru irəliləyən bu yarımadanın cahili başdan-başa gözəl çimərliklərlə əhatə olunmuşdur. Abşeron yarımadası iqliminə görə subtropik iqlimə çox yaxındır. Burada isti yay, günəşli payız, mülayim qış keçir, yazı nisbətən qısa olur. Abşeron qumlu sahilləri və təkcə dənizi ilə şöhrət tapmamışdır. Burada çoxlu şəfa bulaqları qaynayır. Suraxanı, Sabunçu və Şıx burnunda çıxan mineral sular böyük müalicə əhəmiyyətinə malikdir. Tərkibində yod, brom və böyük müalicə təsiri gücünə malik çoxlu başqa maddələr olan mineral suları Abşeronu daha da şöhrətləndirmişdir. Böyük Şor və Masazır mənbələrində qiymətli müalicə palçığı çıxır. Abşeron yarımadasında onlarca palçıq vulkanı püskürmüşdür. Təəssüf ki, bu vulkanlardan çıxan müalicə palçıqları balneoloqlar və kurortoloqlar tərəfindən lazımınca tədqiq olunmamışdır. Mərdəkan, Buzovna, Şüvəlan, Zağulba, Pirşağı, Türkan və Abşeronun digər guşələri indi zəhmətkeşlərin ən sevimli istirahət yerinə çevrilmişdir. Həmin yerlərdə onlarca sanatoriya, istirahət evləri tikilmişdir. Lakin bu son hədd deyildir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının mineral suları
Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində 200-dən çox ziyadə mineral su bulağı vardır. Buranın mineral suları öz müxtəlifliyi ilə hidrokimyəvi muzeyi xatırladır. Bu rayonun ən qiymətli mineral su yataqları: Darıdağ, Sirab, Nəhəcir, Badamlı, Qızılvəng, , , , və başqalarıdır. Bu növ mineral su qrupu son dərəcə balneoloji içməli hidromineral ehtiyatdırlar.
Qarabağın mineral suları
Qarabağın əlverişli meteoroloji durumu, çoxsaylı meyvə bağları, gözəl içməli su bulaqları və karbonturşulu sularının varlığı bu ərazinin kurort əhəmiyyatını qat-qat artırır. Kiçik Qafqaz dağlarında cənub-şərqində dəniz səviyyəsindən 600–1800 m yüksəkdə yerləşir. Bu rayonun özünəməxsus təbii və iqlim şəraiti vardır. Dağlıq Qarabağda şimaldan-cənuba doğru, yəni Xankəndindən Şuşaya kimi bu rayonun bütün ərazisində uzanan kurort zonası xüsusilə diqqəti cəlb edir. Məlum olan mineral su bulaqlarının əksəri: , , , və s. bu zonanın qərb hissəsində yerləşir.
Laçın-Kəlbəcər rayonunun mineral suları
Bu rayon Azərbaycan Respublikasının qərbində Kəlbəcər və Laçın rayonlarında yerləşir. Laçın – Kəlbəcər bölgəsinin 63 bulağı İstisu (Kəlbəcər rayonu) və İlıqsu (Laçın rayonu) növlərinə bölünür. Kiçik Qafqaz dağlarının mərkəz hissəsində, dəniz səviyyəsindən 1500–2800 m hündürlükdə yerləşən, olduqca qiymətli, kurortların tikilməsi və sənaye zavodlarının inşası üçün əhəmiyyətli olan mineral su yataqlarıdır. Yuxarı İstisu, Aşağı istisu, Qoturlu, , İlıqsu, və digər bu kimi mineral bulaqları göstərmək olar.
Gəncə-Qazax bölgəsinin mineral suları
Hacıkənd Gəncə şəhərindən 17 km aralı 1000 m hündürlükdə yerləşir. Bu yerin iqlimi mülayim isti, rütubətlidir. Qışı nisbətən istidir. Hacıkənd yaxınlığında karbonturşulu bulaq və böyük sayda içməli su çeşmələri mövcuddur. Gədəbəy rayonu mineral sularla zəngindir. Bildiyimiz ki, tarixən Gədəbəydə məskunlaşmış almanlar və ruslar 19-cu əsrdə Gədəbəy rayonunun bulaqlarından içməli su kimi istifadə etmiş və həmin bulaq sularının faydaları haqqında çoxlu məqalələr yazmışlar. Son dövrlərdə Azərbaycan bazarına yeni daxil olmuş "Slavyanka-1" əmtəə nişanlı sular tərkibinə görə minerallarla zəngin və insan orqanizminə xeyirli olduğu üçün qısa zaman ərzində azərbaycanlıların sevimli içkisinə çevrilmişdir.
Şamaxı rayonunun mineral suları
Ərazidə azot və kükürdlü oksigen xassəli termal və soyuq suların çıxıntısı müşahidə olunur. Bunların içində ən qiymətliləri Xaltan, Jimi və Həşim suları (Quba rayonu), Çuxuryurd sulları (Şamaxı rayonu), Bum və Xalxal sularıdır (Qəbələ rayonu).
Şəki və Zaqatala bölgələrinin mineral suları
Mineral sular baxımından burada ən tanınanı Qax rayonunun İlisu bulaqlarıdır. Yerli əhali bu sulardan müalicə məqsədləri ilə qədimdən istifadə edilir. Bulaqlardan birinin Oğlan Bulağı, digərinin isə Qızbulağı adlarını daşınması həmin mülahizənin doğruluğunu bir daha təsdiqləyir.
Lənkəran rayonunun mineral suları
Lənkəran bölgəsi mineral sularla xeyli zəngindir. Termal və soyuq suların temperaturu 130 J-dən 640 J qədərdir. Onlar azot və metan tərkiblidir.
Lənkəran bölgəsində 157 mineral su mənbəyi mövcuddur: Astaranın kəndində, Lənkəranın , Haftoni kəndlərində, habelə Masallının Qəriblər kəndində və s.
Babazənən mineral suları
Kür çayının dənizə töküldüyü yerə yaxın, Salyan rayonu ərazisində yerləşən bu rayonu mineral sərvətləri Babazənən dağlarında yerləşir. Burada hidrogen-sulfidli, metanlı, xloridli və kalsiumlu isti və soyuq mineral su bulaqları vardır. Uzun müddət davam edən yay fəsli, mülayim-isti iqlim şəraiti bu mineral sulardan ilin çox müddətində müvəfəqqiyyətlə istifadə etməyə imkan verir. Yerli əhali qədimdən bəri kükürdlü və metan-xlorid-kalsili soyuq və isti Babazənən mineral sularından istifadə edir.
Azərbaycanın aran zonasının mineral suları
Respublikanın bu bölməsi müxtəlif xassəli təbii müalicə ehtiyatları ilə zəngindir. Bunlara müalicəvi neft, mineral sular və müalicəvi palçıq aiddir. Müalicəvi neft kimi tanınan naftalan Goranboy rayonunda yer üzünə çıxır. Onun yatağı Goran dəmir yolu stansiyasından 18 km cənubda dəniz səviyyəsindən 450 m hündürlükdə yerləşir. Öz xarici görkəminə görə o, sənaye neftinə bənzəyir. Lakin, benzin və ağ neftin mövcud xassələrinin yoxluğu, qiymətli sürtgü yağlarının bolluğu və nisbətən yüksək xüsusi çəki (0,930–0,960) naftalan neftinin digər neft növlərindən üstün olan cəhətləridir. Hal-hazırda naftalan nefti uğurla səhiyyənin demək olar ki, bütün sahələrində tətbiq olunur. Bu ərazidə yerləşən müalicəvi neft yatağı dünyada yeganədir.
Mineral suların tərkibi
Suyun əsas tərkibini təşkil edən elementlər "ağırlığına görə" kimyəvi cəhətdən olduqca aktivdir. Mineral sular adi sulardan seçilir. Onların tərkiblərində həll olmuş qazlar, duzlar və mikroelementlər vardır. Tərkibində olan maddələrin miqdarı və növlərinə görə sular müxtəlif fiziki və kimyəvi xassələrə və keyfiyyətə malik olur.
Mineral suların fiziki xassələri
Mineral suların fiziki xassələrinə onların temperaturu, rəngi, tamı, qoxusu və şəffaflığı daxildir.
Mineral suların temperaturu
Yeraltı suların hər hansı bir növünün temperaturu, yer qabığının termik rejimini əks etdirir. Yer kürəsinin müxtəlif yerlərində suların temperaturu fərqlənir. Azərbaycanın mineral sularının temperaturu 4°-dən 65°-yə kimi dəyişir. Bu ancaq təbii su çıxarlarına aiddir. Lakin buruq qazma üsulu ilə Azərbaycanda yerin dərin qatlarından temperaturu 95 °C-yə çatarsa su çıxır. Respublikamızda yüksək temperaturlu mineral sular Qoturlu (64°), Donuzütən (64°, Masallı rayonu), İstisu (62°-yə Kəlbəcər rayonu) bəllidir. Temperatur xusisiyyətlərinə görə 35–36° temperatura malik olan sular daha qiymətlidir. Həmin temperatur insan bədənin temperaturuna uyğun gəlir. Belə suların müalicə əhəmiyyəti daha yüksəkdir. Belə sulara Xaltan (Dəvəçi rayonu), İlisu (Qax rayonu) (36°-42 °C) və başqaları aiddir. Beynəlxalq balneoloji təsnifat əsasında Yer kürəsində məlum olan mineral sular aşağıdakı qayda üzrə fərqlənir:
- Soyuq sular (20 °C-dən aşağı);
- Subtermal (ilıq) sular (20°-37 °C) ;
- Termal (isti sular (37°-42°);
- Hipotermal (çox isti) sular (42°-dən yuxarı).
Rəngi
Təmiz sular adətən rəngsiz olur. Buna baxmayaraq mineral sular əksər hallarda rəngli olur. Suların rəngi, onların tərkibində həll olan maddələrdən asılıdır. Məsələn, tərkibində dəmir olan sular pas rəngində görünür. Mineral suda hidrogen-sulfit olduqda həmin mineral su bilavasitə mavi rəng alır.
Tamı
Azərbaycan Respublikasının mineral suları öz tamlarına görə xüsusilə fərqlənir. Respublika ərazisində uzaq keçmişdə yaşayan adamlar yer altından çıxan içməyə yararlı suları "şirin" su adlandırmışlar. Əslində bu suların tamı şirin deyildir. Bizim mülahizəmizə görə, bu ancaq Azərbaycanda yeraltı və yerüstü suların öz tamına görə olduqca müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Belə ki, respublikamızda hər hansı tamlı sulara rast gəlmək olar. Müxtəlif tamlı suların çox yayılmasına görə təmiz sular "şirin"su adlandırılmışdır. Hətta bu su bulaqları da onların tamına görə adlandırılmışdır. Acıbulaq, Turşsu, Şorsu və s. Azərbaycanın mineral sularının ümumi miqdarının 300-ü turşsulu, 100-ə yaxını şorməzə-turş, 260-ı acımtıl-şor, 90-a kimisi şor, 42-si acı, 180-i təmiz və 31-i xlorlu və metal tamlı sulardandır. Sularda müxtəlif tamların olması onların kimyəvi tərkibi və həll olan duzların xarakterindən asılıdır.
Qoxusu
Respublikanın mineral sularının çoxu qoxusuzdur. Sularda qoxunun olması onların tərkibində olan çürüntü–üzvi maddələrdir. Əksər hallarda suların çoxusu onlardakı bakteriyaların fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Qeyd etmək lazımdır ki, qoxulu sulardan çoxu iylənmiş yumurta qoxusu verir. Azərbaycanın mineral sularında iylənmiş yumurta qoxusu ən zəif dərəcədən çox şiddətli dərəcəyə qədər olur. Bəzi sular torpaq, balıq, dərman və s. qoxular verir. Suların qoxusu onların keyfiyyətinin təyin edilməsində mühüm rol oynayır. Sularda qoxunu dəqiq təyin etmək üçün onları azca qızdırmaq lazımdır.
Mineral suların çöküntüləri
Respublikanın mineral suları yer üzünə çıxdıqda müxtəlif formada çoxlu çöküntülər gətirir. Bu çöküntülər kristallik, dənəvər, stalaktitli, stalmitli və tozvari şəkillərdə olur. Mineral suların çöküntüləri araqonit, melantenit, travertin, oxra kimi formalarda mineral maddələr əmələ gətirir. Onların bəziləri miqdarca o qədər çoxdur ki, hətta sənaye əhəmiyyətinə malik olur. Məsələn, Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayonunda Sirab kəndinin ərazisində əmələ gələn arqonitlər əla növ mərmər kimi istifadə olunur.
Mineral suların kimyəvi tərkibi və mənşəyi
Məlum olduğu kimi su təbiətdə ən yaxşı həll edicidir. Su təmasda olduğu süxurları, mineralları tərkibində həll etmək qabiliyyətinə malikdir. İstər infiltrasiya (atmosfer yağıntılarının yer qabığının dərinliklərinə doğru hərərkəti) istərsədə sedimentasiya suları (çöküntü toplanma zamanı süxur boşluqlarında olan sular) yer qabığında təmsda olduqları süxur və mineralları həll edirlər. Beləliklə təmasda olduqları süxur və mineralların kiməyvi tərkibindən asılı olaraq mineral su tipləri formalaşır. Belə suların tektonik çatlar, qırılmalar vasitəsiylə yer səthinə təbii çıxışına bulaqlar deyilir.
Mineral suların qaz tərkibi
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində Azərbaycan mineral sularının tərkibində külli miqdarda qaz olaması müəyyən edilmişdir. Mineral suların tərkibində qazlar iki halda olur:1)suyun tərkibində həll olan qazlar, 2)sudan sərbəst ayrılan qazlar. Respublikada çox yayılmış olan mineral sular əsasən qaz tərkiblərinə görə beş qrupa bölünür:
Karbonlu
Azərbaycan Respublikasının ərazisində karbon qazlı sular yaxşı öyrənilmişdir, bunlar respublikada olan suların 35%-ni təşkil edir. Müəyyən edilmişdir ki, mineral suların bir litrində 250–3000 mq-a qədər karbon qazı vardır. Aparılan hesablamalar göstərir ki, bu sulardan gün ərzində 15,7 tona kimi karbon qazı çıxır. Karbon qazlı sulara hər yerdə təsadüf edilmir. Azərbaycan ərazisində bu sular ancaq Kiçik Qafqaz dağları rayonlarında və Naxçıvan MR-da yayılmışdır. Karbon qazlı sulardan ən məşhurları: Nəhəcir, İstisu, Badamlı, Turşsu, Darıdağ, , Qızılca və başqalarıdır.
Hidrogen-sulfidli
Sularda hidrogen-sulfid qazının miqdarından acılı olaraq, onlar müalicə əhəmiyyətinə malik olur. Xalq arasında bu sulara kükürdlü sular da deyilir. Respublikada kükürdlü suların bütün növünə təsadüf edilir. Bu sular neft və bitumlu rayonlarda geniş yayılmışdır. Çox miqdarda hidrogen-sulfid qazlı sular Abşeronda, Talışda, respublikamızın şimal rayonlarında və Naxçıvan MR-da aşkara çıxarılmışdır. Məsələn, Şıx burnunda – 400 mq/l; Suraxanıda – 170 – 400 mq/l (Abşeron); Karvansarayda 600 mq/l (Naxçıvan MR); Altıağacda 108 mq/l və s
Metan qazlı
Metan qazlı sular başlıqca olaraq respublikanın neft rayonlarında (Şərqi Azərbaycanda) yayılmışdır. Bu suların duz tərkibləri, adətən, eyni olmaqla dəniz mənşəlidir. Metanlı sular həm təbii bulaqlar, həm də xüsusi buruqlar vasitəsi ilə yer üzərinə çıxır. Azərbaycanın mineral suları içərisində metanlı suların çoxu yüksək temperaturludur, həm də bəzi bulaqların və buruqların debiti çox yüksək olur. Bu suların məşhur mənbələri: Abşeronda, Babazənəndə və Talış ərazilərində yerləşir. Metanlı suların müalicə xüsusiyyətləri indiyədək yaxşı öyrənilməmişdir. Buna baxmayaraq metanlı suların çoxu müalicə üçün geniş istifadə edilir.
Azotlu
Azərbaycanda azotlu sular Talışın cənub rayonlarında və Böyük Qafqazın cənubətəyi rayonlarındadır. Respublikada 100-ə qədər azotlu su öyrənilmişdir. Azotlu sular həm soyuq və həm də isti olur. İsti azotlu sular daha əhəmiyyətlidir: Alaşa (45°-50 °C), (45°-55 °C), Xaltan (37°-45 °C) və s. bulaqları qeyd etmək olar.
Radionlu
Geoloji və geokimyəvi şəraitin xüsusiyyəti ilə əlaqədar olaraq bəzi ərazilərin yeraltı sularında radioaktiv elementlər olur. Sularda ən çox yayıla bilən radioaktiv mənşəli elementlərdən radon qazını göstərmək olar. Məlum olduğu kimi, radon qazının sularda olması onların müalicə xüsusiyyəıtinə yüksəldir. Təbiətdə radonlu sulara nadir hallarda rast gəlinir. Azərbaycan şəraitində isə bu cəhətdən Kəlbəcər və Laçın rayonları diqqəti cəlb edir. Bağırsaq (Kəlbəcər rayonu) adlanan mineral sular radionlu mineral suların ən parlaq növüdür. Bundan başqa Darıdağ və (Naxçıvan MR) sularında da az miqdarda radon qazının olması bəllidir. Təbiətdə radioaktiv suların əmələ gəlməsi onların çox yavaş süzülməsi ilə əlaqədardır. Sular çətinliklə süzülərsə onlarda radioakti və radon qazının toplanmasıüçün şərait əmələ gəlir. Azərbaycanda radon qazının yüksək olması gələcəkdə, bu suların olduğu yerdə müalicəxanaların əmələ gəlməsinə imkan verir. Respublikada olan mineral suların ümumi miqdarından 34 bulaq radonlu sulara aiddir.
Mineral suların duz tərkibi
Yeraltı suların hər hansı növü müxtəlif tərkibdə, Bu və ya digər miqdarda həll olmuş halda mineral duzlara malikdir. Duzlar suda həll olduqda ion şəklinə düşür. Təbii sularda ən çox olan ionlar (HCO’3, SO"4, Cl’, Na’, Ca" və Mg") olduqca müxtəlif vəziyyətdə və münasibətdə ola bilər.
Təbii sularda 26-ya kimi elementin həll olunduğu müəyyən edilmişdir. Bunlar beş qrupa bölünür: 1. Suyun əsas tərkibini təşkil edən elementlər: K, Na, Ca, Mg, Fe, Al, Cl, S, N, O, H, C, Si. 2. Sularda az miqdarda təsadüf edilən elementlər: Zi, Rb, Sr, Ba, Pb, Ni, Zn, Mn, Cu, Br, J, F, B, P, As. 3. Sularda nadir tapılan elementlər: U, Zn, Ga, Ge, Zr, Ti, W, Hg, Bi, Cd, W, Se, Te, Mo, Ag, An, Pt, Sn, Sb. 4. Radioaktiv elementlər: Ra, Th, Rn və digərləri. 5. Üzvi maddələr. Sularda yağ və naften turşuları, onların duzları və çöküntüləri həll olur, bu da orta hesabla 5mq/l-ə çatır. Mineral suların tərkibinin öyrənilməsi çox zəngin su sərvətləri tiplərini müəyyən etməyə və onların elmi təsnifatını verməyə, daha doğrusu bu suları düzgün qiymətləndirməyə və onların mənşəyi ilə əlaqədar məsələləri aydınlaşdırmağa imkan verir. Azərbaycan mineral sularının tərkibində 0,5–150q-a qədər duzların həll olması müəyyən edilmişdir.
Mineral suların sənayesi
İstisu çox məşhur mineral su olmaqla Çexiyadakı suyuna oxşayır. Sirab isə Borjomiyə oxşar olub, həm də süfrə suyu kimi işlədilir. Slavyanka suları insan orqanizminə faydalı olan minerallarla zəngin təbii mineral süfrə suyudur. Qısa müddət ərzində Slavyanka suları əksər azərbaycan ailəsinin əvəzolunmaz içkisinə çevrilmiş və yüksək tələbatı nəzərə alan sahibkarlar İtaliya, Almaniya, Türkiyə və digər ölkələrin müasir avadanlıqları ilə təchiz olunmuş regionun qabaqcıl su və limonad fabrikini inşa etmişlər. Son illər Qalaaltı və Siyəzən meşəsi mənbəyindən və Qax rayonundan mineral su doldurulması təşkil edilmişdir. Sənaye ehtiyatları təsdiq edilmiş yodlu-bromlu su yataqları uzun illər ərzində istismar edilərək respublika iqtisadiyyatında önəmli rol oynamışdır. Respublika üzrə 5 yodlu-bromlu su yatağının (Xıllı, Babazənən, , Binə-Hövsan və Neftçala) ümumi sənaye ehtiyatları – 229,5 min m³/gün təşkil edir, o cümlədən Xıllı yatağı üzrə 47,7 min m³/gün, Babazənən – 50,1 min m³/gün, – 28,5 min m³/gün, Binə-Hövsan – 51,2 min m³/gün, Neftçala – 52 min m³/gün. Binə-Hövsan və Neftçala yataqları 1995-ci ilə qədər istismar edilmişdir. Bu yataqların lay sularının tərkibində 40 mq/l-ə qədər yod, 60–80 mq/l-ə qədər brom və digər kimyəvi komponentlər vardır. Təkcə yeni Neftçala zavodunda ildə 800 t yod, 3000 t brom alınması nəzərdə tutulmuşdur. Hazırda Iqtisadi Inkişaf Nazirliyi tərəfindən bu zavodun bərpa olunması üçün tədbirlər görülür. Bu yataqların istismar edilməsi üçün ekoloji tələblərə cavab verən, ətraf mühitin, o cümlədən Xəzər hövzəsinin çirklənməsinə yol verməyən qabaqcıl texnologiyanın tətbiq edilməsinə böyük ehtiyac vardır. Əvvəlki illərdə olduğu kimi yeraltı sulardan bor, kalium, stronsium, litium elementlərinin sənaye tullantısı kimi atılmasına yol verilməməli və bu elemenlərin tam və kompleks şəkildə çıxarılması təmin olunmalıdır. Yod güclü radiasiyaya məruz qalmış insanları müalicə etmək üçün ən təsirli vasitələrədən biridir. Çernobıl qəzasında10 minlərlə adam məhz Bakı zavodunda istehsal olunan yodun təsiri ilə şəfa tapmışdır. Son illərə qədər Binə-Hövsan yatağının bazasında fəaliyyət göstərən Bakı yod zavodunda texniki yod, kalium-yod (ağ yod) və kristallik yod istehsal olunmuşdur.
Mineral sular təbabətdə
Azərbaycandakı müxtəlif mineral su növlərinin müalicə xüsusiyyətləri çox qədim zamanlardan məlum olmuşdur. O zamanlar əhali dərmanlardan istifadə etmirdilər. Qədim insanlar suya, havaya və işığa əsas müalicə vasitəsi kimi baxırdılar. Onlar Azərbaycan ərazisində çoxlu miqdarda müxtəlif tamlı, rəngli, temperaturlu və eyni zamanda olduqca dəyərli müalicəvi xüsusiyyəti olan mineral su bulaqlarından istifadə edirdilər. Bunu sübut etmək üçün deyə bilərik ki, bu sular ətrafındakı daşlardan çapılmış hovuzlar indiyə qədər qalmaqdadır. Müalicəvi sular həmişə qazlı olur, ona görə ki, vurulan qaz onun tərkibindəki duzların çöküntü verməsinin qarşısını alır, suyun dadını dəyişir və suyu uzun ömürlü edir. Tərkibində qaz olan suları uşaqlara vermək məsləhət deyil, mədə-bağıraq xəstəliyi olan insanlara qazlı su içmək olmaz.
İstinadlar
- Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti, BDU filialınln əsərləri. Bakı, 2012. səh 555–561. Müəllif: Solmaz Rzayeva
- Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti, BDU filialınln əsərləri. Bakı, 2012. səh 555–561. Müəllif: Solmaz Rzayeva
Xarici keçidlər
- Bulaqlar və mineral sular
- Mineral sular 2010-09-21 at the Wayback Machine
- [1]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mineral sular Insan orqanizimine mualicevi tesir eden terkiblerinde nisbeten cox miqdarda qazlar olan ve duz terkibinde faydali bioloji aktiv elementleri olan ve yaxud umumi minerallasma derecesi yuksek olan sulardir Umumi melumatInsanlarin meisetinde yeralti sularin muhum rolu vardir Yeralti sularin novleri icerisinde mineral sular xususi ehemiyyete malikdir Yer kuresinde olan sularin umumi miqdari 1 8 mlrd km e beraberdir Bunun 400 mln km i yeralti sularin payina dusur ki onun da coxu mineral sulara aiddir Mineral su menbelerinin ekseriyyeti Simali Qafqazda Zaqafqaziyada Ukrayna Krim ve az miqdarda Orta Asiyadir Azerbaycan mineral sularla zengindir Esas su menbeleri Hacikendde Istisu Turssu Susa Naftalan Slavyanka Badamli Sirab Vayxir ve diger sahelerde yerlesmisdir Mineral sularin cografiyasiAzerbaycan Respublikasinda mineral su bulaqlari tukenmezdir Respublika erazisinde 1000 den cox mineral su bulagi vardir Bir qayda olaraq bu bulaqlarin coxu respublikamizin dagliq rayonlarinda yayilmisdir Duzen rayonlarda tebii su bulaqlarina az rast gelmek olar Buna baxmayaraq buruq qazma yolu ile mineral sular cixarilir Azerbaycan fiziki cografi cehetden cox keskin deyisen relyef qurulusuna malikdir Respublikanin 85 5 min km umumi duzenliklerden ibaretdir Tebii mineral su bulaqlarinin 90 den coxu yeni 905 i dagliq rayonda qalanlari ise yeni 98 mineral su bulagi duzenlik rayonda yerlesmisdir Ona gore de Azerbaycanin mineral sularinin cografi yayilma rayonlari asagidaki qaydadir Abseron yarmadasinin mineral sulari Abseron yarimadasi kurortlar qrupu rayonu respublikamizda meshur kurort gusesidir Texminen 53 kilometr denizin icerisinin dogru irelileyen bu yarimadanin cahili basdan basa gozel cimerliklerle ehate olunmusdur Abseron yarimadasi iqlimine gore subtropik iqlime cox yaxindir Burada isti yay gunesli payiz mulayim qis kecir yazi nisbeten qisa olur Abseron qumlu sahilleri ve tekce denizi ile sohret tapmamisdir Burada coxlu sefa bulaqlari qaynayir Suraxani Sabuncu ve Six burnunda cixan mineral sular boyuk mualice ehemiyyetine malikdir Terkibinde yod brom ve boyuk mualice tesiri gucune malik coxlu basqa maddeler olan mineral sulari Abseronu daha da sohretlendirmisdir Boyuk Sor ve Masazir menbelerinde qiymetli mualice palcigi cixir Abseron yarimadasinda onlarca palciq vulkani puskurmusdur Teessuf ki bu vulkanlardan cixan mualice palciqlari balneoloqlar ve kurortoloqlar terefinden laziminca tedqiq olunmamisdir Merdekan Buzovna Suvelan Zagulba Pirsagi Turkan ve Abseronun diger guseleri indi zehmetkeslerin en sevimli istirahet yerine cevrilmisdir Hemin yerlerde onlarca sanatoriya istirahet evleri tikilmisdir Lakin bu son hedd deyildir Naxcivan Muxtar Respublikasinin mineral sulari Naxcivan Muxtar Respublikasinin erazisinde 200 den cox ziyade mineral su bulagi vardir Buranin mineral sulari oz muxtelifliyi ile hidrokimyevi muzeyi xatirladir Bu rayonun en qiymetli mineral su yataqlari Daridag Sirab Nehecir Badamli Qizilveng ve basqalaridir Bu nov mineral su qrupu son derece balneoloji icmeli hidromineral ehtiyatdirlar Qarabagin mineral sulari Qarabagin elverisli meteoroloji durumu coxsayli meyve baglari gozel icmeli su bulaqlari ve karbontursulu sularinin varligi bu erazinin kurort ehemiyyatini qat qat artirir Kicik Qafqaz daglarinda cenub serqinde deniz seviyyesinden 600 1800 m yuksekde yerlesir Bu rayonun ozunemexsus tebii ve iqlim seraiti vardir Dagliq Qarabagda simaldan cenuba dogru yeni Xankendinden Susaya kimi bu rayonun butun erazisinde uzanan kurort zonasi xususile diqqeti celb edir Melum olan mineral su bulaqlarinin ekseri ve s bu zonanin qerb hissesinde yerlesir Lacin Kelbecer rayonunun mineral sulari Bu rayon Azerbaycan Respublikasinin qerbinde Kelbecer ve Lacin rayonlarinda yerlesir Lacin Kelbecer bolgesinin 63 bulagi Istisu Kelbecer rayonu ve Iliqsu Lacin rayonu novlerine bolunur Kicik Qafqaz daglarinin merkez hissesinde deniz seviyyesinden 1500 2800 m hundurlukde yerlesen olduqca qiymetli kurortlarin tikilmesi ve senaye zavodlarinin insasi ucun ehemiyyetli olan mineral su yataqlaridir Yuxari Istisu Asagi istisu Qoturlu Iliqsu ve diger bu kimi mineral bulaqlari gostermek olar Gence Qazax bolgesinin mineral sulari Hacikend Gence seherinden 17 km arali 1000 m hundurlukde yerlesir Bu yerin iqlimi mulayim isti rutubetlidir Qisi nisbeten istidir Hacikend yaxinliginda karbontursulu bulaq ve boyuk sayda icmeli su cesmeleri movcuddur Gedebey rayonu mineral sularla zengindir Bildiyimiz ki tarixen Gedebeyde meskunlasmis almanlar ve ruslar 19 cu esrde Gedebey rayonunun bulaqlarindan icmeli su kimi istifade etmis ve hemin bulaq sularinin faydalari haqqinda coxlu meqaleler yazmislar Son dovrlerde Azerbaycan bazarina yeni daxil olmus Slavyanka 1 emtee nisanli sular terkibine gore minerallarla zengin ve insan orqanizmine xeyirli oldugu ucun qisa zaman erzinde azerbaycanlilarin sevimli ickisine cevrilmisdir Samaxi rayonunun mineral sulari Erazide azot ve kukurdlu oksigen xasseli termal ve soyuq sularin cixintisi musahide olunur Bunlarin icinde en qiymetlileri Xaltan Jimi ve Hesim sulari Quba rayonu Cuxuryurd sullari Samaxi rayonu Bum ve Xalxal sularidir Qebele rayonu Seki ve Zaqatala bolgelerinin mineral sulari Mineral sular baximindan burada en taninani Qax rayonunun Ilisu bulaqlaridir Yerli ehali bu sulardan mualice meqsedleri ile qedimden istifade edilir Bulaqlardan birinin Oglan Bulagi digerinin ise Qizbulagi adlarini dasinmasi hemin mulahizenin dogrulugunu bir daha tesdiqleyir Lenkeran rayonunun mineral sulari Lenkeran bolgesi mineral sularla xeyli zengindir Termal ve soyuq sularin temperaturu 130 J den 640 J qederdir Onlar azot ve metan terkiblidir Lenkeran bolgesinde 157 mineral su menbeyi movcuddur Astaranin kendinde Lenkeranin Haftoni kendlerinde habele Masallinin Qeribler kendinde ve s Babazenen mineral sulari Kur cayinin denize tokulduyu yere yaxin Salyan rayonu erazisinde yerlesen bu rayonu mineral servetleri Babazenen daglarinda yerlesir Burada hidrogen sulfidli metanli xloridli ve kalsiumlu isti ve soyuq mineral su bulaqlari vardir Uzun muddet davam eden yay fesli mulayim isti iqlim seraiti bu mineral sulardan ilin cox muddetinde muvefeqqiyyetle istifade etmeye imkan verir Yerli ehali qedimden beri kukurdlu ve metan xlorid kalsili soyuq ve isti Babazenen mineral sularindan istifade edir Azerbaycanin aran zonasinin mineral sulari Respublikanin bu bolmesi muxtelif xasseli tebii mualice ehtiyatlari ile zengindir Bunlara mualicevi neft mineral sular ve mualicevi palciq aiddir Mualicevi neft kimi taninan naftalan Goranboy rayonunda yer uzune cixir Onun yatagi Goran demir yolu stansiyasindan 18 km cenubda deniz seviyyesinden 450 m hundurlukde yerlesir Oz xarici gorkemine gore o senaye neftine benzeyir Lakin benzin ve ag neftin movcud xasselerinin yoxlugu qiymetli surtgu yaglarinin bollugu ve nisbeten yuksek xususi ceki 0 930 0 960 naftalan neftinin diger neft novlerinden ustun olan cehetleridir Hal hazirda naftalan nefti ugurla sehiyyenin demek olar ki butun sahelerinde tetbiq olunur Bu erazide yerlesen mualicevi neft yatagi dunyada yeganedir Mineral sularin terkibiKelbecerde mineral isti su qaynagi Suyun esas terkibini teskil eden elementler agirligina gore kimyevi cehetden olduqca aktivdir Mineral sular adi sulardan secilir Onlarin terkiblerinde hell olmus qazlar duzlar ve mikroelementler vardir Terkibinde olan maddelerin miqdari ve novlerine gore sular muxtelif fiziki ve kimyevi xasselere ve keyfiyyete malik olur Mineral sularin fiziki xasseleriMineral sularin fiziki xasselerine onlarin temperaturu rengi tami qoxusu ve seffafligi daxildir Mineral sularin temperaturu Yeralti sularin her hansi bir novunun temperaturu yer qabiginin termik rejimini eks etdirir Yer kuresinin muxtelif yerlerinde sularin temperaturu ferqlenir Azerbaycanin mineral sularinin temperaturu 4 den 65 ye kimi deyisir Bu ancaq tebii su cixarlarina aiddir Lakin buruq qazma usulu ile Azerbaycanda yerin derin qatlarindan temperaturu 95 C ye catarsa su cixir Respublikamizda yuksek temperaturlu mineral sular Qoturlu 64 Donuzuten 64 Masalli rayonu Istisu 62 ye Kelbecer rayonu bellidir Temperatur xusisiyyetlerine gore 35 36 temperatura malik olan sular daha qiymetlidir Hemin temperatur insan bedenin temperaturuna uygun gelir Bele sularin mualice ehemiyyeti daha yuksekdir Bele sulara Xaltan Deveci rayonu Ilisu Qax rayonu 36 42 C ve basqalari aiddir Beynelxalq balneoloji tesnifat esasinda Yer kuresinde melum olan mineral sular asagidaki qayda uzre ferqlenir Soyuq sular 20 C den asagi Subtermal iliq sular 20 37 C Termal isti sular 37 42 Hipotermal cox isti sular 42 den yuxari Rengi Temiz sular adeten rengsiz olur Buna baxmayaraq mineral sular ekser hallarda rengli olur Sularin rengi onlarin terkibinde hell olan maddelerden asilidir Meselen terkibinde demir olan sular pas renginde gorunur Mineral suda hidrogen sulfit olduqda hemin mineral su bilavasite mavi reng alir Tami Azerbaycan Respublikasinin mineral sulari oz tamlarina gore xususile ferqlenir Respublika erazisinde uzaq kecmisde yasayan adamlar yer altindan cixan icmeye yararli sulari sirin su adlandirmislar Eslinde bu sularin tami sirin deyildir Bizim mulahizemize gore bu ancaq Azerbaycanda yeralti ve yerustu sularin oz tamina gore olduqca muxtelifliyi ile elaqedardir Bele ki respublikamizda her hansi tamli sulara rast gelmek olar Muxtelif tamli sularin cox yayilmasina gore temiz sular sirin su adlandirilmisdir Hetta bu su bulaqlari da onlarin tamina gore adlandirilmisdir Acibulaq Turssu Sorsu ve s Azerbaycanin mineral sularinin umumi miqdarinin 300 u turssulu 100 e yaxini sormeze turs 260 i acimtil sor 90 a kimisi sor 42 si aci 180 i temiz ve 31 i xlorlu ve metal tamli sulardandir Sularda muxtelif tamlarin olmasi onlarin kimyevi terkibi ve hell olan duzlarin xarakterinden asilidir Qoxusu Respublikanin mineral sularinin coxu qoxusuzdur Sularda qoxunun olmasi onlarin terkibinde olan curuntu uzvi maddelerdir Ekser hallarda sularin coxusu onlardaki bakteriyalarin fealiyyeti ile elaqedardir Qeyd etmek lazimdir ki qoxulu sulardan coxu iylenmis yumurta qoxusu verir Azerbaycanin mineral sularinda iylenmis yumurta qoxusu en zeif dereceden cox siddetli dereceye qeder olur Bezi sular torpaq baliq derman ve s qoxular verir Sularin qoxusu onlarin keyfiyyetinin teyin edilmesinde muhum rol oynayir Sularda qoxunu deqiq teyin etmek ucun onlari azca qizdirmaq lazimdir Mineral sularin cokuntuleri Respublikanin mineral sulari yer uzune cixdiqda muxtelif formada coxlu cokuntuler getirir Bu cokuntuler kristallik denever stalaktitli stalmitli ve tozvari sekillerde olur Mineral sularin cokuntuleri araqonit melantenit travertin oxra kimi formalarda mineral maddeler emele getirir Onlarin bezileri miqdarca o qeder coxdur ki hetta senaye ehemiyyetine malik olur Meselen Azerbaycanin Naxcivan Muxtar Respublikasinin Babek rayonunda Sirab kendinin erazisinde emele gelen arqonitler ela nov mermer kimi istifade olunur Mineral sularin kimyevi terkibi ve menseyiMelum oldugu kimi su tebietde en yaxsi hell edicidir Su temasda oldugu suxurlari minerallari terkibinde hell etmek qabiliyyetine malikdir Ister infiltrasiya atmosfer yagintilarinin yer qabiginin derinliklerine dogru hererketi istersede sedimentasiya sulari cokuntu toplanma zamani suxur bosluqlarinda olan sular yer qabiginda temsda olduqlari suxur ve minerallari hell edirler Belelikle temasda olduqlari suxur ve minerallarin kimeyvi terkibinden asili olaraq mineral su tipleri formalasir Bele sularin tektonik catlar qirilmalar vasitesiyle yer sethine tebii cixisina bulaqlar deyilir Mineral sularin qaz terkibiAparilan tedqiqatlar neticesinde Azerbaycan mineral sularinin terkibinde kulli miqdarda qaz olamasi mueyyen edilmisdir Mineral sularin terkibinde qazlar iki halda olur 1 suyun terkibinde hell olan qazlar 2 sudan serbest ayrilan qazlar Respublikada cox yayilmis olan mineral sular esasen qaz terkiblerine gore bes qrupa bolunur Karbonlu Azerbaycan Respublikasinin erazisinde karbon qazli sular yaxsi oyrenilmisdir bunlar respublikada olan sularin 35 ni teskil edir Mueyyen edilmisdir ki mineral sularin bir litrinde 250 3000 mq a qeder karbon qazi vardir Aparilan hesablamalar gosterir ki bu sulardan gun erzinde 15 7 tona kimi karbon qazi cixir Karbon qazli sulara her yerde tesaduf edilmir Azerbaycan erazisinde bu sular ancaq Kicik Qafqaz daglari rayonlarinda ve Naxcivan MR da yayilmisdir Karbon qazli sulardan en meshurlari Nehecir Istisu Badamli Turssu Daridag Qizilca ve basqalaridir Hidrogen sulfidli Sularda hidrogen sulfid qazinin miqdarindan acili olaraq onlar mualice ehemiyyetine malik olur Xalq arasinda bu sulara kukurdlu sular da deyilir Respublikada kukurdlu sularin butun novune tesaduf edilir Bu sular neft ve bitumlu rayonlarda genis yayilmisdir Cox miqdarda hidrogen sulfid qazli sular Abseronda Talisda respublikamizin simal rayonlarinda ve Naxcivan MR da askara cixarilmisdir Meselen Six burnunda 400 mq l Suraxanida 170 400 mq l Abseron Karvansarayda 600 mq l Naxcivan MR Altiagacda 108 mq l ve s Metan qazli Metan qazli sular basliqca olaraq respublikanin neft rayonlarinda Serqi Azerbaycanda yayilmisdir Bu sularin duz terkibleri adeten eyni olmaqla deniz menselidir Metanli sular hem tebii bulaqlar hem de xususi buruqlar vasitesi ile yer uzerine cixir Azerbaycanin mineral sulari icerisinde metanli sularin coxu yuksek temperaturludur hem de bezi bulaqlarin ve buruqlarin debiti cox yuksek olur Bu sularin meshur menbeleri Abseronda Babazenende ve Talis erazilerinde yerlesir Metanli sularin mualice xususiyyetleri indiyedek yaxsi oyrenilmemisdir Buna baxmayaraq metanli sularin coxu mualice ucun genis istifade edilir Azotlu Azerbaycanda azotlu sular Talisin cenub rayonlarinda ve Boyuk Qafqazin cenubeteyi rayonlarindadir Respublikada 100 e qeder azotlu su oyrenilmisdir Azotlu sular hem soyuq ve hem de isti olur Isti azotlu sular daha ehemiyyetlidir Alasa 45 50 C 45 55 C Xaltan 37 45 C ve s bulaqlari qeyd etmek olar Radionlu Geoloji ve geokimyevi seraitin xususiyyeti ile elaqedar olaraq bezi erazilerin yeralti sularinda radioaktiv elementler olur Sularda en cox yayila bilen radioaktiv menseli elementlerden radon qazini gostermek olar Melum oldugu kimi radon qazinin sularda olmasi onlarin mualice xususiyyeitine yukseldir Tebietde radonlu sulara nadir hallarda rast gelinir Azerbaycan seraitinde ise bu cehetden Kelbecer ve Lacin rayonlari diqqeti celb edir Bagirsaq Kelbecer rayonu adlanan mineral sular radionlu mineral sularin en parlaq novudur Bundan basqa Daridag ve Naxcivan MR sularinda da az miqdarda radon qazinin olmasi bellidir Tebietde radioaktiv sularin emele gelmesi onlarin cox yavas suzulmesi ile elaqedardir Sular cetinlikle suzulerse onlarda radioakti ve radon qazinin toplanmasiucun serait emele gelir Azerbaycanda radon qazinin yuksek olmasi gelecekde bu sularin oldugu yerde mualicexanalarin emele gelmesine imkan verir Respublikada olan mineral sularin umumi miqdarindan 34 bulaq radonlu sulara aiddir Mineral sularin duz terkibiYeralti sularin her hansi novu muxtelif terkibde Bu ve ya diger miqdarda hell olmus halda mineral duzlara malikdir Duzlar suda hell olduqda ion sekline dusur Tebii sularda en cox olan ionlar HCO 3 SO 4 Cl Na Ca ve Mg olduqca muxtelif veziyyetde ve munasibetde ola biler Tebii sularda 26 ya kimi elementin hell olundugu mueyyen edilmisdir Bunlar bes qrupa bolunur 1 Suyun esas terkibini teskil eden elementler K Na Ca Mg Fe Al Cl S N O H C Si 2 Sularda az miqdarda tesaduf edilen elementler Zi Rb Sr Ba Pb Ni Zn Mn Cu Br J F B P As 3 Sularda nadir tapilan elementler U Zn Ga Ge Zr Ti W Hg Bi Cd W Se Te Mo Ag An Pt Sn Sb 4 Radioaktiv elementler Ra Th Rn ve digerleri 5 Uzvi maddeler Sularda yag ve naften tursulari onlarin duzlari ve cokuntuleri hell olur bu da orta hesabla 5mq l e catir Mineral sularin terkibinin oyrenilmesi cox zengin su servetleri tiplerini mueyyen etmeye ve onlarin elmi tesnifatini vermeye daha dogrusu bu sulari duzgun qiymetlendirmeye ve onlarin menseyi ile elaqedar meseleleri aydinlasdirmaga imkan verir Azerbaycan mineral sularinin terkibinde 0 5 150q a qeder duzlarin hell olmasi mueyyen edilmisdir Mineral sularin senayesiIstisu cox meshur mineral su olmaqla Cexiyadaki suyuna oxsayir Sirab ise Borjomiye oxsar olub hem de sufre suyu kimi isledilir Slavyanka sulari insan orqanizmine faydali olan minerallarla zengin tebii mineral sufre suyudur Qisa muddet erzinde Slavyanka sulari ekser azerbaycan ailesinin evezolunmaz ickisine cevrilmis ve yuksek telebati nezere alan sahibkarlar Italiya Almaniya Turkiye ve diger olkelerin muasir avadanliqlari ile techiz olunmus regionun qabaqcil su ve limonad fabrikini insa etmisler Son iller Qalaalti ve Siyezen mesesi menbeyinden ve Qax rayonundan mineral su doldurulmasi teskil edilmisdir Senaye ehtiyatlari tesdiq edilmis yodlu bromlu su yataqlari uzun iller erzinde istismar edilerek respublika iqtisadiyyatinda onemli rol oynamisdir Respublika uzre 5 yodlu bromlu su yataginin Xilli Babazenen Bine Hovsan ve Neftcala umumi senaye ehtiyatlari 229 5 min m gun teskil edir o cumleden Xilli yatagi uzre 47 7 min m gun Babazenen 50 1 min m gun 28 5 min m gun Bine Hovsan 51 2 min m gun Neftcala 52 min m gun Bine Hovsan ve Neftcala yataqlari 1995 ci ile qeder istismar edilmisdir Bu yataqlarin lay sularinin terkibinde 40 mq l e qeder yod 60 80 mq l e qeder brom ve diger kimyevi komponentler vardir Tekce yeni Neftcala zavodunda ilde 800 t yod 3000 t brom alinmasi nezerde tutulmusdur Hazirda Iqtisadi Inkisaf Nazirliyi terefinden bu zavodun berpa olunmasi ucun tedbirler gorulur Bu yataqlarin istismar edilmesi ucun ekoloji teleblere cavab veren etraf muhitin o cumleden Xezer hovzesinin cirklenmesine yol vermeyen qabaqcil texnologiyanin tetbiq edilmesine boyuk ehtiyac vardir Evvelki illerde oldugu kimi yeralti sulardan bor kalium stronsium litium elementlerinin senaye tullantisi kimi atilmasina yol verilmemeli ve bu elemenlerin tam ve kompleks sekilde cixarilmasi temin olunmalidir Yod guclu radiasiyaya meruz qalmis insanlari mualice etmek ucun en tesirli vasitelereden biridir Cernobil qezasinda10 minlerle adam mehz Baki zavodunda istehsal olunan yodun tesiri ile sefa tapmisdir Son illere qeder Bine Hovsan yataginin bazasinda fealiyyet gosteren Baki yod zavodunda texniki yod kalium yod ag yod ve kristallik yod istehsal olunmusdur Mineral sular tebabetdeAzerbaycandaki muxtelif mineral su novlerinin mualice xususiyyetleri cox qedim zamanlardan melum olmusdur O zamanlar ehali dermanlardan istifade etmirdiler Qedim insanlar suya havaya ve isiga esas mualice vasitesi kimi baxirdilar Onlar Azerbaycan erazisinde coxlu miqdarda muxtelif tamli rengli temperaturlu ve eyni zamanda olduqca deyerli mualicevi xususiyyeti olan mineral su bulaqlarindan istifade edirdiler Bunu subut etmek ucun deye bilerik ki bu sular etrafindaki daslardan capilmis hovuzlar indiye qeder qalmaqdadir Mualicevi sular hemise qazli olur ona gore ki vurulan qaz onun terkibindeki duzlarin cokuntu vermesinin qarsisini alir suyun dadini deyisir ve suyu uzun omurlu edir Terkibinde qaz olan sulari usaqlara vermek meslehet deyil mede bagiraq xesteliyi olan insanlara qazli su icmek olmaz IstinadlarAzerbaycan Cografiya Cemiyyeti BDU filialinln eserleri Baki 2012 seh 555 561 Muellif Solmaz Rzayeva Azerbaycan Cografiya Cemiyyeti BDU filialinln eserleri Baki 2012 seh 555 561 Muellif Solmaz RzayevaXarici kecidlerBulaqlar ve mineral sular Mineral sular 2010 09 21 at the Wayback Machine 1