Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adət-ənənə, adət və ya ənənə — bir cəmiyyət və ya qrup içərisində müəyyən keçmişə sahib olan, simvolik və ya xüsusi bir əhəmiyyət kəsb edən nəsildən nəsilə ötürülərək mədəni vərdişlər, məlumat, davranış və inanc toplusudur.
Adət-ənənə anlayışının məzmunu
Adət və ənənələr bəşəriyyətin təkamül prosesini özündə əks etdirir, bütün dövrlərdə cəmiyyətin sosial-mənəvi və mədəni tərəqqisinin göstəricilərindən biri kimi çıxış edir, Bir çox elmi ədəbiyyatlardan məlumdur ki, adət və ənənələrin təkamülü insan cəmiyyətinin üst poleolit dövründən başlamış, həyat tərzi, sosial qurumlar dəyişdikcə onlar da inkişaf etmiş, modernləşərək zənginləşmişdir. Keçmişdə yaranaraq bir nəsildən digər nəslə ötürülərək indiki dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Hər bir xalqın keçmişi, tarixi, psixologiyası, milli-mənəvi dəyərləri adətlərdə əksini tapır, onlar bizim üçün keçmişlə bağlı böyük bir informasiya mənbəyidir, burada insanların baxışlarını, zövqünü, həyat tərzini, əxlaqını, düşüncə tərzini, yaradıcılıq qabiliyyətini və.s görmək olar. Ənənə - özünəməxsus xalq yaddaşıdır. Bizim bütün həyatımız müəyyən qaydalar, nümunələr əsasında qurulur. Ənənə anlayışına ictimai elmlərin fərqli alt intizamlarının yanaşmaları ilə ənənəvi cəmiyyətlərin yüklədikləri mənalar arasında həm bənzərliklər həm də fərqliliklər mövcuddur. İctimai elmlər ənənəyə cəmiyyətlərin yaşadıqları coğrafiya, iqlim və s. kimi xarici şərtlərə uyğunlaşma təmin etmək məqsədiylə törədilmiş, bəşəri qaynaqlı "inşa"lar, "icad"lar olaraq baxarkən ənənəvi cəmiyyətlər öz ənənələrinin qaynağını mif, əfsanə, atalar, qəhrəmanlar və tanrı kimi müqəddəsdə görürlər. İctimai elmlərdə daha fenomenolojik bir yanaşma ilə ənənələri tam funksional xüsusiyyətləri istiqamətiylə görüb mənşələrini bu funksiyaya bağlayan şərhlərin yanında ənənələri müəyyən bir məna bütünlüyünü əks etdirən fenomenlər olaraq qiymətləndirən yazarlar da vardır. Xüsusilə Avropada maarifçilik dövrü sonunda inkişaf edən Tarix anlayışı və Tarixiçilik perspektivi keçmişə bağlı (və günümüzdəki də) hər düşüncə, anlayış və rəftarın qaynağını digər dövrlərdə axtarmaq istiqamətində bir meylin inkişafına gətirib çıxarmışdır.
Adət-ənənələr mədəniyyətin mühüm aspektidir. Adət geniş qəbul edilmiş bir məhfumdur, ənənə isə davranış tərzidir və müəyyən bir cəmiyyətə, məkana və s. aid ünsürləri davam etdirməkdir. Ənənələr ardıcıl olaraq nəsillərə ötürülür. Adətlər zaman keçdikcə dəyişərək nəsildən-nəslə ötürülən ənənələrə çevrilirlər. Dünyanın bütün mədəniyyətləri və cəmiyyətləri uzun müddət inkişaf edən özünəməxsus adət və ənənələrə malikdir. Hər bir cəmiyyət öz xalqı arasında əmin-amanlığı və asayişi qoruyub saxlamaq, həmçinin cəmiyyət üzvləri arasında qarşılıqlı əlaqə üçün yollar hazırlayır.
Qədim dövr və orta əsrlərin görkəmli, tanınmış filosofları Platon, Aristotel, Demokrit, Epikür, Lamеtri, Didro, Helvetsi və başqaları öz əsərlərində adət və ənənələr haqqında maraqlı fikirlər irəli sürmüşlər. Məsələn, qədim Yunan filosofu Platon bayramları dövləti sabit saxlaya bilən bir alət kimi təsvir etmiş, tərbiyə prosesində buraxılan qüsurları bayramlar, adət və ənənələr vasitəsilə düzəltməyin mümkünlüyünü söyləmişdir. Aristotel isə insanların bayram etmək haqqı olduğunu deyir və bu haqqı onların əlindən almağın mümkünsüzlüyünü söyləyirdi.
Ənənə üç məzmunda ələ alına bilər. Birinci, keçmiş həyat formalarının içində yaşanılan anlar daşıdıqları maddi və mənəvi dəyərlər bütünüdür. bu sosioloji mənada ən çox rəğbət görən izahdır. Bəşəri müstəvidə cəmiyyəti bütün dinamikləri ilə inşa edən gücdür.
İkincisi isə ənənənin özünün təşkil etdiyi zəngin və müqəddəs dəyərlər ehtiva edən köklü tərəfidir ki, bu mənada ənənə birincidən fərqli olaraq həm fenomenolojik, həm də ilahi bir istiqamət daşıyar. Bu ənənənin sosioloji və bəşəri mənasından çox daha fərqlidir.
Üçüncüsü isə ənənənin postmodernist yanaşmalarla qaynaqlanan funksional istiqamətidir. Bəhs edilən istiqamət ənənənin sənət və ədəbiyyatdan təsirlənən tərəfidir.
Adət-ənənənin xüsusiyyətləri
Adət və ənənənin nə olduğunu başa düşmək üçün onun əsas xüsusiyyətlərinə nəzər salmaq lazımdır:
• mənəvi-əxlaqi dəyərlərdən fərqli olaraq, adət-ənənə ictimai şüurda avtomatik olaraq daha dərin kök salır
• kortəbii şəkildə ortaya çıxır
• çoxsaylı təkrarlanmalar nəticəsində inkişaf edir
• münasibətlərin konkret modelini təqdim edir
• cəmiyyətin vərdişləri və rəyi ilə təmin olunur
• geniş təsir dairəsinə malikdir. (əraziyə görə)
Adət və ənənənin fərqi
• Ənənələr və adət-ənənələr müəyyən bir müddət ərzində inkişaf etmiş inanc və təcrübələrdir.
• Ənənə nəsildən-nəslə ötürülən və bir cəmiyyətin və ya mədəniyyətin əksər insanları tərəfindən riaət edilən bir təcrübədir, halbuki adət qısa ömürlü ola bilər və hətta ailə və ya fərdi səviyyədə müşahidə oluna bilər.
• Həmçinin, bütün adət-ənənələr adət-ənənə kimi təsnif olunsa da, bütün adətlər adət-ənənəyə aid edilə bilməz. Adət sözünün dəqiq bir tərifi yoxdur, lakin, ənənə əlbəttə ki, nəsillər boyu keçən bir inanc və ya təcrübədir.
Ezoterizmdə ənənə
Ezoterizm sahəsində ənənə, “keçmişdə müxtəlif vasitələr və təmaslar vasitəsilə şifahi və yazılı formada bəşəriyyətə verilmiş və bu günə qədər dini, ezoterik, okkultoloji, mifoloji, folklor (nağıllar, rəqs və s.) formaları”. Ezoterizmdə ənənə, adət-ənənələr və ya mifologiya ilə sinonim hesab edilmir, lakin onlarda olan dərin bilikləri ehtiva edir.
Termini bu mənada istifadə edən yazıçılardan ən tanınmışı ezoterizm haqqında bir çox əsəri olan Rene Guenondur. O, ənənəçiliyin öndərlərindən biri olaraq qəbul edilir.
Mənbə
- Abdullayev O. Sosial fəallıq və yeni adət-ənənələr. Bakı, Azərnəşr, 1987.
- Məmmədov Ə. Milli adət və ənənələr. Bakı, “Mars Print” nəşriyyatı, 2000.
İstinadlar
- Thomas A. Green. Folklore: an encyclopedia of beliefs, customs, tales, music, and art. ABC-CLIO. 1997. 800–. ISBN . 2022-01-25 tarixində . İstifadə tarixi: 30 avqust 2016.
- İlqar Hüseynov. Azərbaycan milli adət və ənənələrinin bədii-estetik mahiyyəti. Bakı: Mars-Print. 2002. səh. 305.
- Gibbon Rangel. Characteristics of Culture, Customs and Traditions. South Africa. 2022. səh. 5:136.
- Платон. Сочинения, в. 3-х томах. 1910.
- Aristotel. Poetika. Bakı: Azərnəşr. 1974. səh. 120.
- Xatirə Həsənova. Dünya xalqlarının qida mədəniyyəti, adət və ənənələri. Bakı. 2021. səh. 282.
- "Ezoterizm". www.fredericlenoir.com. İstifadə tarixi: 2023.09.13.[ölü keçid]
- "Rene Guenon". www.cambridge.org. 2022-09-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2023.09.13.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adet bura istiqametlendirir Eded ve Edat ile sehv salmayin Adet enene adet ve ya enene bir cemiyyet ve ya qrup icerisinde mueyyen kecmise sahib olan simvolik ve ya xususi bir ehemiyyet kesb eden nesilden nesile oturulerek medeni verdisler melumat davranis ve inanc toplusudur Adet enene anlayisinin mezmunuAdet ve eneneler beseriyyetin tekamul prosesini ozunde eks etdirir butun dovrlerde cemiyyetin sosial menevi ve medeni tereqqisinin gostericilerinden biri kimi cixis edir Bir cox elmi edebiyyatlardan melumdur ki adet ve enenelerin tekamulu insan cemiyyetinin ust poleolit dovrunden baslamis heyat terzi sosial qurumlar deyisdikce onlar da inkisaf etmis modernleserek zenginlesmisdir Kecmisde yaranaraq bir nesilden diger nesle oturulerek indiki dovrumuze qeder gelib cixmisdir Her bir xalqin kecmisi tarixi psixologiyasi milli menevi deyerleri adetlerde eksini tapir onlar bizim ucun kecmisle bagli boyuk bir informasiya menbeyidir burada insanlarin baxislarini zovqunu heyat terzini exlaqini dusunce terzini yaradiciliq qabiliyyetini ve s gormek olar Enene ozunemexsus xalq yaddasidir Bizim butun heyatimiz mueyyen qaydalar numuneler esasinda qurulur Enene anlayisina ictimai elmlerin ferqli alt intizamlarinin yanasmalari ile enenevi cemiyyetlerin yukledikleri menalar arasinda hem benzerlikler hem de ferqlilikler movcuddur Ictimai elmler eneneye cemiyyetlerin yasadiqlari cografiya iqlim ve s kimi xarici sertlere uygunlasma temin etmek meqsediyle toredilmis beseri qaynaqli insa lar icad lar olaraq baxarken enenevi cemiyyetler oz enenelerinin qaynagini mif efsane atalar qehremanlar ve tanri kimi muqeddesde gorurler Ictimai elmlerde daha fenomenolojik bir yanasma ile eneneleri tam funksional xususiyyetleri istiqametiyle gorub menselerini bu funksiyaya baglayan serhlerin yaninda eneneleri mueyyen bir mena butunluyunu eks etdiren fenomenler olaraq qiymetlendiren yazarlar da vardir Xususile Avropada maarifcilik dovru sonunda inkisaf eden Tarix anlayisi ve Tarixicilik perspektivi kecmise bagli ve gunumuzdeki de her dusunce anlayis ve reftarin qaynagini diger dovrlerde axtarmaq istiqametinde bir meylin inkisafina getirib cixarmisdir Adet eneneler medeniyyetin muhum aspektidir Adet genis qebul edilmis bir mehfumdur enene ise davranis terzidir ve mueyyen bir cemiyyete mekana ve s aid unsurleri davam etdirmekdir Eneneler ardicil olaraq nesillere oturulur Adetler zaman kecdikce deyiserek nesilden nesle oturulen enenelere cevrilirler Dunyanin butun medeniyyetleri ve cemiyyetleri uzun muddet inkisaf eden ozunemexsus adet ve enenelere malikdir Her bir cemiyyet oz xalqi arasinda emin amanligi ve asayisi qoruyub saxlamaq hemcinin cemiyyet uzvleri arasinda qarsiliqli elaqe ucun yollar hazirlayir Qedim dovr ve orta esrlerin gorkemli taninmis filosoflari Platon Aristotel Demokrit Epikur Lametri Didro Helvetsi ve basqalari oz eserlerinde adet ve eneneler haqqinda maraqli fikirler ireli surmusler Meselen qedim Yunan filosofu Platon bayramlari dovleti sabit saxlaya bilen bir alet kimi tesvir etmis terbiye prosesinde buraxilan qusurlari bayramlar adet ve eneneler vasitesile duzeltmeyin mumkunluyunu soylemisdir Aristotel ise insanlarin bayram etmek haqqi oldugunu deyir ve bu haqqi onlarin elinden almagin mumkunsuzluyunu soyleyirdi Enene uc mezmunda ele alina biler Birinci kecmis heyat formalarinin icinde yasanilan anlar dasidiqlari maddi ve menevi deyerler butunudur bu sosioloji menada en cox regbet goren izahdir Beseri mustevide cemiyyeti butun dinamikleri ile insa eden gucdur Ikincisi ise enenenin ozunun teskil etdiyi zengin ve muqeddes deyerler ehtiva eden koklu terefidir ki bu menada enene birinciden ferqli olaraq hem fenomenolojik hem de ilahi bir istiqamet dasiyar Bu enenenin sosioloji ve beseri menasindan cox daha ferqlidir Ucuncusu ise enenenin postmodernist yanasmalarla qaynaqlanan funksional istiqametidir Behs edilen istiqamet enenenin senet ve edebiyyatdan tesirlenen terefidir Adet enenenin xususiyyetleriAdet ve enenenin ne oldugunu basa dusmek ucun onun esas xususiyyetlerine nezer salmaq lazimdir menevi exlaqi deyerlerden ferqli olaraq adet enene ictimai suurda avtomatik olaraq daha derin kok salir kortebii sekilde ortaya cixir coxsayli tekrarlanmalar neticesinde inkisaf edir munasibetlerin konkret modelini teqdim edir cemiyyetin verdisleri ve reyi ile temin olunur genis tesir dairesine malikdir eraziye gore Adet ve enenenin ferqi Eneneler ve adet eneneler mueyyen bir muddet erzinde inkisaf etmis inanc ve tecrubelerdir Enene nesilden nesle oturulen ve bir cemiyyetin ve ya medeniyyetin ekser insanlari terefinden riaet edilen bir tecrubedir halbuki adet qisa omurlu ola biler ve hetta aile ve ya ferdi seviyyede musahide oluna biler Hemcinin butun adet eneneler adet enene kimi tesnif olunsa da butun adetler adet eneneye aid edile bilmez Adet sozunun deqiq bir terifi yoxdur lakin enene elbette ki nesiller boyu kecen bir inanc ve ya tecrubedir Ezoterizmde eneneEzoterizm sahesinde enene kecmisde muxtelif vasiteler ve temaslar vasitesile sifahi ve yazili formada beseriyyete verilmis ve bu gune qeder dini ezoterik okkultoloji mifoloji folklor nagillar reqs ve s formalari Ezoterizmde enene adet eneneler ve ya mifologiya ile sinonim hesab edilmir lakin onlarda olan derin bilikleri ehtiva edir Termini bu menada istifade eden yazicilardan en taninmisi ezoterizm haqqinda bir cox eseri olan Rene Guenondur O eneneciliyin onderlerinden biri olaraq qebul edilir MenbeAbdullayev O Sosial fealliq ve yeni adet eneneler Baki Azernesr 1987 Memmedov E Milli adet ve eneneler Baki Mars Print nesriyyati 2000 IstinadlarThomas A Green Folklore an encyclopedia of beliefs customs tales music and art ABC CLIO 1997 800 ISBN 978 0 87436 986 1 2022 01 25 tarixinde Istifade tarixi 30 avqust 2016 Ilqar Huseynov Azerbaycan milli adet ve enenelerinin bedii estetik mahiyyeti Baki Mars Print 2002 seh 305 Gibbon Rangel Characteristics of Culture Customs and Traditions South Africa 2022 seh 5 136 Platon Sochineniya v 3 h tomah 1910 Aristotel Poetika Baki Azernesr 1974 seh 120 Xatire Hesenova Dunya xalqlarinin qida medeniyyeti adet ve eneneleri Baki 2021 seh 282 Ezoterizm www fredericlenoir com Istifade tarixi 2023 09 13 olu kecid Rene Guenon www cambridge org 2022 09 01 tarixinde Istifade tarixi 2023 09 13 Xarici kecidler