Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qiyasəddin Əbu əl-Fəth Ömər ibn İbrahim Xəyyam Nişapuri (fars. عُمَر خَیّام نیشابوری); və ya sadəcə Ömər Xəyyam (1048–1131) — dahi şairi, riyaziyyatçısı, astronomu və filosofu.
| Ömər Xəyyam | |
|---|---|
| عَمَرْ خَىاَمْ | |
 | |
| Doğum adı | غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشاپوری |
| Doğum tarixi | 18 may 1048 |
| Doğum yeri | Nişapur, Xorasan, |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Nişapur |
| Vətəndaşlığı | Böyük Səlcuq İmperiyası |
| Elm sahələri | astronomiya riyaziyyat |
| Elmi rəhbəri | Bəhmənyar Azərbaycani |
| Tanınmış yetirmələri | Nizami Əruzi |
| Tanınır | şair filosof astronom riyaziyyatçı |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Səlcuq dövlətinin Xorasan vilayətinin şəhərində anadan olmuşdur.
AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov ilk dəfə olaraq göstərmişdir ki, böyük filosof, riyaziyyatçı, rübailər ustası kimi məşhur olan Ömər Xəyyam Bəhmənyarın şagirdidir. Bəhmənyarın şagirdi olaraq Xorasan Azərbaycanlısıdır. O, ensiklopedik alim İbn Sinanın "İşarələr və qeydlər" kitabını öz müəlliminin yanında mütaliə etmişdir.
Gənc yaşlarında doğma şəhərini Nişapuru tərk etmiş və uzun sürən məşəqqətlərdən sonra Səmərqənddə qərar tutmalı olur. 1074-cü ildə İsfahana rəsədxanaya rəhbərlik etmək üçün dəvət alır. 1092-ci ildə ona hamilik edən səlcuq şahı Məlik şahın və vəziri Nizam-əl Mülkün vəfatından sonra İsfahanı tərk etməli olur.
Yenə sərgədan yaşam tərzinə məhkum olunan Xəyyam bir müddət Mərvdə Məlik şahın varislərindən birinin sarayında işləyir, amma ona çox arzuladığı yeni rəsədxana açmaq qismət olmur.
Həm Şərqdə və ələlxüsus Qərbdə özünün müdriklik, yumor və satira dolu, bəzən də bir qədər qaba səslənən rübailəri ilə məşhurdur. Şərqdə uzun müddət yaddaşlardan silinən Xəyyam rübailəri Avropaya Edvard Fitsjeraldın tərcümələri ilə qədəm qoyur və görünməmiş uğur əldə edir.
Ömər Xəyyam həm də bütün dövrlərin ən böyük riyaziyatçılarından biri olmuşdur. "Riyazi problermlərin nümayişinə dair" traktatı ilə riyaziyyat elminin inkişafına misilsiz töhfələr vermişdir. Bu əsərində Xəyyam üçdərəcəli tənliklərin həllini ilk dəfə həndəsi yolla – hiperbola ilə dairənin kəsişməsindən almışdır. Onun Günəş sisteminin heliosentrik nəzəriyyəsini Kopernikdən çox-çox əvvəl irəli sürməsi də bildirilir.
Xəyyam evlənməyib, qapalı həyat tərzi keçirib. Onu anlaya bilməyən, yaxud anlamaq istəməyən ruhanilərin daimi təqiblərindən həmişə qorxu içində yaşayıb. Onun ölüm tarixi təqribən 1123-cü ilə düşür. Yazılanlara görə, o, həyatının son saatlarında İbn Sinanın "Şəfa kitabı"nı diqqətlə oxuyurmuş. "Tək və cəm" bölməsinə çatanda səhifələr arasına əlfəcin qoyub və yanındakılara vəsiyyət etməkdən ötrü lazımi adamları çağırmaq tapşırığı verib. Bütün günü heç nə yeməyib, heç su da içməyib. Axşam namazını başa çatdırandan sonra səcdəyə gedərək deyib: "Ay Allah, Sən bilirsən ki, mən Səni imkanım daxilində dərk etmişəm. Məni bağışla, mənim idrakım Sənin qarşında xidmətimdir". Bununla da canını tapşırıb.
Ömər Xəyyam yaxınlarına deyirmiş ki, "Qəbirim elə yerdə olacaq ki, yaz fəslində əsən meh onu çiçəklərə qərq edəcək". Doğrudan da, belə olub. Qonşu bağın armud və qaysı ağaclarının qəbiristanlıq hasarından sallanan güllü-çiçəkli budaqları böyük mütəffəkkirin qəbrinə çətir tuturmuş.
Xəyyamın elmi-fəlsəfi irsi
İsfahandakı elmi fəaliyyəti dövründə Ömər Xəyyam fəlsəfə problemləri ilə də məşğul olurdu. O, İbn-Sinanın böyük elmi irsini diqqətlə öyrənirdi, bir neçə əsərini ərəb dilindən fars dilinə çevirmişdi. Ömər Xəyyam ilk fəlsəfi əsərini — "Varlıq və zərurilik haqqında traktat"ı 1080-ci ildə yazmışdı. Xəyyamın elmi-fəlsəfi irsi böyük deyildir. Onun traktatları fəlsəfənin ayrı-ayrı vacib məsələlərinə toxunur. Xəyyam yazılarında yığcamlığı üstün tutub, az sözlə tutarlı fikirlər söyləməyi lazım bilib. Ona görə də əsərlərinin hamısı lakonik, bəzən bir neçə səhifədən ibarət olub.
Ömər Xəyyamın rübailərindən seçmələr Əkrəm Cəfər tərəfindən fars dilindən tərcümə edilmiş, kitab "Rübailər" adı ilə 1984-cü ildə çap edilmişdir.
Əsərləri
Ömər Xəyyam müxtəlif elm sahələrində müxtəlif əsərlər yazmışdır. Onun əsərlərindən 18-nin adı bilinir:
- Ziyc-i Məlikşahi (Astronomiya və təqvimə aid, Məlikşaha ithaf edib)
- Kitabün fi'l Burhan ül Səhhət-i Turuk ül Hind (Cəbrə aid)
- Risalətün fi Berahin İl Cəbr ve Mukabele (Cəbr və riyaziyyata aid)
- Müşkülat'ül Hesab (Həndəsəyə aid)
- Elm-i Külliyyat (Ümumi elmlərə aid)
- Novruznamə (Təqvim və yeni ilin müəyyən edilməsinə aid)
- Risaletün fil İhtiyal li Mərifət (qızıl və gümüşdən düzəldilmiş bir cisimdə qızıl və gümüşün miqdarının bilinməsinə dair, Almaniyada kitabxanasında bir nüsxəsi mövcuddur.)
- Risalətün fi Şərhi ma Eşkəle min Musadərat (Evklidin bir məsələsinin həll edilməsi metoduna aid, Niderlandın Leyden kitabxanasında bir nüsxəsi vardır. Frants Voepcke fransız dilinə tərcümə edib.)
- Risalətün fi Vücud (Fəlsəfədə antologiya haqqında, Britaniya Milli Kitabxanasında bir nüsxəsi mövcuddur.)
- Muhtasarun fi't Təbiiyət
- Risalətün fi'l Kevn vet Təklif (Fəlsəfəyə aid)
- Ləvazim'ül Emkinə (məskunlaşılan yerlərin iqliminə aid)
- Fil Cavab Səlasəti Məsâil və fi Kəşfil Hicab (Üç məsələyə cavab və aləmdə zidliyin vacib olduğuna aid)
- Mizan'ül Hikəm (zinət əşyalarının daşlarını çıxarmadan qiymətini tapmağın üsulu haqqında)
- Abdurrahman'əl Nəseviyə Cavab (Allahın aləmləri yaratmasının və ibadətlə şərəfləndirməsinin hikməti haqqında)
- Nizamülmülk (dostu olan vəzirin bioqrafiyası)
- Əş'arı bil Arabiyyə (ərəbcə rübailəri)
- Fil Mutayat (elm prinsipləri)
İstinadlar
- Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- zbMATH Open Database (ing.).
- Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
- Zakir Məmmədov. Ömər Xəyyamın müəllimi. "Ədəbiyyat qəzeti", 13 may 1994-cü il
- Zakir Məmmədov. Ömər Xəyyam necə varsa… "Mars" ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnal, № 7–8. Bakı, 2003. səh. 66
- Zakir Məmmədov. Bəhmənyar məktəbi haqqında. Dirçəliş XXI əsr jurnalı, noyabr 2003-cü il, səh. 90
- . 2012-04-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-11.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qiyaseddin Ebu el Feth Omer ibn Ibrahim Xeyyam Nisapuri fars ع م ر خ ی ام نیشابوری ve ya sadece Omer Xeyyam 1048 1131 dahi sairi riyaziyyatcisi astronomu ve filosofu Omer Xeyyamع م ر خ ىا م Dogum adi غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشاپوریDogum tarixi 18 may 1048Dogum yeri Nisapur Xorasan Vefat tarixi 4 dekabr 1131Vefat yeri NisapurVetendasligi Boyuk Selcuq ImperiyasiElm saheleri astronomiya riyaziyyatElmi rehberi Behmenyar AzerbaycaniTaninmis yetirmeleri Nizami EruziTaninir sair filosof astronom riyaziyyatci Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiSelcuq dovletinin Xorasan vilayetinin seherinde anadan olmusdur AMEA nin muxbir uzvu Zakir Memmedov ilk defe olaraq gostermisdir ki boyuk filosof riyaziyyatci rubailer ustasi kimi meshur olan Omer Xeyyam Behmenyarin sagirdidir Behmenyarin sagirdi olaraq Xorasan Azerbaycanlisidir O ensiklopedik alim Ibn Sinanin Isareler ve qeydler kitabini oz muelliminin yaninda mutalie etmisdir Rubayyet kitabi Genc yaslarinda dogma seherini Nisapuru terk etmis ve uzun suren meseqqetlerden sonra Semerqendde qerar tutmali olur 1074 cu ilde Isfahana resedxanaya rehberlik etmek ucun devet alir 1092 ci ilde ona hamilik eden selcuq sahi Melik sahin ve veziri Nizam el Mulkun vefatindan sonra Isfahani terk etmeli olur Yene sergedan yasam terzine mehkum olunan Xeyyam bir muddet Mervde Melik sahin varislerinden birinin sarayinda isleyir amma ona cox arzuladigi yeni resedxana acmaq qismet olmur Hem Serqde ve elelxusus Qerbde ozunun mudriklik yumor ve satira dolu bezen de bir qeder qaba seslenen rubaileri ile meshurdur Serqde uzun muddet yaddaslardan silinen Xeyyam rubaileri Avropaya Edvard Fitsjeraldin tercumeleri ile qedem qoyur ve gorunmemis ugur elde edir Omer Xeyyam hem de butun dovrlerin en boyuk riyaziyatcilarindan biri olmusdur Riyazi problermlerin numayisine dair traktati ile riyaziyyat elminin inkisafina misilsiz tohfeler vermisdir Bu eserinde Xeyyam ucdereceli tenliklerin hellini ilk defe hendesi yolla hiperbola ile dairenin kesismesinden almisdir Onun Gunes sisteminin heliosentrik nezeriyyesini Kopernikden cox cox evvel ireli surmesi de bildirilir Xeyyam evlenmeyib qapali heyat terzi kecirib Onu anlaya bilmeyen yaxud anlamaq istemeyen ruhanilerin daimi teqiblerinden hemise qorxu icinde yasayib Onun olum tarixi teqriben 1123 cu ile dusur Yazilanlara gore o heyatinin son saatlarinda Ibn Sinanin Sefa kitabi ni diqqetle oxuyurmus Tek ve cem bolmesine catanda sehifeler arasina elfecin qoyub ve yanindakilara vesiyyet etmekden otru lazimi adamlari cagirmaq tapsirigi verib Butun gunu hec ne yemeyib hec su da icmeyib Axsam namazini basa catdirandan sonra secdeye gederek deyib Ay Allah Sen bilirsen ki men Seni imkanim daxilinde derk etmisem Meni bagisla menim idrakim Senin qarsinda xidmetimdir Bununla da canini tapsirib Omer Xeyyam yaxinlarina deyirmis ki Qebirim ele yerde olacaq ki yaz feslinde esen meh onu ciceklere qerq edecek Dogrudan da bele olub Qonsu bagin armud ve qaysi agaclarinin qebiristanliq hasarindan sallanan gullu cicekli budaqlari boyuk muteffekkirin qebrine cetir tuturmus Osmanli dovrunde Bosniya ve Herseqovinanin paytaxti Sarayevoda tikilmis Morica Han karvansarasinda uzerinde Omer Xeyyamin seiri yazilan kitabeXeyyamin elmi felsefi irsiBuxarestde Omer Xeyyamin bustu Isfahandaki elmi fealiyyeti dovrunde Omer Xeyyam felsefe problemleri ile de mesgul olurdu O Ibn Sinanin boyuk elmi irsini diqqetle oyrenirdi bir nece eserini ereb dilinden fars diline cevirmisdi Omer Xeyyam ilk felsefi eserini Varliq ve zerurilik haqqinda traktat i 1080 ci ilde yazmisdi Xeyyamin elmi felsefi irsi boyuk deyildir Onun traktatlari felsefenin ayri ayri vacib meselelerine toxunur Xeyyam yazilarinda yigcamligi ustun tutub az sozle tutarli fikirler soylemeyi lazim bilib Ona gore de eserlerinin hamisi lakonik bezen bir nece sehifeden ibaret olub Omer Xeyyamin rubailerinden secmeler Ekrem Cefer terefinden fars dilinden tercume edilmis kitab Rubailer adi ile 1984 cu ilde cap edilmisdir EserleriOmer Xeyyam muxtelif elm sahelerinde muxtelif eserler yazmisdir Onun eserlerinden 18 nin adi bilinir Ziyc i Meliksahi Astronomiya ve teqvime aid Meliksaha ithaf edib Kitabun fi l Burhan ul Sehhet i Turuk ul Hind Cebre aid Risaletun fi Berahin Il Cebr ve Mukabele Cebr ve riyaziyyata aid Muskulat ul Hesab Hendeseye aid Elm i Kulliyyat Umumi elmlere aid Novruzname Teqvim ve yeni ilin mueyyen edilmesine aid Risaletun fil Ihtiyal li Merifet qizil ve gumusden duzeldilmis bir cisimde qizil ve gumusun miqdarinin bilinmesine dair Almaniyada kitabxanasinda bir nusxesi movcuddur Risaletun fi Serhi ma Eskele min Musaderat Evklidin bir meselesinin hell edilmesi metoduna aid Niderlandin Leyden kitabxanasinda bir nusxesi vardir Frants Voepcke fransiz diline tercume edib Risaletun fi Vucud Felsefede antologiya haqqinda Britaniya Milli Kitabxanasinda bir nusxesi movcuddur Muhtasarun fi t Tebiiyet Risaletun fi l Kevn vet Teklif Felsefeye aid Levazim ul Emkine meskunlasilan yerlerin iqlimine aid Fil Cavab Selaseti Mesail ve fi Kesfil Hicab Uc meseleye cavab ve alemde zidliyin vacib olduguna aid Mizan ul Hikem zinet esyalarinin daslarini cixarmadan qiymetini tapmagin usulu haqqinda Abdurrahman el Neseviye Cavab Allahin alemleri yaratmasinin ve ibadetle sereflendirmesinin hikmeti haqqinda Nizamulmulk dostu olan vezirin bioqrafiyasi Es ari bil Arabiyye erebce rubaileri Fil Mutayat elm prinsipleri IstinadlarMaktutor riyaziyyat tarixi arxivi 1994 zbMATH Open Database ing Mathematics Genealogy Project ing 1997 Zakir Memmedov Omer Xeyyamin muellimi Edebiyyat qezeti 13 may 1994 cu il Zakir Memmedov Omer Xeyyam nece varsa Mars edebi bedii elmi publisistik jurnal 7 8 Baki 2003 seh 66 Zakir Memmedov Behmenyar mektebi haqqinda Dircelis XXI esr jurnali noyabr 2003 cu il seh 90 2012 04 01 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 12 11 Xarici kecidler 1