Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kirlənmə — hər hansı mühitə gətirilən yeni və ona xas olmayan fiziki, kimyəvi və bioloji ünsürlərin gətirilməsi ya da o ünsürlərinin miqdarının mühitdə artmasıdır. Kirlənmənin birbaşa obyektləri bioloji toplumun yaşadığı hava, su və torpaqdır. Kirlənmənin dolayı obyektləri kirlənmə qurbanlarıdır. Bunlar bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizmlərdir. Ətraf mühitin çirklənməsi antropogen fəaliyyət prosesində müxtəlif maddələr və birləşmələrin atılması nəticəsində onun xüsusiyyətlərinin zərərli istiqamətdə dəyişməsidir. Təbii mühitin çirklənməsinin əsas mənbəyi istehsal və cəmiyyətin həyat fəaliyyəti prosesində əmələ gələn külli miqdarda tullantıların atılmasıdır. Çirkləndiricı elementlərə bərk, maye və qaz şəkilli maddələr, ziyanlı radiasiya və səs-küy daxildir. Ağır metallar (civə, qurğuşun, kadmium), fosfat, nitrat, kükürd oksidi, bitki və heyvan ziyanverici və xəstəliklərilə mübarizədə istifadə olunan zəhərli kimyəvi maddələr (DDT, aldrin və s.). ionlaşdırıcı radiasiya, radioizotoplar, sənaye və nəqliyyat səs-küyü daha çox ziyanlıdır. Yuxarıda sadalanan maddələrin bəziləri mutagen və kanserogen olub teratogen mutasiya və xərçəng xəstəliklərinin çoxalmasına səbəb ola bilər. Çirklənməyə qarşı ciddi nəzarət qoyulmaması bəşəriyyət qarşısında böyük problem sayılır.
Kirlənmə haqqında ümumi bilgilər
Kirlənmənin mənşəyi çox çeşidli ola bilər. Onların arasında təkcə sənaye müəssisələri və istilik-enerji kompleksləri deyil, həmdə məişətin, heyvandarlığın, nəqliyyatın tullantıları, eləcə də ekosistemlərə insanın gətirdiyi gəmirici və ziyanvericilərə qarşı istifadə edilən maddələrdir. Ekoloji baxımdan kirlənmə təkcə hava, torpaq və suya onlara yad olan maddələrin tullantıların atılması demək deyil. Istənilən durumda kirlənmə bütün ekosistemə ziyan vurur.
Bundan başqa, bir çeşid maddələrin həddən artıq çoxalası ekoloji faktorlarının dəyişməsi deməkdir, çünki ziyanlı maddələr əslində o qəbildəndirlər. Deməli belə olanda bu faktorların rejimi və tərkibi bu, ya da başqa canlının ekoloji dözümlülülük həddinə uyğun gəlmir. Belə olduqda, ekosistemdə maddələr mübadiləsi pozulur, ziyanlı maddələrin təbii həll olunmasında (assimilyasiyasında) əngəllər törənir.
Beləliklə ekoloji baxımdan kirlənməyə belə bir tərif vermək olar: kirlənmə bu, ya da başqa ekoloji sistemə, ona xass olmayan və onu son olaraq yararsız edib məhsuldarlığını azaldan, madələr dövriyyəsinin qarşısını alan, onların assimilyasiyasını və enerji axınını kəsən canlı ya da cansın komponentlərin gətirilməsidir.
Mühitin kirlənməsi çətin çoxyönlü prosesdir. İstehsalatın tullantıları öncə olmadıqları yerlərdə ortalığa çıxırlar. Onların çoxusu kimyavi baxımdan aktiv olur və canlıların bədənlərində olan molekullarla reaksiyalara girirlər, ya da havada oksidləşirlər (turşuyurlar). Belə olanda onlar canlılar üçün zəhərə çevrilirlər.
Kirlənmənin nəticələri heç də hər zaman özlərini birbaşa göstərmir. Onların açıq görsənən görsəntilərinə kizli gedən proses gətirib çıxardır. Buna görə indi alimlər kirlənmənin dərəcəsinin nə olduğunu ən başlanqıc mərhələlərdə axtarırlar.
Bununla belə, kirlənmə təkcə zərərli maddələrin çevrəyə tullanması deyildir. Örnək üçün, soyuducu sistemlərin sularını təbii hövzələrə buraxanda, orada təbii temperatur rejimi dəyişir.. Bu da temperatur kirlənməsidir. Səsin və işıqlanma dərəcəsinin aşması da kirlənmə sayılır.
Kirləndiricilərin çeşidləri
Kirləndiricilər minlərlə kimyəvi və zəhərləndirici maddələr, özəlliklə də metallar və oksidlər, eləcə də aerozollardır. Bu kimi maddələr tullantı mənbələrinin fərqli olmasına baxmayaraq, tərkiblərinə və təsirlərinə görə eyni ola bilərlər. Belə ki, karbohidrogenlər havaya qaz-neft sənayesinintullantısı kimi də, yanacağın yandırılmasının məhsulu kimi də çıxır.
çevrəyə atılmış, ya da öz adi miqdarını aşan hər bir fiziki varlıq, kimyavi maddə və canlı (daha çox mikroorqanizmlər) kirləndirici ola bilər. Bioloji proseslərlə dağılan və dağılmayan antropogen kirləndiricilər vardır. Birincilər təbii maddələr dövriyəsinə girib ortalıqdan çıxarılır ya da başqa bioloji maddələrdə həll olurlar. İkincilər isə təbii olaraq həll olunmur. Buna görə orqanizmlərə düşüb həzm olunurlar.
Çevrənin kirlənməsinin təbii və antropogen növləri
Çevrəmizin kirlənməsinin təbii (vulkannın püskürməsi, sellərin axması kimi hansısa təbii olaylar sonu yaranmış) və antropogen (insan fəaliyyətinin sonu ortalığa çıxmış) növləri vardır.
- Antropogen növü isə öz növbəsində aşağıdakı növlərə bölünür:
- Bioloji — təbii ya da insan fəaliyyəti sonu yaranan;
- Mexaniki – fiziki və kimyavi fəsadlara gətirib çıxartmayan yalnız mexaniki cəhətdən çevrəni kirlədən ünsürlərlə yaranan;
- Kimyavi – mühitin təbii kimyavi özəlliklərini dəyişən maddələrin təsiri ilə yaranan.
Çevrəmizin fiziki və mikrobioloji kirlənməsi
Fiziki kirlənmənin aşağıdakı növləri vardır:
- Termal – temperaturun artması sonu yaranan. Buna səbəb müəssisələrin bacalarla havaya püskürdüyü isti buxar, buraxdıöı isti sular kimi amillər olur.
- İşıq – süni işıq mənbələrinin təsiri altında bitki və heyvanların yaşamında mənfi dəyişmələrə gətirib çıxardan təbii işıqlandırılmasının pozulması sonu yaranır;
- Səs – təbii səs səviyyəni aşan və canlılar üçün səs-küyə çevirilən, zaman-zaman təkrarlanan proseslərin sonu yaranır;
- Elektromaqnit – mühitin elektromaqnit şüalanma fonunun dəyişməsi sonu yaranır. Buna örnək təbiətə elektrik naqillərindən, radio və televiziya ötürücülərindən, bəzi sənaye qurğularından dəyən ziyandır. Bu da zərif bioloji strukturlarda dəyişmələrə, qlobal və yerli səviyyədə geofizik anomaliyalara gətirib çıxardır.
- Radioaktiv — çevrədə radioaktiv maddələrin təbii səviyyəsinin aşması sonu yaranır
- Mikrobioloji – insan fəaliyyətinin nəticəsində çoxlu sayda surətlə artan mikrobların yaranması və surətlə artması sonu yaranır.
Torpaqların kirlənməsi
Antropogen təsiri altında torpaqlarda kimyavi maddələrin miqdarının o yer üçün normal həddinin aşması ilə müşayiət olunan torpaqların çirklənib sıradan çıxmasıdır. Çeşidli maddələrlə kirlənmənin başlıca göstəricisi bu maddələrin çevrədəki canlılara mənfi təsiridir. Çünki ayrı ayrı canlıların kimyavi təsirə dayanıqlılığa bir-birindən fərqlənir. Təbii mühitlə müqayisədə, insanı bürüyən mühitdə, onun fəaliyyətinin sonu olaraq, çeşidli kimyavi maddələrin miqdarı görsənən qədər çoxdur. Bu təhlükə hətta bu maddələrə yüksək dayanıqlı canlılar üçün də təhlükəli ola bilər. Torpaqların kirlənməsi ekosistemin və yerin tükənməsinin ən təhlükəli növüdür.
Litosferin çirklənməsi sənaye, tikinti və kənd təsərrüfatı obyektlərinin fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Bu zaman əsas çirkləndiricilər — metallar və onların tullantıları, gübrələr, kimyəvi zəhərli və , məişət tullantılarıdır. ABŞ-də hər bir sakinə il ərzində 730 kq məişət tullantısı düşür. Litosferə ən böyük mənfi təsir göstərən amillərdən biri sahələridir. Dünyada dağ-mədən sənaye müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində pozulmuş torpaqların ümumi sahəsi 12–15 mln təşkil edir.
Suların kirlənməsi
Suların kirlənməsi çeşidli çirkləndiricilərin dənizlərə, çaylara, göllərə, yeraltı sulara düşməsidir. Bu da ziyanlı maddələrin sulara düşməsinin qarşısını alan qurğuların olmaması ya yararsız olması və bu yöndə başqa tətbirlərin görülməməsi üzündən baş verir. Çox vaxt suların kirlənməsi gözə görsənməyərək qalmaqda olur, çünki çirkləndiricilər suda həll olunmuşolurlar. Ancaq burada istisnalar da vardır: örnək kimi köpüklənən vasitələri, sular özərində üzən neft ləkələrini, şirkli axınları göstərmək olar. Bir neçə təbii çirkləndiricilər vardır. Onlardan biri yerdə olan alyuminiumdur.. Kimyavi reaksiyaların sonu o suların tərkibinə girərək onları çirkləndirir.Başqa təbii çirkləndirici magniumdur. O da balıqlara ziyan yetirir.
Ancaq təbii çirkləndiricilərin həcmi, insanın iatehsal etdiyi çirkləndiricilərlə müqayisədə çox azdır. Hər il su hövzələrinə minlərlə çirkləndirici maddələr axıdılır. Onların təsirinin nə ilə sonuclanacağı çox vaxt bilinmir. Bu maddələrin çoxu yeni kimyavi maddələrdir. Sularda insan fəaliyyəti sonu ağır metallar (kalsium, kadmium, civə, qurquşun, xrom kimi), pestisidlər, nitratlar, fosfatlar, neft məhsulları axıdılır. Hər il 12 million ton ntftin sulara axıdılması bilinməkdədir. Atom elektrik stansiyalardan sulara radioaktiv maddılır də düşməkdədir.
Təmizlənməmiş suların hövzələrə axıdılması sonu suyun mikobioloji kirlənməsi baş verir. Beynalxalq Səhiyyə Nazirliyinin göstəricilərinə görə dünyada xəstəliklərin 80%-i elə suların aşağı keyfiyyətindən və antisanitar durumundan baş verir. Kəndlərdə isə suyun keyfiyyəti problemi daha kəskindir. Dünyanın kənd əhalisinin 90%-i içmək və çimmək üçün təmizlənməmiş sulardan istifadə edirlər.
Hidrosferin çirklənməsi , və sənaye, kənd təəsərrüfatı və məişət tullantılarının, çirkab sularının axıdılması nəticəsində baş verir. Bu tullantılar Avropada Reyn, Dunay, Sena və Temza çaylarının, ABŞda və Ohayo çaylarının, Volqa çayının və MDBdə olan bir çox iri çayların (Dnepr,Kür,Amudərya, Sırdərya) həddən artıq çirklənməsinə səbəb olmuşdur. Bu tullantılar çay suları ilə birlikdə dənizlərə axaraq onları çirkləndirir.
üçün neftlə çirklənmə daha böyük təhlükə mənbəyidir. Hesablamalara görə hər il 3 mln. tondan 10 mln. tona qədər neft və neft məhsulları tökülür. Materiklərin daxilində və sahilləri boyu yerləşən kənar dənizlər tullantılar və çirkab suları ilə yüksək dərəcədə çirklənmişdir. Onlara Aralıq, Şimal dənizi, , , Yapon dənizi, , Qvineya,İran, Meksika, körfəzlərini aid etmək olar. Atom energetikası və atom gəmilərinin tullantılarının dünya okeanının dərin sulu çökəkliklərinə basdırılması nəticəsində baş verən çirklənmə bu su hövzələri üçün böyük təhlükə törədir.
Havanın kirlənməsi
Havanın kirlənməsi çeşidli qazların, buxarların və bərk hissəciklərin havaya keçməsinin nəticəsində yer atmosferinin hər bir istənilməz dəyişməsidir. Bu da təbii proseslər ya da insanın fəaliyyətinin sonu ola bilər.
Çirkləndiricilərin 10%-ə yaxını atmosferə külün, toz halında olan turşüların, zəhərli qazların çıxması ilə müşayiət edilən vulkanın püskürməsi kimi təbii gəlakənlər sonu çıxır. Atmosferə həm də dəniz sularından və çürüyən bitkilərdən ayrəlan küküdr də çıxmaqdadır. Meşə yanğınları sınu da atmosferə böyük miqdarda tüstü və toz girir. Havada olan mikroorqanizmlər (viruslar, bakteriyalar, göbələklər) insanlarda xəstəliklərə yoluxmasına və allergiyanın çeşidli formalarının yayılmasına gətirib çıxardır.
Yerdə qalan 90% çirkləndiricilər insan fəaliyyətinin sonu atmosferə yol açırlar. Bunlar elektrostansiyalarda və avtomobillərdə yandırılar yanacaqların tüstüləri, tozların çıxması ilə sonuclanan istehsal gücləri kimi vasitələrdir. Atmosferə çıxan çirkləndirici maddələr mənbəyindən ayrılıb uzaq məsafələrə yayılırlar. Sonra, yağışla, qarla və dolu ilə qarışaraq yenidənbərk hissəciklər, damcılar ya da kimyavi maddələr formasında yenidən yer üzünə yağırlar. Bu da insan sağlamlığına, eləcə də başqa canlılara mənfi təsir edir.
Atmosferin çirklənməsi sənaye, nəqliyyat və başqa istehsal sahələrinin fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Bu sahələr atmosferə bərk hissəciklərlə yanaşı () xeyli miqdarda zəhərli qazlar da buraxır. Atmosferə atılan maddələr arasında səbəb olan (SO2) daha təhlükəlidir. Belə yağıntılar sənayeni yüksək inkişafı ilə fərqlənən Avropa, Şimali Amerika, bir çox Asiya ölkələri, Latın Amerikasında (Braziliya) geniş yayılmışdır. Atmosferə istixana qazlarının, ilk növbədə karbon dioksid (CO2) atılması, xüsusilə, ciddi problemlərə səbəb olur. Yer atmosferinə daxil olan karbon qazının illik miqdarı 6 mlrd tondan çoxdur. Bu tullantıların əsas hissəsi ABŞ, Çin, Rusiya, Yaponiya və Almaniyanın payına düşür.
Kosmosun kirlənməsi
Kosmik zibil kosmosda olan nə vaxtsa işlədilən və indi heç nəyə yararlı olmayan, ancaq kosmik gəmilər üçün təhlükə törədən bütün sünü obyektlərlə onların fraqmentləridir. Bəzi durumlarda tərkibində daha təhlükəli maddələr (radioaktiv, toksik) olan kosmik zibil yer kürəsi üçün də təhlükəli ola bilər. Çünki onlar orbitlərindən yayınıb yer atmosferinə girib yaşayış məntəqələrinə tökülə bilərlər.
Kosmik zibillər problemi ilk kosmik gəmilərin və peyklərin orbitə şıxarılmasından sonra gündəmə gəldi. Bu barədə BMT-də özəl məruzələr də dinlənildi. Orada qeyd edildi ki kosmosun zibillənməsi hansısa bir ölkə üçün deyil bütün yür kürəsi üçün təhlükəlidir.
2009-cu ilin hesabatlarına görə Yer ətrafında 300000-ə yaxın zibil hissələr dolanır. Belə getsə, yerin yaxınlığında olan fəza tamam zibillənib, gələcəkdə kosmik üçuşlara, peyklərin buraxılmasına ciddi maneələr törədəcək.
Ekoloji problemlərin həlli yolları
Dünyanın əksər ölkələrində yaranmış ekoloji problemlərin həll edilməsi üçün bir neçə yoldan istifadə edilir. Bu yolları 3 böyük qrupda birləşdirmək olar.
- Birinci qrupa müxtəlif təmizləyici qurğuların tikilməsi, zibillərin məhv edilməsi və emalı, torpaqların rekultivasiyası aiddir.
- İkinci qrupa təbiəti qoruyan, prinsipcə yeni texnologiyanın işlənib hazırlanması və tədbiq edilməsi, az tullantılı istehsal sahələrinə keçmək, alınan tullantıları emal etmək, dövriyəli su təchizatı sisteminə keçmək aiddir.
- İnsanların yaşadığı təbii mühitin qorunması, onların sağlamlığının mühafizəsi üçün çox çirkli istehsal sahələrinin düzgün yerləşdirilməsi lazımdır. Onların iri şəhərlərdən köçürülməsi, əhalinin çox cəmləşdiyi rayonlardan uzaqlaşdırılması zəruridir. Təsərrüfatın ən çirkli sahələrinə kimya, neft-kimya sənayesi, qara və əlvan metallurgiya, İESlər, tikinti materialları aiddir.
İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr artıq çoxdan ətraf mühitin qorunmasına yönəldilən ekoloji siyasət həyata keçirir. Son vaxtlarda belə bir siyasət bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə (İEÖ) aparılır. Dünyanın ayrı-ayrı regionlarında təbiəti mühafizə sahəsində BMT tərəfindən də xeyli işlər görülür. Bu sahədə fəaliyyətin nizamlanması üçün təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə və ətraf mühitin qorunması üzrə təşkilat ()yaradılmışdır. Təbiəti mühafizə sahəsində "Təbiətin qorunması üzrə Ümumdünya Xartiyası" qəbul edilmişdir. Bu sahədə görülən işlərin ən mühümü xüsusi qorunan təbii ərazilərdir. Yeni eranın başlanğıcında dünyada onların sayı 11.5 mindən çox olmuş və 12 mln. km² ərazi tutmuşdur.
Çevrəmizin kirlənməsinin nəticələri
Kirlənmə sonrası ayrı-ayrı ekosistemlər, eləcə də biosferanın dağılması prosesləri baş verir. Bunun sonunda münbit torpaqlar tükənir, ekosistemlərin və biosferanın məsuldarlığı enir.
Çirklənmələr insanın fiziki və mənəvi durumuna mənfi təsir edir. Havada, torpaqda və sularda olan ziyanlı kimyəvi maddələr insan sağlamlığı üçün təhlükəyə çevirilir. Onlar həm də immuniteti zəyiflədir.
Kirlənmə sonrası havaların istiləşməsi qarların və buzların əriməsinə gətirib çıxardır. Bu da dənizlərin səviyyəsinin qaxması, qurunun su basğınına məruz qalması təhlükəsini yaradır.
Eyni zamanda mülayim iqlimli yerlərdə tropik xəstəliklər yayılır. Çünki istiləşmə nəticəsində tropik bakteriyalar o iqlimlərə dözümlü olub yayılırlar.
Kirlənmənin nəticəsində heyvan və bitki növləri məhv olur. Buzların əriməsi sonu quzeydə, quraqlıqlar sonu isə güneydə heyvan və bitki növləri yer üzündən silinib gedir. Balıqların bir çox növləri suların kirlənməsi üzündən ölür. Çox böyük surətlə gedən inkişaf sonrası bir çox canlılar buda dözümluluk göstərə bilmədiyindən məhv olur. Bununla da bütün yer kürəsində həyatın axarı dəyişir.
Çirkləmə sonrası olaylarda əhalinin göçü (miqrasiyası) baş verir. Bu da texnogen fəlakətlər, dənizlərin qurulara irəliləməsi, temperaturun qalxması və bunun sonrası quraqlığların düşməsi nədəni ilə olur. Belə olanda da dünyanın bir bölgələrində əhali surətlə artır, başqaları isə boşalır.. Bu da çeşidli qarşıdurmaları, cinayətlərin artmasına və aclığa gətirib çıxardır.
İstinadlar
- Beil, Laura (15 November 2017). "Pollution killed 9 million people in 2015" 2021-01-18 at the Wayback Machine. Science News. Retrieved 1 December 2017.
- Carrington, Damian (October 20, 2017). "Global pollution kills 9m a year and threatens 'survival of human societies'" 2020-01-02 at the Wayback Machine. The Guardian. Retrieved October 20, 2017.
- Coğrafiya Ensiklopediyası (I cild)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kirlenme her hansi muhite getirilen yeni ve ona xas olmayan fiziki kimyevi ve bioloji unsurlerin getirilmesi ya da o unsurlerinin miqdarinin muhitde artmasidir Kirlenmenin birbasa obyektleri bioloji toplumun yasadigi hava su ve torpaqdir Kirlenmenin dolayi obyektleri kirlenme qurbanlaridir Bunlar bitkiler heyvanlar mikroorqanizmlerdir Etraf muhitin cirklenmesi antropogen fealiyyet prosesinde muxtelif maddeler ve birlesmelerin atilmasi neticesinde onun xususiyyetlerinin zererli istiqametde deyismesidir Tebii muhitin cirklenmesinin esas menbeyi istehsal ve cemiyyetin heyat fealiyyeti prosesinde emele gelen kulli miqdarda tullantilarin atilmasidir Cirklendirici elementlere berk maye ve qaz sekilli maddeler ziyanli radiasiya ve ses kuy daxildir Agir metallar cive qurgusun kadmium fosfat nitrat kukurd oksidi bitki ve heyvan ziyanverici ve xesteliklerile mubarizede istifade olunan zeherli kimyevi maddeler DDT aldrin ve s ionlasdirici radiasiya radioizotoplar senaye ve neqliyyat ses kuyu daha cox ziyanlidir Yuxarida sadalanan maddelerin bezileri mutagen ve kanserogen olub teratogen mutasiya ve xerceng xesteliklerinin coxalmasina sebeb ola biler Cirklenmeye qarsi ciddi nezaret qoyulmamasi beseriyyet qarsisinda boyuk problem sayilir Quyanada deniz sahilinde cirklenme 2010Kirlenme haqqinda umumi bilgilerKirlenmenin menseyi cox cesidli ola biler Onlarin arasinda tekce senaye muessiseleri ve istilik enerji kompleksleri deyil hemde meisetin heyvandarligin neqliyyatin tullantilari elece de ekosistemlere insanin getirdiyi gemirici ve ziyanvericilere qarsi istifade edilen maddelerdir Ekoloji baximdan kirlenme tekce hava torpaq ve suya onlara yad olan maddelerin tullantilarin atilmasi demek deyil Istenilen durumda kirlenme butun ekosisteme ziyan vurur Bundan basqa bir cesid maddelerin hedden artiq coxalasi ekoloji faktorlarinin deyismesi demekdir cunki ziyanli maddeler eslinde o qebildendirler Demeli bele olanda bu faktorlarin rejimi ve terkibi bu ya da basqa canlinin ekoloji dozumlululuk heddine uygun gelmir Bele olduqda ekosistemde maddeler mubadilesi pozulur ziyanli maddelerin tebii hell olunmasinda assimilyasiyasinda engeller torenir Belelikle ekoloji baximdan kirlenmeye bele bir terif vermek olar kirlenme bu ya da basqa ekoloji sisteme ona xass olmayan ve onu son olaraq yararsiz edib mehsuldarligini azaldan madeler dovriyyesinin qarsisini alan onlarin assimilyasiyasini ve enerji axinini kesen canli ya da cansin komponentlerin getirilmesidir Muhitin kirlenmesi cetin coxyonlu prosesdir Istehsalatin tullantilari once olmadiqlari yerlerde ortaliga cixirlar Onlarin coxusu kimyavi baximdan aktiv olur ve canlilarin bedenlerinde olan molekullarla reaksiyalara girirler ya da havada oksidlesirler tursuyurlar Bele olanda onlar canlilar ucun zehere cevrilirler Kirlenmenin neticeleri hec de her zaman ozlerini birbasa gostermir Onlarin aciq gorsenen gorsentilerine kizli geden proses getirib cixardir Buna gore indi alimler kirlenmenin derecesinin ne oldugunu en baslanqic merhelelerde axtarirlar Bununla bele kirlenme tekce zererli maddelerin cevreye tullanmasi deyildir Ornek ucun soyuducu sistemlerin sularini tebii hovzelere buraxanda orada tebii temperatur rejimi deyisir Bu da temperatur kirlenmesidir Sesin ve isiqlanma derecesinin asmasi da kirlenme sayilir Kirlendiricilerin cesidleriKirlendiriciler minlerle kimyevi ve zeherlendirici maddeler ozellikle de metallar ve oksidler elece de aerozollardir Bu kimi maddeler tullanti menbelerinin ferqli olmasina baxmayaraq terkiblerine ve tesirlerine gore eyni ola bilerler Bele ki karbohidrogenler havaya qaz neft senayesinintullantisi kimi de yanacagin yandirilmasinin mehsulu kimi de cixir cevreye atilmis ya da oz adi miqdarini asan her bir fiziki varliq kimyavi madde ve canli daha cox mikroorqanizmler kirlendirici ola biler Bioloji proseslerle dagilan ve dagilmayan antropogen kirlendiriciler vardir Birinciler tebii maddeler dovriyesine girib ortaliqdan cixarilir ya da basqa bioloji maddelerde hell olurlar Ikinciler ise tebii olaraq hell olunmur Buna gore orqanizmlere dusub hezm olunurlar Cevrenin kirlenmesinin tebii ve antropogen novleriCevremizin kirlenmesinin tebii vulkannin puskurmesi sellerin axmasi kimi hansisa tebii olaylar sonu yaranmis ve antropogen insan fealiyyetinin sonu ortaliga cixmis novleri vardir Antropogen novu ise oz novbesinde asagidaki novlere bolunur Bioloji tebii ya da insan fealiyyeti sonu yaranan Mexaniki fiziki ve kimyavi fesadlara getirib cixartmayan yalniz mexaniki cehetden cevreni kirleden unsurlerle yaranan Kimyavi muhitin tebii kimyavi ozelliklerini deyisen maddelerin tesiri ile yaranan Cevremizin fiziki ve mikrobioloji kirlenmesiFiziki kirlenmenin asagidaki novleri vardir Termal temperaturun artmasi sonu yaranan Buna sebeb muessiselerin bacalarla havaya puskurduyu isti buxar buraxdioi isti sular kimi amiller olur Isiq suni isiq menbelerinin tesiri altinda bitki ve heyvanlarin yasaminda menfi deyismelere getirib cixardan tebii isiqlandirilmasinin pozulmasi sonu yaranir Ses tebii ses seviyyeni asan ve canlilar ucun ses kuye cevirilen zaman zaman tekrarlanan proseslerin sonu yaranir Elektromaqnit muhitin elektromaqnit sualanma fonunun deyismesi sonu yaranir Buna ornek tebiete elektrik naqillerinden radio ve televiziya oturuculerinden bezi senaye qurgularindan deyen ziyandir Bu da zerif bioloji strukturlarda deyismelere qlobal ve yerli seviyyede geofizik anomaliyalara getirib cixardir Radioaktiv cevrede radioaktiv maddelerin tebii seviyyesinin asmasi sonu yaranir Mikrobioloji insan fealiyyetinin neticesinde coxlu sayda suretle artan mikroblarin yaranmasi ve suretle artmasi sonu yaranir Torpaqlarin kirlenmesiAntropogen tesiri altinda torpaqlarda kimyavi maddelerin miqdarinin o yer ucun normal heddinin asmasi ile musayiet olunan torpaqlarin cirklenib siradan cixmasidir Cesidli maddelerle kirlenmenin baslica gostericisi bu maddelerin cevredeki canlilara menfi tesiridir Cunki ayri ayri canlilarin kimyavi tesire dayaniqliliga bir birinden ferqlenir Tebii muhitle muqayisede insani buruyen muhitde onun fealiyyetinin sonu olaraq cesidli kimyavi maddelerin miqdari gorsenen qeder coxdur Bu tehluke hetta bu maddelere yuksek dayaniqli canlilar ucun de tehlukeli ola biler Torpaqlarin kirlenmesi ekosistemin ve yerin tukenmesinin en tehlukeli novudur Litosferin cirklenmesi senaye tikinti ve kend teserrufati obyektlerinin fealiyyeti neticesinde bas verir Bu zaman esas cirklendiriciler metallar ve onlarin tullantilari gubreler kimyevi zeherli ve meiset tullantilaridir ABS de her bir sakine il erzinde 730 kq meiset tullantisi dusur Litosfere en boyuk menfi tesir gosteren amillerden biri saheleridir Dunyada dag meden senaye muessiselerinin fealiyyeti neticesinde pozulmus torpaqlarin umumi sahesi 12 15 mln teskil edir Sularin kirlenmesiEsas meqale Dunya okeani ve denizlerin kirlenmesi Sularin kirlenmesi cesidli cirklendiricilerin denizlere caylara gollere yeralti sulara dusmesidir Bu da ziyanli maddelerin sulara dusmesinin qarsisini alan qurgularin olmamasi ya yararsiz olmasi ve bu yonde basqa tetbirlerin gorulmemesi uzunden bas verir Cox vaxt sularin kirlenmesi goze gorsenmeyerek qalmaqda olur cunki cirklendiriciler suda hell olunmusolurlar Ancaq burada istisnalar da vardir ornek kimi kopuklenen vasiteleri sular ozerinde uzen neft lekelerini sirkli axinlari gostermek olar Bir nece tebii cirklendiriciler vardir Onlardan biri yerde olan alyuminiumdur Kimyavi reaksiyalarin sonu o sularin terkibine girerek onlari cirklendirir Basqa tebii cirklendirici magniumdur O da baliqlara ziyan yetirir Ancaq tebii cirklendiricilerin hecmi insanin iatehsal etdiyi cirklendiricilerle muqayisede cox azdir Her il su hovzelerine minlerle cirklendirici maddeler axidilir Onlarin tesirinin ne ile sonuclanacagi cox vaxt bilinmir Bu maddelerin coxu yeni kimyavi maddelerdir Sularda insan fealiyyeti sonu agir metallar kalsium kadmium cive qurqusun xrom kimi pestisidler nitratlar fosfatlar neft mehsullari axidilir Her il 12 million ton ntftin sulara axidilmasi bilinmekdedir Atom elektrik stansiyalardan sulara radioaktiv maddilir de dusmekdedir Neftin yol acdigi cirklenmenin neticesi Temizlenmemis sularin hovzelere axidilmasi sonu suyun mikobioloji kirlenmesi bas verir Beynalxalq Sehiyye Nazirliyinin gostericilerine gore dunyada xesteliklerin 80 i ele sularin asagi keyfiyyetinden ve antisanitar durumundan bas verir Kendlerde ise suyun keyfiyyeti problemi daha keskindir Dunyanin kend ehalisinin 90 i icmek ve cimmek ucun temizlenmemis sulardan istifade edirler Hidrosferin cirklenmesi ve senaye kend teeserrufati ve meiset tullantilarinin cirkab sularinin axidilmasi neticesinde bas verir Bu tullantilar Avropada Reyn Dunay Sena ve Temza caylarinin ABSda ve Ohayo caylarinin Volqa cayinin ve MDBde olan bir cox iri caylarin Dnepr Kur Amuderya Sirderya hedden artiq cirklenmesine sebeb olmusdur Bu tullantilar cay sulari ile birlikde denizlere axaraq onlari cirklendirir ucun neftle cirklenme daha boyuk tehluke menbeyidir Hesablamalara gore her il 3 mln tondan 10 mln tona qeder neft ve neft mehsullari tokulur Materiklerin daxilinde ve sahilleri boyu yerlesen kenar denizler tullantilar ve cirkab sulari ile yuksek derecede cirklenmisdir Onlara Araliq Simal denizi Yapon denizi Qvineya Iran Meksika korfezlerini aid etmek olar Atom energetikasi ve atom gemilerinin tullantilarinin dunya okeaninin derin sulu cokekliklerine basdirilmasi neticesinde bas veren cirklenme bu su hovzeleri ucun boyuk tehluke toredir Havanin kirlenmesiEsas meqale Havanin kirlenmesi cesidli qazlarin buxarlarin ve berk hisseciklerin havaya kecmesinin neticesinde yer atmosferinin her bir istenilmez deyismesidir Bu da tebii prosesler ya da insanin fealiyyetinin sonu ola biler Cirklendiricilerin 10 e yaxini atmosfere kulun toz halinda olan tursularin zeherli qazlarin cixmasi ile musayiet edilen vulkanin puskurmesi kimi tebii gelakenler sonu cixir Atmosfere hem de deniz sularindan ve curuyen bitkilerden ayrelan kukudr de cixmaqdadir Mese yanginlari sinu da atmosfere boyuk miqdarda tustu ve toz girir Havada olan mikroorqanizmler viruslar bakteriyalar gobelekler insanlarda xesteliklere yoluxmasina ve allergiyanin cesidli formalarinin yayilmasina getirib cixardir Yerde qalan 90 cirklendiriciler insan fealiyyetinin sonu atmosfere yol acirlar Bunlar elektrostansiyalarda ve avtomobillerde yandirilar yanacaqlarin tustuleri tozlarin cixmasi ile sonuclanan istehsal gucleri kimi vasitelerdir Atmosfere cixan cirklendirici maddeler menbeyinden ayrilib uzaq mesafelere yayilirlar Sonra yagisla qarla ve dolu ile qarisaraq yenidenberk hissecikler damcilar ya da kimyavi maddeler formasinda yeniden yer uzune yagirlar Bu da insan saglamligina elece de basqa canlilara menfi tesir edir Atmosferin cirklenmesi senaye neqliyyat ve basqa istehsal sahelerinin fealiyyeti neticesinde bas verir Bu saheler atmosfere berk hisseciklerle yanasi xeyli miqdarda zeherli qazlar da buraxir Atmosfere atilan maddeler arasinda sebeb olan SO2 daha tehlukelidir Bele yagintilar senayeni yuksek inkisafi ile ferqlenen Avropa Simali Amerika bir cox Asiya olkeleri Latin Amerikasinda Braziliya genis yayilmisdir Atmosfere istixana qazlarinin ilk novbede karbon dioksid CO2 atilmasi xususile ciddi problemlere sebeb olur Yer atmosferine daxil olan karbon qazinin illik miqdari 6 mlrd tondan coxdur Bu tullantilarin esas hissesi ABS Cin Rusiya Yaponiya ve Almaniyanin payina dusur Kosmosun kirlenmesiKosmik zibil kosmosda olan ne vaxtsa isledilen ve indi hec neye yararli olmayan ancaq kosmik gemiler ucun tehluke toreden butun sunu obyektlerle onlarin fraqmentleridir Bezi durumlarda terkibinde daha tehlukeli maddeler radioaktiv toksik olan kosmik zibil yer kuresi ucun de tehlukeli ola biler Cunki onlar orbitlerinden yayinib yer atmosferine girib yasayis menteqelerine tokule bilerler Kosmik zibiller problemi ilk kosmik gemilerin ve peyklerin orbite sixarilmasindan sonra gundeme geldi Bu barede BMT de ozel meruzeler de dinlenildi Orada qeyd edildi ki kosmosun zibillenmesi hansisa bir olke ucun deyil butun yur kuresi ucun tehlukelidir 2009 cu ilin hesabatlarina gore Yer etrafinda 300000 e yaxin zibil hisseler dolanir Bele getse yerin yaxinliginda olan feza tamam zibillenib gelecekde kosmik ucuslara peyklerin buraxilmasina ciddi maneeler toredecek Ekoloji problemlerin helli yollariDunyanin ekser olkelerinde yaranmis ekoloji problemlerin hell edilmesi ucun bir nece yoldan istifade edilir Bu yollari 3 boyuk qrupda birlesdirmek olar Birinci qrupa muxtelif temizleyici qurgularin tikilmesi zibillerin mehv edilmesi ve emali torpaqlarin rekultivasiyasi aiddir Ikinci qrupa tebieti qoruyan prinsipce yeni texnologiyanin islenib hazirlanmasi ve tedbiq edilmesi az tullantili istehsal sahelerine kecmek alinan tullantilari emal etmek dovriyeli su techizati sistemine kecmek aiddir Insanlarin yasadigi tebii muhitin qorunmasi onlarin saglamliginin muhafizesi ucun cox cirkli istehsal sahelerinin duzgun yerlesdirilmesi lazimdir Onlarin iri seherlerden kocurulmesi ehalinin cox cemlesdiyi rayonlardan uzaqlasdirilmasi zeruridir Teserrufatin en cirkli sahelerine kimya neft kimya senayesi qara ve elvan metallurgiya IESler tikinti materiallari aiddir Iqtisadi cehetden inkisaf etmis olkeler artiq coxdan etraf muhitin qorunmasina yoneldilen ekoloji siyaset heyata kecirir Son vaxtlarda bele bir siyaset bezi inkisaf etmekde olan olkelerde IEO aparilir Dunyanin ayri ayri regionlarinda tebieti muhafize sahesinde BMT terefinden de xeyli isler gorulur Bu sahede fealiyyetin nizamlanmasi ucun tebii ehtiyatlardan semereli istifade ve etraf muhitin qorunmasi uzre teskilat yaradilmisdir Tebieti muhafize sahesinde Tebietin qorunmasi uzre Umumdunya Xartiyasi qebul edilmisdir Bu sahede gorulen islerin en muhumu xususi qorunan tebii erazilerdir Yeni eranin baslangicinda dunyada onlarin sayi 11 5 minden cox olmus ve 12 mln km erazi tutmusdur Cevremizin kirlenmesinin neticeleriKirlenme sonrasi ayri ayri ekosistemler elece de biosferanin dagilmasi prosesleri bas verir Bunun sonunda munbit torpaqlar tukenir ekosistemlerin ve biosferanin mesuldarligi enir Cirklenmeler insanin fiziki ve menevi durumuna menfi tesir edir Havada torpaqda ve sularda olan ziyanli kimyevi maddeler insan saglamligi ucun tehlukeye cevirilir Onlar hem de immuniteti zeyifledir Kirlenme sonrasi havalarin istilesmesi qarlarin ve buzlarin erimesine getirib cixardir Bu da denizlerin seviyyesinin qaxmasi qurunun su basginina meruz qalmasi tehlukesini yaradir Eyni zamanda mulayim iqlimli yerlerde tropik xestelikler yayilir Cunki istilesme neticesinde tropik bakteriyalar o iqlimlere dozumlu olub yayilirlar Kirlenmenin neticesinde heyvan ve bitki novleri mehv olur Buzlarin erimesi sonu quzeyde quraqliqlar sonu ise guneyde heyvan ve bitki novleri yer uzunden silinib gedir Baliqlarin bir cox novleri sularin kirlenmesi uzunden olur Cox boyuk suretle geden inkisaf sonrasi bir cox canlilar buda dozumluluk gostere bilmediyinden mehv olur Bununla da butun yer kuresinde heyatin axari deyisir Cirkleme sonrasi olaylarda ehalinin gocu miqrasiyasi bas verir Bu da texnogen felaketler denizlerin qurulara irelilemesi temperaturun qalxmasi ve bunun sonrasi quraqliglarin dusmesi nedeni ile olur Bele olanda da dunyanin bir bolgelerinde ehali suretle artir basqalari ise bosalir Bu da cesidli qarsidurmalari cinayetlerin artmasina ve acliga getirib cixardir IstinadlarBeil Laura 15 November 2017 Pollution killed 9 million people in 2015 2021 01 18 at the Wayback Machine Science News Retrieved 1 December 2017 Carrington Damian October 20 2017 Global pollution kills 9m a year and threatens survival of human societies 2020 01 02 at the Wayback Machine The Guardian Retrieved October 20 2017 Cografiya Ensiklopediyasi I cild