Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Okean və dənizlərin- çirklənməsində karbohidrogenlər, xam neft, neft məhsulları, həmçinin xlortərkibli karbohidrogenlər (məsələn, pestisidlər), toksiki metallar və radioaktiv maddələrdir.
Okean və dənizlər
Okean və dənizlər ətraf mühitin qorunub saxlanmasında həlledici rol oynayır, Yerin iqliminə təsir göstərir və onun ekoloji sisteminin balansını təmin edir. Dünya okeanını kirləndirən mənbələr üç qrupa ayrılır :
Dəniz – hərbi gəmilər, hərbi təyinatlı gəmilər və dəniz mühitində istismar edilən digər qurğular, boru kəmərləri, dəniz dibi və təkinin təbii resurslarının kəşfiyyatı və çıxarılması.
Yerüstü– çaylar, göllər və digər su sistemləri, çirkləndirici maddələr -qrunt sularından, həmçinin müxtəlif sahil obyektlərindən axıdılan çirkab və qızdırılmış sulardan, basdırılmış radioaktiv tullantılardan və digər xüsusi zərərli maddələrdən daxil olması.
Atmosfer — zərərli qazşəkilli tullantılar buraxan müxtəlif sənaye müəssisələri, nəqliyyat vasitələri və digər obyektlərdir. Sahil zonadan dənizə çirkab sularının axıdılması ciddi problem sayılır. Əsas çirkləndiricilər patogen mikroorqanizmlər, üzvi maddələr, biogen elementlərin birləşmələri, sintetik üzvi maddələr, ağır metallar, neft məhsulları, çayların çirkli asılı gətirmələri hesab olunur. Kirlənmənin əsas nəticələrindən yoluxucu xəstəliklər, sahil sularının evtrofikasiyası, oksigen çatışmazlığı, müxtəlif kimyəvi maddələrin
insana və təbiətə toksiki təsirini göstərmək olar. 50-ci illərdə Yaponiyada Manamatı körfəzinin sahillərində Kunsun adasında insanlarda ağır xəstəliklər müşahidə olunur – onların böyrəkləri zədələnmiş, əsəb və qan sistemləri pozulmuşdur. Tədqiqatlar göstərdi ki, insanlar körfəzdən tutulan tərkibində çoxlu miqdarda qurğuşun olan balıq və molyusklarla qidalanmışlar. Körfəzə qurğuşun birləşmələri sahildə yerləşən kimya zavodlarından daxil olmuşdur (Tisso kimya kombinatı). Fransa tədqiqatçıları müəyyən etmişlər ki, Atlantik okeanının dibi qurudan gətirilən qurğuşunla sahildən 254 160 km məsafədə 1610 m dərinlikdə çirklənməyə məruz qalmışdır. Dib çöküntülərinin üst qatlarında qurğuşunun qatılığının daha çox olması onun uzun müddətli təbii proseslərin deyil, məhz insan fəaliyyətinin nəticəsi olmasını təsdiq edir. Çay suları vasitəsilə okeana daxil olan patogen mikroorqanizmlər sahil zonası şəraitində asan adaptasiya olunaraq orada yaşayır. Bu mikroorqanizmlər dəniz məhsullarında toplanaraq insanların kütləvi xəstəliyə tutulmasına səbəb olur. Dənizləri, xüsusən sahilyanı zonanın çirkab təmizləyən qurğuların və gəmilərin təsərrüfat – məişət çirkabları da çirkləndirir. Gəmiçiliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq onların miqdarı da artır. 1950–1992-ci illərdə Sovet İttifaqı tərəfindən Buzlu Şimal okeanı sularında aktivliyi cəmi 2,5 milyon kyürü olan nüvə tullantıları, 15 reaktor, "Lenin" atom buzqıranının quraşdırılması, 13 qəzaya uğramış sualtı gəmilərin reaktorları basdırılmışdır. Böyük Britaniya tərəfindən İrlandiya dənizində, Fransa tərəfindən isə Şimal dənizində radioaktiv tullantılar basdırıldı.Buradan çirkləndiricilər Barens dənizinə keçir. — Dünya okeanı fiziki çirklənməyə də (radioaktiv və istilik çirklənməsinə) məruz qalır. Radioaktiv məhsullar okeana nüvə silahlarının sınaqdan keçirildiyi, həcminin xüsusi kanteynerlərdə radioaktiv tullantıların atılması və onların zədələnməsi zamanı baş verərək suda olduqca geniş əraziləri əhatə edir. Mikroneziyada 50-ci illərdə 50-dən artıq nüvə partlayışı keçirilmişdir. Minə yaxın ada öldürücü radiasiya təsirinə məruz qalmışdır. Okeanın istilik çirklənməsi də təhlükəlidir. Elektrik stansiyaları və digər mənbələrdən atılan isti sular sahilyanı ekosistemlərin ekoloji tarazlığını ciddi surətdə pozur. Alimlərin hesablamalarına görə hər 8–10 il müddətində okeana atılan suların miqdarı iki dəfə artır. — Okeanın ən zərərli kimyəvi çirkləndiriciləri neft və neft məhsulları hesab olunur. BMT-nin məlumatına görə hər il dəniz və okeanlara 6–10 milyon ton neft daxil olur. Sular ən çox tankerlər və sualtı qazma işləri zamanı neftin sızması nəticəsində çirklənir. Dünya okeanının antropogen çirklənməsinin təxminən yarısı gəmiçiliyin payına düşür. Hazırda okeanlarda yükgötürmə qabiliyyəti 200-dən 700 min tona qədər olan 230 gəmi üzür.
Onlar Dünya okeanına böyük potensial təhlükə yaradır. 1973–1984-cü illər arasında ABŞ-da ətraf mühitin qorunması və energetika institutu suyun neftlə çirklənməsinin 12000 hadisəsini qeydə almışdır. 1977-ci ildə axıdılan neftin ümumi miqdarı 8,2 milyon hallon (1 hallon 3,8 litrdir), 1985-ci ildə isə 21,5 milyon ton təşkil etmişdir. 1970–1982-ci illər ərzində dünyada 169 böyük tanker qəzası və 17000 2-ci dərəcəli neftin axması qeydə alınmışdır. Ən böyük ekoloji fəlakət gəmilərin qəzası zamanı tankerlərdən axan neftlə əlaqədardır. Amoko-Kadis tankerinin Fransanın sahilləri yanında batması nəticəsində 220 min ton neft okeana buraxılmasıdır (1978-ci ildə). 1989-cu ildə Ekson-Valdes tankerinin yolundan çıxması zamanı Alyaskada Prins-Uilliam körfəzində deşilməsi nəticəsində 39 min ton neft axmış və 550 km sahilyanı ərazinin çirklənməsinə səbəb olmuşdur.
Naxodka adlı Rusiya tankeri Yapon dənizində 1997-ci il yanvarın 2-də fırtına zamanı parçalanıb suyun dibinə batdı. Dənizə 5 min ton mazut tökülərək Yaponiyanın baş adası sayılan Xonsyunun sahil ərazisinin böyük hissəsinin çirklənməsinə səbəb oldu. Balıq və digər dəniz məhsullarına olduqca böyük ziyan dəydi, Yaponiyanın mühüm istirahət zonasının çimərlikləri çirklənməyə məruz qaldı. Qeyd etmək lazımdır ki, belə qəzalar hər il dəfələrlə baş verir. Dəniz və okeanların neftlə çirklənməsi balıqçılıq, turizm və digər fəaliyyət sahələrinə böyük iqtisadi ziyan yetirir. Yalnız 1 ton neft dənizin 12 km² sahəsini örtür. Suyun səthində neft pərdəsi (təbəqəsi) bütün fizikikimyəvi prosesləri dəyişir: suyun səthinin temperaturu yüksəlir, qaz mübadiləsi pisləşir, balıqlar köçür və ya məhv olur. Suyun dibinə çökən neft uzun müddət bütün canlılara ziyan verir. Neft və neft məhsulları bütün canlı orqanizmlərə və bioloji zəncirin bütün həlqələrinə öldürücü təsir göstərir. Dəniz və okeanların səthindəki neft pərdəsi okean və atmosfer arasında olan enerji, istilik, rütubətlik və qaz mübadiləsini poza bilər. Son nəticədə okeanın səthindəki neft təbəqəsi okeanda fiziki-kimyəvi və hidroloji şəraitə, həm də Yerin iqliminə və atmosferdəki oksigen balansına təsir göstərə bilər. Neftlə çirklənmə dənizlərin bioloji tarazlığına böyük zərbə vurur. Neft ləkələri günəş şüalarını buraxmır, suda oksigenin dəyişməsini ləngidir. Bunun nəticəsində dənizdə yaşayan canlıların əsas qida məhsulu olan planktonun çoxalmasını dayandırır. Neftin həll olan komponentləri çox zəhərlidir. Onlar əksəriyyət hallarda balıqların, dəniz quşlarının ölümünə səbəb olur, dəniz heyvanlarının ətinin dad keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Əgər mayalanmış balıq kürüsünü olduqca az qatılıqlı neft məhsulları olan akvariuma yerləşdirsək, onların rüşeymlərinin (embrionlar) çoxusu məhv olacaq, salamat qalanları isə eybəcər şəkil alacaqdır. 255 Okean suyunun səthində neftin olduqca nazik qatı tozsoranın süzgəci kimi bir çox çirkləndirici maddələri özündə tutub saxlayır. neft pərdəsində pestisidlər, ağır metalların ionları – toksikantlar toplanaraq canlıların həyatına böyük təhlükə yaradır. — Dünyada pestisidlərin istehsalı ildə 200 min tona çatır. Onların nisbətən kimyəvi davamlılığı, həmçinin yayılma xarakteri böyük həcmdə dəniz və okeanlara daxil olmasına şərait yaratmışdır. Suda daim xlor üzvi maddələrin toplanması insanların həyatı üçün ciddi təhlükə yaradır. Pestisidlər Baltik, Şimal, İrlandiya dənizlərinin müxtəlif rayonlarında, Biskay körfəzində, İngiltərə, İslandiya, Portuqaliya və İspaniyanın qərb sahillərində aşkar edilmişdir. və heksaxloran Antarktidada istifadə edilmədiyinə baxmayaraq çoxlu miqdarda suitilərin və Antarktika pinqvinlərinin qaraciyər və piylərində tapılmışdır. və digər xlor üzvi maddələr atmosfer havasının asılı kalloid hissəciklərində toplana və ya aerozolların damla hissəcikləri ilə birləşərək uzaq məsafələrə aparıla bilər. Bu maddələrin Antarktidada aşkar olunması ABŞ və Kanadada onların intensiv istifadə edilməsi ilə əlaqədar okeanın çirklənməsidir. Okean suları vasitəsilə zəhərli kimyəvi maddələr Antarktidaya qədər gəlib çatır.
Okean və dənizlərin ağır metallarla çirklənməsi
Aktiv antropogen təsirlər şəraitində okean sularının ağır metallarla kirlənməsi xüsusilə kəskin problemə çevrilmişdir. Sıxlığı 4,5 q/sm3 -dən artıq olan ağır metallar qrupu dövri sistemin 30-dan çox elementini birləşdirir. Bu metallar (civə, qurğuşun, kadmium, sink,arsen, mis) geniş yayılıb olduqca toksiki çirkləndirici maddələrdir. Dəniz biosenozları üçün civə, qurğuşun və kadmium daha təhlükəli sayılır, belə ki, onlar toksikliyini uzun müddət saxlayır. Məsələn, tərkibində civə olan birləşmələr (xüsusən metil-civə) güclü zəhər olub sinir sisteminə təsir göstərir və bütün canlılar üçün təhlükə yaradır. İldə Dünya okeanına 2 min ton qurğuşun, 20 min ton kadmium və 10 min tona qədər civə daxid olur. Dünya okeanının çirklənməsində atmosfer də böyük rol oynayır. Belə ki, okeana qurğuşunun 50%-ə qədəri, civənin isə 30%-i atmosfer tərəfindən toplanır Ağır metalların böyük hissəsi dib çöküntülərində toplanır. Bu onunla təsdiqlənir ki, çöküntüdə metalların toplanması bir neçə dəfə çox olur. Müəyyən edilmişdir ki, okeanda çirklənmənin təbii neytrallaşma imkanı praktiki olaraq tükənmişdir. Okeanın vəziyyətinin ümumi qiyməti atmosferin vəziyyətindən daha təhlükəlidir. Bu onunla izah olunur ki, atmosferin çirklənmə təsiri effektinin qiymət və tərəddüdü bir qayda olaraq 10%-i keçmir, antropogen təsirlə əlaqədar okean və dənizlərdə geniş rayonlar daxilində ayrı-ayrı qruplaşmaların bioməhsuldarlığı 25–30% azala bilər. Odur ki, planetimizin dəniz ərazilərinin ekoloji balansını saxlamaq üçün bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlıq aparmaq vacibdir.
Dünya okeanının ekoloji zonaları
Okean və ona daxil olan dənizlərdə hər şeydən əvvəl iki ekoloji sahə ayırırlar: su qatı – pelagial və suyun dibi (bental). Dərinlikdən asılı olaraq bental litoral zonaya, batial zonaya – dik yamac sahəsi və abissal zonaya bölünür. Litoral zona okean dibinin çəkilməsi zamanı ən aşağı və qabarma zamanı ən yuxarı su səviyyələri arasındakı sahilboyu ekoloji zonadır. Dərinliyi 40–50 sm-dən 200 m-ə qədərdir. Litoral sahə qabarma və çəkilmə nəticəsində gündə iki dəfə su ilə örtülür və sudan azad olur. Süxurların xüsusiyyətindən asılı olaraq gilli, qumlu, daşlı və qayalı litorallara ayırırlar. Təbiidir ki, litoralın sakinləri nisbətən yüksək olmayan təzyiq, gündüz günəş işığı, çox vaxt temperatur rejiminin dəyişməsi şəraitində yaşayır. Abissal sahə okean dibinin 2500 m-dən dərin olan sahəsidir (6000–7000 m-ə qədər). Bu sahə daim qaranlıq olub, temperatur aşağı və sabit, yüksək təzyiq (yüzlərlə, bəzən min atmosferə yaxın) altında olur. Abissalın bitkisi bəzi bakteriyalardan və bir neçə növ saprofit yosunlardan ibarətdir, heyvanları ya gözsüzdür və ya böyük gözləri vardır, bir çox orqanizm isə özü işıq verir. Okean dibinin bütün canlıları bentos adlanır.
Dəniz və okeanların qorunması
Dənizləri neftlə çirklənmədən qorumaq üzrə 1954-cü il Beynəlxalq konvensiya BMT tərəfindən qeydə alındı. 256 Dünya okeanının qorunması haqqında sonrakı fikir (qayğı) öz ifadəsini 1958-ci ildə BMT-nin Cenevrədə dəniz hüququ üzrə keçirdiyi I Beynəlxalq konfransının 4 konvensiyasında öz ifadəsini tapdı:
- açıq dəniz haqqında;
- ərazi dənizi və ona bitişik zona haqqında;
- kontinental şelf haqqında;
- balıqçılıq və dənizin canlı resurslarının qorunması haqqında.
Açıq dəniz dedikdə nə ərazi dənizinə, nə də istənilən dövlətin daxili sularına aid olmayan dənizin bütün hissəsi başa düşülür. Açıq dəniz haqqında Cenevrə konvensiyası dəniz mühitini çirklənmədən qorumaq məqsədilə dəniz mühitini neftlə, radioaktiv tullantılarla və digər zərərli maddələrlə çirklənməsinin qadağan olunması və həyata keçirilməsi üzrə hər bir ölkənin qarşısında qanunlar işləyib hazırlamaq vəzifəsini irəli sürdü. Beynəlxalq Konvensiyalar dəniz mühitinin çirklənməsinin qarşısını almaqda müəyyən rol oynadı. 1973-cü ildə Londonda dənizin çirklənməsinin qarşısını almaq üzrə Beynəlxalq Konfrans çağırıldı. Konfrans gəmilərin suyu çirkləndirməsinin qarşısını almaq üzrə Beynəlxalq Konvensiya qəbul etdi. 1973-cü ilin konvensiyası dənizin yalnız neftlə deyil, həm də digər zərərli maye maddələrlə, həmçinin tullantılarla (çirkab suları, gəmilərin zibili və s.) çirklənməsinin qarşısını almaq üzrə tədbirlər nəzərdə tutur. Konvensiyaya əsasən hər bir gəminin sertifikatı – vəsiqəsi olmalıdır. Bu vəsiqədə gəmilərin gövdəsi, mexanizmləri və başqa təchizatının saz vəziyyətdə olması və dənizi çirkləndirmədiyi göstərilir. Sertifikata əsasən gəminin limana daxil olması inspeksiya tərəfindən yoxlanılır. Xüsusi rayonlarda (bura həmçinin Baltik və Qara dəniz aiddir) tankerlərdən neftli suların dənizə axıdılması tamamilə qadağan olunur. Bütün nəqliyyat gəmiləri atılan suları təmizləyən qurğularla təchiz olunur, tankerlər neft qalıqları dənizə axıdılmadan yuyulur. Gəmidə çirkab, o cümlədən təsərrüfat – məişət sularını təmizləmək və zərərsizləşdirmək üçün elektrokimyəvi qurğular yaradılmışdır. Sahil – təmizləyici qurğular gəmilərdən düşən işlənmiş suları çirkabdan yalnız təmizləmir, həm də min tonlarla nefti regenerasiya (bərpa) edir. Gəmilərdə şlamları, tullantıları və zibilləri təmizləmək üçün qurğular qoyulur. Quru yüklərinin yanacaq sisternlərini yumaq üçün üzən təmizləyici stansiyalar yaradılır. Quruluşuna görə onlar samovar və tozsoran olan kombaynı xatırladır. İki qazanlı böyük suqızdırıcı qurğu suyu 80–900 °C qızdırır, nasoslar isə onu tankerə çəkir. Çünki su yuyulmuş neftlə birlikdə yenidən təmizləyici stansiyaya daxil olaraq üç kaskadlı çökdürücüdən keçir. Liman akvatoriyasını təsadüfi düşən neft çirkləndiricilərindən sistematik təmizləmək üçün üzən nefttoplayıcılarından istifadə olunur. NSM-4 nefttoplayıcısı limandan 10 dəniz mili məsafədə sahil boyu və açıq dəniz reydlərində dəniz dalğasının gücü 3 bal, küləyin gücü 4 bal olduqda dəniz suyunu təmizləmə qabiliyyətinə malikdir. Yaponiyada dənizdə iri neft ləkələrini qısa müddətdə təmizləyən nadir texnologiya hazırlanmış və təcrübədən keçirilmişdir. "Kansay-Sanqe" korparasiyası əsas komponenti xüsusi hazırlanmış düyü qabığı olan ASWW reaktivi buraxmışdır. Bu preparat su səthi üzərində səpələnmiş neft ləkələrini yarım saat ərzində özünə soraraq onu qatı kütləyə çevirir. Su üzərindən həmin kütlə adi torla yığılır. Amerika alimləri Atlantik okeanda suya dağılmış nefti təmizləmək üçün orijinal üsul tapmışlar. Neft plyonkasının altına müəyyən dərinlikdə keramik lövhə buraxılır. Ona akustik qurğu birləşdirilir. Vibrasiyanın təsiri altında neft qalın qatla əvvəlcə lövhə qoyulan yerə toplanır, sonra isə su ilə qarışaraq fəvvarə vurur. Lövhənin altına qoyulmuş yüksək gərginlikli elektrik cərəyanı fəvvarəni alışdırır və neft tam yanır. Əgər akustik qurğunun gücü kifayət qədər deyilsə, neft ancaq bərk kütləyə çevrilir və mexaniki yolla sudan kənarlaşdırılır. Sahilyanı suların səthindən yağ ləkələrini kənarlaşdırmaq üçün ABŞ alimləri yağ hissəciklərini özünə çəkən polipropilen modifikasiyasını yaratmışlar. 1982-ci ildə BMT-nin ekspert qrupu çirklənmənin hansı növləri ilə mübarizə aparılmasını müəyyənləşdirdi. Bu siyahıda neft, ağır metallar və radioaktiv maddələr birinci sırada dürür. Hazırkı dövrə qədər neftlə çirklənməyə qarşı bir çox tədbirlər işlənib hazırlanmışdır. Neft ləkələri sahildən uzaqda və az miqdarda olarsa, öz-özünə təmizlənə bilər. Nefti çökdürmək üçün işlənən metodlardan biri neft ləkələrinə təbaşir tozu tökülür, bu zaman təbaşir nefti özünə çəkir və suya batır. Bu metod problemi həll etmir. Belə ki, neft suyun dibində qalaraq okeanın dərin su biotasını zəhərləyir. Dünya okeanında elə orqanizmlər yaşayır ki, onlar özünə məxsus "Sanitar" rolunu oynayaraq suyu təmizləyir. Belə ki, molyusklar qida tapdıqda, suyu özünün qəlsəmə quruluşundan keçirərək süzür. Alimlərin hesablamalarına görə ölçüsü 2 sm olan hər bir dəniz molyusku (midiya) sutka ərzində özündən 12 litr təmiz su keçirir. Okeanın biofiltratının təmizlədiyi suyun ümumi həcmi 100 km3 təşkil edir. Ehtimal ki, 257 çirklənməyə qarşı istiqamətlərdən biri belə "Sanitar" növlərin sayını artırmaqdır. Lakin Okeanın mühafizəsi və səmərəli istifadəsi məsələsinin həllinin əsasının qarşısında 3 təxirəsalınmaz məsələ durur:
- 1.Okeanın bütövlüyü təsərrüfat fəaliyyətinin effektiv qlobal rejiminin tənzimlənməsini tələb edir.
- 2. Bir çox regional dənizlərin resurslarını ayrı-ayrı dövlətlərin istismar etməsi resurslarından istifadəsinin regional nizamlanmasının müəyyən öhdəçiliklərini tələb edir.
- 3. Okean üçün quru mənbələrdən ciddi təhlükənin olması effektiv milli fəaliyyət tələb edir. Çirklənməni təmizləməkdə yalnız ən effektiv metodların tətbiqi ilə dəniz və okeanların təmizliyini təmin etmək mümkün deyil. Çirklənmənin qarşısının alınması kimi mühüm vəzifəni bu işdə marağı olan bütün ölkələrin birgə səyı lazımdır.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Dəniz ekologiyası
Ədəbiyyat
- Aydın Əlizadə. "Ekologiya" kursu üzrə mühazirələr // Fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadənin səhifələr
- Məmmədov R.M. Xəzər dənizinin səciyyəsi. "Sosial bilgilər" informasiya bülleteni, № 8–12, Bakı – 2001. S.3–21 402
- Məmmədov R.M. Xəzərin əbədi problemi. "Sosial bilgilər" informasiya bülleteni, № 8–12, Bakı – 2001. S.40–58.
- Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi problemi. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. Bakı, Elm, 1996. s. 197–206.
İstinadlar
- Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov Ekologiya, ətraf mühit və insan. Bakı," Elm" nəşriyyat 2006
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Okean ve denizlerin cirklenmesinde karbohidrogenler xam neft neft mehsullari hemcinin xlorterkibli karbohidrogenler meselen pestisidler toksiki metallar ve radioaktiv maddelerdir DenizOkean ve denizlerOkean ve denizler etraf muhitin qorunub saxlanmasinda helledici rol oynayir Yerin iqlimine tesir gosterir ve onun ekoloji sisteminin balansini temin edir Dunya okeanini kirlendiren menbeler uc qrupa ayrilir Deniz herbi gemiler herbi teyinatli gemiler ve deniz muhitinde istismar edilen diger qurgular boru kemerleri deniz dibi ve tekinin tebii resurslarinin kesfiyyati ve cixarilmasi Yerustu caylar goller ve diger su sistemleri cirklendirici maddeler qrunt sularindan hemcinin muxtelif sahil obyektlerinden axidilan cirkab ve qizdirilmis sulardan basdirilmis radioaktiv tullantilardan ve diger xususi zererli maddelerden daxil olmasi Atmosfer zererli qazsekilli tullantilar buraxan muxtelif senaye muessiseleri neqliyyat vasiteleri ve diger obyektlerdir Sahil zonadan denize cirkab sularinin axidilmasi ciddi problem sayilir Esas cirklendiriciler patogen mikroorqanizmler uzvi maddeler biogen elementlerin birlesmeleri sintetik uzvi maddeler agir metallar neft mehsullari caylarin cirkli asili getirmeleri hesab olunur Kirlenmenin esas neticelerinden yoluxucu xestelikler sahil sularinin evtrofikasiyasi oksigen catismazligi muxtelif kimyevi maddelerin Deniz atmosfer insana ve tebiete toksiki tesirini gostermek olar 50 ci illerde Yaponiyada Manamati korfezinin sahillerinde Kunsun adasinda insanlarda agir xestelikler musahide olunur onlarin boyrekleri zedelenmis eseb ve qan sistemleri pozulmusdur Tedqiqatlar gosterdi ki insanlar korfezden tutulan terkibinde coxlu miqdarda qurgusun olan baliq ve molyusklarla qidalanmislar Korfeze qurgusun birlesmeleri sahilde yerlesen kimya zavodlarindan daxil olmusdur Tisso kimya kombinati Fransa tedqiqatcilari mueyyen etmisler ki Atlantik okeaninin dibi qurudan getirilen qurgusunla sahilden 254 160 km mesafede 1610 m derinlikde cirklenmeye meruz qalmisdir Dib cokuntulerinin ust qatlarinda qurgusunun qatiliginin daha cox olmasi onun uzun muddetli tebii proseslerin deyil mehz insan fealiyyetinin neticesi olmasini tesdiq edir Cay sulari vasitesile okeana daxil olan patogen mikroorqanizmler sahil zonasi seraitinde asan adaptasiya olunaraq orada yasayir Bu mikroorqanizmler deniz mehsullarinda toplanaraq insanlarin kutlevi xesteliye tutulmasina sebeb olur Denizleri xususen sahilyani zonanin cirkab temizleyen qurgularin ve gemilerin teserrufat meiset cirkablari da cirklendirir Gemiciliyin inkisafi ile elaqedar olaraq onlarin miqdari da artir 1950 1992 ci illerde Sovet Ittifaqi terefinden Buzlu Simal okeani sularinda aktivliyi cemi 2 5 milyon kyuru olan nuve tullantilari 15 reaktor Lenin atom buzqiraninin qurasdirilmasi 13 qezaya ugramis sualti gemilerin reaktorlari basdirilmisdir Boyuk Britaniya terefinden Irlandiya denizinde Fransa terefinden ise Simal denizinde radioaktiv tullantilar basdirildi Buradan cirklendiriciler Barens denizine kecir Dunya okeani fiziki cirklenmeye de radioaktiv ve istilik cirklenmesine meruz qalir Radioaktiv mehsullar okeana nuve silahlarinin sinaqdan kecirildiyi hecminin xususi kanteynerlerde radioaktiv tullantilarin atilmasi ve onlarin zedelenmesi zamani bas vererek suda olduqca genis erazileri ehate edir Mikroneziyada 50 ci illerde 50 den artiq nuve partlayisi kecirilmisdir Mine yaxin ada oldurucu radiasiya tesirine meruz qalmisdir Okeanin istilik cirklenmesi de tehlukelidir Elektrik stansiyalari ve diger menbelerden atilan isti sular sahilyani ekosistemlerin ekoloji tarazligini ciddi suretde pozur Alimlerin hesablamalarina gore her 8 10 il muddetinde okeana atilan sularin miqdari iki defe artir Okeanin en zererli kimyevi cirklendiricileri neft ve neft mehsullari hesab olunur BMT nin melumatina gore her il deniz ve okeanlara 6 10 milyon ton neft daxil olur Sular en cox tankerler ve sualti qazma isleri zamani neftin sizmasi neticesinde cirklenir Dunya okeaninin antropogen cirklenmesinin texminen yarisi gemiciliyin payina dusur Hazirda okeanlarda yukgoturme qabiliyyeti 200 den 700 min tona qeder olan 230 gemi uzur Denizin sahili Onlar Dunya okeanina boyuk potensial tehluke yaradir 1973 1984 cu iller arasinda ABS da etraf muhitin qorunmasi ve energetika institutu suyun neftle cirklenmesinin 12000 hadisesini qeyde almisdir 1977 ci ilde axidilan neftin umumi miqdari 8 2 milyon hallon 1 hallon 3 8 litrdir 1985 ci ilde ise 21 5 milyon ton teskil etmisdir 1970 1982 ci iller erzinde dunyada 169 boyuk tanker qezasi ve 17000 2 ci dereceli neftin axmasi qeyde alinmisdir En boyuk ekoloji felaket gemilerin qezasi zamani tankerlerden axan neftle elaqedardir Amoko Kadis tankerinin Fransanin sahilleri yaninda batmasi neticesinde 220 min ton neft okeana buraxilmasidir 1978 ci ilde 1989 cu ilde Ekson Valdes tankerinin yolundan cixmasi zamani Alyaskada Prins Uilliam korfezinde desilmesi neticesinde 39 min ton neft axmis ve 550 km sahilyani erazinin cirklenmesine sebeb olmusdur Okenia distincta Naxodka adli Rusiya tankeri Yapon denizinde 1997 ci il yanvarin 2 de firtina zamani parcalanib suyun dibine batdi Denize 5 min ton mazut tokulerek Yaponiyanin bas adasi sayilan Xonsyunun sahil erazisinin boyuk hissesinin cirklenmesine sebeb oldu Baliq ve diger deniz mehsullarina olduqca boyuk ziyan deydi Yaponiyanin muhum istirahet zonasinin cimerlikleri cirklenmeye meruz qaldi Qeyd etmek lazimdir ki bele qezalar her il defelerle bas verir Deniz ve okeanlarin neftle cirklenmesi baliqciliq turizm ve diger fealiyyet sahelerine boyuk iqtisadi ziyan yetirir Yalniz 1 ton neft denizin 12 km sahesini ortur Suyun sethinde neft perdesi tebeqesi butun fizikikimyevi prosesleri deyisir suyun sethinin temperaturu yukselir qaz mubadilesi pislesir baliqlar kocur ve ya mehv olur Suyun dibine coken neft uzun muddet butun canlilara ziyan verir Neft ve neft mehsullari butun canli orqanizmlere ve bioloji zencirin butun helqelerine oldurucu tesir gosterir Deniz ve okeanlarin sethindeki neft perdesi okean ve atmosfer arasinda olan enerji istilik rutubetlik ve qaz mubadilesini poza biler Son neticede okeanin sethindeki neft tebeqesi okeanda fiziki kimyevi ve hidroloji seraite hem de Yerin iqlimine ve atmosferdeki oksigen balansina tesir gostere biler Neftle cirklenme denizlerin bioloji tarazligina boyuk zerbe vurur Neft lekeleri gunes sualarini buraxmir suda oksigenin deyismesini lengidir Bunun neticesinde denizde yasayan canlilarin esas qida mehsulu olan planktonun coxalmasini dayandirir Neftin hell olan komponentleri cox zeherlidir Onlar ekseriyyet hallarda baliqlarin deniz quslarinin olumune sebeb olur deniz heyvanlarinin etinin dad keyfiyyetine menfi tesir gosterir Eger mayalanmis baliq kurusunu olduqca az qatiliqli neft mehsullari olan akvariuma yerlesdirsek onlarin ruseymlerinin embrionlar coxusu mehv olacaq salamat qalanlari ise eybecer sekil alacaqdir 255 Okean suyunun sethinde neftin olduqca nazik qati tozsoranin suzgeci kimi bir cox cirklendirici maddeleri ozunde tutub saxlayir neft perdesinde pestisidler agir metallarin ionlari toksikantlar toplanaraq canlilarin heyatina boyuk tehluke yaradir Dunyada pestisidlerin istehsali ilde 200 min tona catir Onlarin nisbeten kimyevi davamliligi hemcinin yayilma xarakteri boyuk hecmde deniz ve okeanlara daxil olmasina serait yaratmisdir Suda daim xlor uzvi maddelerin toplanmasi insanlarin heyati ucun ciddi tehluke yaradir Pestisidler Baltik Simal Irlandiya denizlerinin muxtelif rayonlarinda Biskay korfezinde Ingiltere Islandiya Portuqaliya ve Ispaniyanin qerb sahillerinde askar edilmisdir ve heksaxloran Antarktidada istifade edilmediyine baxmayaraq coxlu miqdarda suitilerin ve Antarktika pinqvinlerinin qaraciyer ve piylerinde tapilmisdir ve diger xlor uzvi maddeler atmosfer havasinin asili kalloid hisseciklerinde toplana ve ya aerozollarin damla hissecikleri ile birleserek uzaq mesafelere aparila biler Bu maddelerin Antarktidada askar olunmasi ABS ve Kanadada onlarin intensiv istifade edilmesi ile elaqedar okeanin cirklenmesidir Okean sulari vasitesile zeherli kimyevi maddeler Antarktidaya qeder gelib catir Okean ve denizlerin agir metallarla cirklenmesiTraining Ship Okean Aktiv antropogen tesirler seraitinde okean sularinin agir metallarla kirlenmesi xususile keskin probleme cevrilmisdir Sixligi 4 5 q sm3 den artiq olan agir metallar qrupu dovri sistemin 30 dan cox elementini birlesdirir Bu metallar cive qurgusun kadmium sink arsen mis genis yayilib olduqca toksiki cirklendirici maddelerdir Deniz biosenozlari ucun cive qurgusun ve kadmium daha tehlukeli sayilir bele ki onlar toksikliyini uzun muddet saxlayir Meselen terkibinde cive olan birlesmeler xususen metil cive guclu zeher olub sinir sistemine tesir gosterir ve butun canlilar ucun tehluke yaradir Ilde Dunya okeanina 2 min ton qurgusun 20 min ton kadmium ve 10 min tona qeder cive daxid olur Dunya okeaninin cirklenmesinde atmosfer de boyuk rol oynayir Bele ki okeana qurgusunun 50 e qederi civenin ise 30 i atmosfer terefinden toplanir Agir metallarin boyuk hissesi dib cokuntulerinde toplanir Bu onunla tesdiqlenir ki cokuntude metallarin toplanmasi bir nece defe cox olur Mueyyen edilmisdir ki okeanda cirklenmenin tebii neytrallasma imkani praktiki olaraq tukenmisdir Okeanin veziyyetinin umumi qiymeti atmosferin veziyyetinden daha tehlukelidir Bu onunla izah olunur ki atmosferin cirklenme tesiri effektinin qiymet ve tereddudu bir qayda olaraq 10 i kecmir antropogen tesirle elaqedar okean ve denizlerde genis rayonlar daxilinde ayri ayri qruplasmalarin biomehsuldarligi 25 30 azala biler Odur ki planetimizin deniz erazilerinin ekoloji balansini saxlamaq ucun bu sahede beynelxalq emekdasliq aparmaq vacibdir Dunya okeaninin ekoloji zonalariOkean ve ona daxil olan denizlerde her seyden evvel iki ekoloji sahe ayirirlar su qati pelagial ve suyun dibi bental Derinlikden asili olaraq bental litoral zonaya batial zonaya dik yamac sahesi ve abissal zonaya bolunur Litoral zona okean dibinin cekilmesi zamani en asagi ve qabarma zamani en yuxari su seviyyeleri arasindaki sahilboyu ekoloji zonadir Derinliyi 40 50 sm den 200 m e qederdir Litoral sahe qabarma ve cekilme neticesinde gunde iki defe su ile ortulur ve sudan azad olur Suxurlarin xususiyyetinden asili olaraq gilli qumlu dasli ve qayali litorallara ayirirlar Tebiidir ki litoralin sakinleri nisbeten yuksek olmayan tezyiq gunduz gunes isigi cox vaxt temperatur rejiminin deyismesi seraitinde yasayir Abissal sahe okean dibinin 2500 m den derin olan sahesidir 6000 7000 m e qeder Bu sahe daim qaranliq olub temperatur asagi ve sabit yuksek tezyiq yuzlerle bezen min atmosfere yaxin altinda olur Abissalin bitkisi bezi bakteriyalardan ve bir nece nov saprofit yosunlardan ibaretdir heyvanlari ya gozsuzdur ve ya boyuk gozleri vardir bir cox orqanizm ise ozu isiq verir Okean dibinin butun canlilari bentos adlanir Deniz ve okeanlarin qorunmasiDenizleri neftle cirklenmeden qorumaq uzre 1954 cu il Beynelxalq konvensiya BMT terefinden qeyde alindi 256 Dunya okeaninin qorunmasi haqqinda sonraki fikir qaygi oz ifadesini 1958 ci ilde BMT nin Cenevrede deniz huququ uzre kecirdiyi I Beynelxalq konfransinin 4 konvensiyasinda oz ifadesini tapdi aciq deniz haqqinda erazi denizi ve ona bitisik zona haqqinda kontinental self haqqinda baliqciliq ve denizin canli resurslarinin qorunmasi haqqinda Aciq deniz dedikde ne erazi denizine ne de istenilen dovletin daxili sularina aid olmayan denizin butun hissesi basa dusulur Aciq deniz haqqinda Cenevre konvensiyasi deniz muhitini cirklenmeden qorumaq meqsedile deniz muhitini neftle radioaktiv tullantilarla ve diger zererli maddelerle cirklenmesinin qadagan olunmasi ve heyata kecirilmesi uzre her bir olkenin qarsisinda qanunlar isleyib hazirlamaq vezifesini ireli surdu Beynelxalq Konvensiyalar deniz muhitinin cirklenmesinin qarsisini almaqda mueyyen rol oynadi 1973 cu ilde Londonda denizin cirklenmesinin qarsisini almaq uzre Beynelxalq Konfrans cagirildi Konfrans gemilerin suyu cirklendirmesinin qarsisini almaq uzre Beynelxalq Konvensiya qebul etdi 1973 cu ilin konvensiyasi denizin yalniz neftle deyil hem de diger zererli maye maddelerle hemcinin tullantilarla cirkab sulari gemilerin zibili ve s cirklenmesinin qarsisini almaq uzre tedbirler nezerde tutur Konvensiyaya esasen her bir geminin sertifikati vesiqesi olmalidir Bu vesiqede gemilerin govdesi mexanizmleri ve basqa techizatinin saz veziyyetde olmasi ve denizi cirklendirmediyi gosterilir Sertifikata esasen geminin limana daxil olmasi inspeksiya terefinden yoxlanilir Xususi rayonlarda bura hemcinin Baltik ve Qara deniz aiddir tankerlerden neftli sularin denize axidilmasi tamamile qadagan olunur Butun neqliyyat gemileri atilan sulari temizleyen qurgularla techiz olunur tankerler neft qaliqlari denize axidilmadan yuyulur Gemide cirkab o cumleden teserrufat meiset sularini temizlemek ve zerersizlesdirmek ucun elektrokimyevi qurgular yaradilmisdir Sahil temizleyici qurgular gemilerden dusen islenmis sulari cirkabdan yalniz temizlemir hem de min tonlarla nefti regenerasiya berpa edir Gemilerde slamlari tullantilari ve zibilleri temizlemek ucun qurgular qoyulur Quru yuklerinin yanacaq sisternlerini yumaq ucun uzen temizleyici stansiyalar yaradilir Qurulusuna gore onlar samovar ve tozsoran olan kombayni xatirladir Iki qazanli boyuk suqizdirici qurgu suyu 80 900 C qizdirir nasoslar ise onu tankere cekir Cunki su yuyulmus neftle birlikde yeniden temizleyici stansiyaya daxil olaraq uc kaskadli cokdurucuden kecir Liman akvatoriyasini tesadufi dusen neft cirklendiricilerinden sistematik temizlemek ucun uzen nefttoplayicilarindan istifade olunur NSM 4 nefttoplayicisi limandan 10 deniz mili mesafede sahil boyu ve aciq deniz reydlerinde deniz dalgasinin gucu 3 bal kuleyin gucu 4 bal olduqda deniz suyunu temizleme qabiliyyetine malikdir Yaponiyada denizde iri neft lekelerini qisa muddetde temizleyen nadir texnologiya hazirlanmis ve tecrubeden kecirilmisdir Kansay Sanqe korparasiyasi esas komponenti xususi hazirlanmis duyu qabigi olan ASWW reaktivi buraxmisdir Bu preparat su sethi uzerinde sepelenmis neft lekelerini yarim saat erzinde ozune soraraq onu qati kutleye cevirir Su uzerinden hemin kutle adi torla yigilir Amerika alimleri Atlantik okeanda suya dagilmis nefti temizlemek ucun orijinal usul tapmislar Neft plyonkasinin altina mueyyen derinlikde keramik lovhe buraxilir Ona akustik qurgu birlesdirilir Vibrasiyanin tesiri altinda neft qalin qatla evvelce lovhe qoyulan yere toplanir sonra ise su ile qarisaraq fevvare vurur Lovhenin altina qoyulmus yuksek gerginlikli elektrik cereyani fevvareni alisdirir ve neft tam yanir Eger akustik qurgunun gucu kifayet qeder deyilse neft ancaq berk kutleye cevrilir ve mexaniki yolla sudan kenarlasdirilir Sahilyani sularin sethinden yag lekelerini kenarlasdirmaq ucun ABS alimleri yag hisseciklerini ozune ceken polipropilen modifikasiyasini yaratmislar 1982 ci ilde BMT nin ekspert qrupu cirklenmenin hansi novleri ile mubarize aparilmasini mueyyenlesdirdi Bu siyahida neft agir metallar ve radioaktiv maddeler birinci sirada durur Hazirki dovre qeder neftle cirklenmeye qarsi bir cox tedbirler islenib hazirlanmisdir Neft lekeleri sahilden uzaqda ve az miqdarda olarsa oz ozune temizlene biler Nefti cokdurmek ucun islenen metodlardan biri neft lekelerine tebasir tozu tokulur bu zaman tebasir nefti ozune cekir ve suya batir Bu metod problemi hell etmir Bele ki neft suyun dibinde qalaraq okeanin derin su biotasini zeherleyir Dunya okeaninda ele orqanizmler yasayir ki onlar ozune mexsus Sanitar rolunu oynayaraq suyu temizleyir Bele ki molyusklar qida tapdiqda suyu ozunun qelseme qurulusundan kecirerek suzur Alimlerin hesablamalarina gore olcusu 2 sm olan her bir deniz molyusku midiya sutka erzinde ozunden 12 litr temiz su kecirir Okeanin biofiltratinin temizlediyi suyun umumi hecmi 100 km3 teskil edir Ehtimal ki 257 cirklenmeye qarsi istiqametlerden biri bele Sanitar novlerin sayini artirmaqdir Lakin Okeanin muhafizesi ve semereli istifadesi meselesinin hellinin esasinin qarsisinda 3 texiresalinmaz mesele durur 1 Okeanin butovluyu teserrufat fealiyyetinin effektiv qlobal rejiminin tenzimlenmesini teleb edir 2 Bir cox regional denizlerin resurslarini ayri ayri dovletlerin istismar etmesi resurslarindan istifadesinin regional nizamlanmasinin mueyyen ohdeciliklerini teleb edir 3 Okean ucun quru menbelerden ciddi tehlukenin olmasi effektiv milli fealiyyet teleb edir Cirklenmeni temizlemekde yalniz en effektiv metodlarin tetbiqi ile deniz ve okeanlarin temizliyini temin etmek mumkun deyil Cirklenmenin qarsisinin alinmasi kimi muhum vezifeni bu isde maragi olan butun olkelerin birge seyi lazimdir Hemcinin baxKirlenmeXarici kecidlerDeniz ekologiyasiEdebiyyatAydin Elizade Ekologiya kursu uzre muhazireler Felsefe elmleri doktoru Aydin Elizadenin sehifeler Memmedov R M Xezer denizinin seciyyesi Sosial bilgiler informasiya bulleteni 8 12 Baki 2001 S 3 21 402 Memmedov R M Xezerin ebedi problemi Sosial bilgiler informasiya bulleteni 8 12 Baki 2001 S 40 58 Xezer denizinin seviyyesinin deyismesi problemi Azerbaycan Respublikasinin konstruktiv cografiyasi Baki Elm 1996 s 197 206 IstinadlarQerib Memmedov Mahmud Xelilov Ekologiya etraf muhit ve insan Baki Elm nesriyyat 2006