Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türkmənlərin Gürcüstana hücumları — XV-XVIII əsrlərdə Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətinin Gürcüstan ərazisinə etdiyi səfərlər. Monqol hakimiyyətinin sona çatması ilə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu türkmənləri tarix səhnəsinə çıxmış, bu ərazidə 2 ayrı türkmən dövlətinin əsasını qoymuşdular. Türk və dünya tarixində əhəmiyyətli yerə sahib olan bu dövlətlər XV əsrdən başlayaraq Gürcüstan ərazisinə müxtəlif tarixlərdə səfərlər təşkil etmişdir.
| Türkmənlərin Gürcüstana hücumları | |||
|---|---|---|---|
 1460-cı ildə cənubdan Qaraqoyunlular ilə həmsərhəd olan Gürcüstan çarlığı | |||
| Tarix | 1407-1502 | ||
| Yeri | Gürcüstan, şərqi Anadolu, qərbi İran | ||
| Nəticəsi | Gürcülərin qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
Qaraqoyunluların Gürcüstana hücumları
Bu dövrdə Qafqazda yerləşən Gürcüstan Teymurun səfərlərindən zəifləmiş və türk axınları üçün əlverişli bir əraziyə çevrilmişdi. Lakin Teymurun ölümü ilə mirasçıları arasında şiddətli mübarizə başladı. Bu vəziyyətdən istifadə edən gürcü kralı II Konstantin Gürcüstan sərhədlərində qalan simvolik türk əsgərlərini öldürtdü və idarəetməni yenidən təşkil etdi. Teymurilərin burada hökmranlığının sona çatmasından sonra Baqratilərdən olan I Aleksandr (1412-1442) Gürcüstanda hökmranlıq quraraq gürcü birliyini yaratmağa nail olsa da, sonradan Gürcüstan üç krallığa (Kartliya, Kaxetya, İmereti) və beş knyazlığa bölündü. Teymurun hücumlarından zəifləyən gürcü çarlığı yenidən dirçəlməyə başladı. Lakin bu dirçəliş çox çəkmədi. Qısa müddət sonra Gürcüstan sərhədlərinə yeni bir güc peyda olmuşdu. Bu güc Şərqi Anadoluda meydana çıxan Qaraqoyunlular idi. Bu dövrdə Qaraqoyunlu türkmən başçıları Teymurun və varislərinin zəifləməsindən istifadə edərək, özlərini “Azərbaycan şahları” elan etmişdilər. 1405-ci ildə Əmir Teymurun ölümündən sonra Əbu Bəkr Mirzə Qara Yusiflə vuruşmaq üçün Naxçıvana gəldi. 1406-cı ildə baş vermiş I Şənbi-Qazan döyüşü Qara Yusifin üstünlüyü ilə sona çatdı və Əbu Bəkr Sultaniyyəyə qaçdı. Qara Yusif irəliləyərək Təbrizə daxil oldu. Qara Yusif Şahruxu məğlub etdikdən sonra Bağdadı ələ keçirdi və Yaxın Şərqdə yeni aparıcı qüvvə kimi özünü təsdiq etdi.
Teymurilərlə Qaraqoyunlular arasında hökmranlıq uğrunda mübarizə Gürcüstana da təsir etmişdi. Türkmənlərlə gürcülər arasında gedən müharibədə gürcü kralı VII Giorgi 1407-ci ildə Somxetidə köçəri türkmənlər tərəfindən öldürüldü, 15 min gürcü əsgəri isə əsir düşdü. Onun ölümündən sonra gürcü taxtına kiçik qardaşı Konstantin çıxdı. Bu ərəfədə Qaraqoyunlu Qara Yusif 1411-ci ildə onun əmrlərinə qulaq asmayan İraqi Əcəm valisi Bistam bəyi cəzalandırmaq üçün Ərdəbilə göndərdiyi əsgərlərin uğursuzluğa düçar olduğu xəbərini eşitdi və özü buraya yürüş etdi. Sentyabr ayında isə Sultaniyyəyə yola düşdü. Bistama və qardaşlarına ona itaət etmələri barədə xəbər göndərsə də, onlar buna əhəmiyyət vermədilər. Nəticədə Qara Yusif əsgərlərinə şəhəri dağıtmağı əmr etdi. Bu ərəfədə Şirvanşah İbrahim, Şəki hakimi Seyid Əhməd və Gürcü kralı Konstantin Qara Yusifə qarşı ittifaqa girmişdilər. İttifaq xəbəri Qara Yusifə çatdıqda o 17 noyabrda Qarabağa gəldi və Şirvanşah İbrahimə elçilər göndərib sülh təklif etdi. Lakin Şeyx İbrahim onun bu təklifini geri çevirdi. Nəticə də 19 dekabr 1412-ci ildə Qara Yusif Kür çayını keçərək müttəffiq qüvvələri üzərinə hücuma keçdi.
Qəzəblənən Qara Yusif bu hücum nəticəsində müttəfiqləri məğlub etdi. Bu ərəfədə Şirvan hakimi Şeyx İbrahim qaçarkən yıxıldı və qolunu sındırdı. Onu tanımayan bəzi türkmənlər əsir götürərək Qara Yusifin yanına gətirdilər. Döyüşün sonunda Şeyx İbrahimin qardaşı Bəhlül və Şirvan qazısı Mövlana Zahiruddin bağışlanaraq həbs edildi. Gürcü kralı Konstantin bir çox əsgəri və qardaşı ilə birlikdə əsir götürülərək öldürüldü. Bu parlaq qələbədən sonra Qara Yusif 1413-cü il fevralın 1-də Təbrizə gəldi. Qaraqoyunluların gürcülər üzərində qələbəsi ilə 1413-cü ildə Konstantinin yerinə oğlu I Aleksandr keçdi. 1416-cı ildə Qara Yusif yenidən Gürcüstana daxil oldu və Axıska şəhərini ələ keçirdi. Səfər nəticəsində kişilərin çoxu öldürdü, qadın və uşaqları əsir düşdü. Beləliklə, Qara Yusifin Qafqazda apardığı bu səfərlər nəticəsində Gürcüstanın bir hissəsi Qaraqoyunlular tərəfindən fəth edildi. 1431-ci ildə Mirzə İsgəndər Gürcüstana səfər etdi. Lakin buradan qardaşı Cahanşah üzərinə yürüdü. Qarışıqlıqdan istifadə edən Aleksandr Baqration Cahanşaha Qaraqoyunlulara hər il ödədikləri vergini ödəməkdən imtina etdiyini bildirən təhqiramiz məktub göndərdi. Məktuba qəzəblənən Türkmən hökmdarı Gürcüstan üzərinə yürüş etdi. O ilk əvvəl Qars ovasına gələrək 3 gün burda qaldı. Cahanşahın bu səfərində onu alimlər müşaiət etmişdi. Qaraqoyunlu hökmdarının bir çox piyada və süvari ilə səfərə çıxdığı xəbərini eşidən gürcü kralı Abxaziyaya qaçdı. Səfərinə davam edən Cahanşah isə 1440-cı ildə mart ayında 20 minlik ordu ilə Gürcüstana daxil oldu. Bütün ələ keçirilən əsirlər öldürüldü. Şamşulde şəhəri tutuldu, burada yaşayan və müqavimət göstərən 4 minə yaxın gürcü zərərsizləşdirildi. Daha sonra Tiflisə irəlilədi. Burada da 8 min nəfər qətlə yetirildi, 9 min insan əsir düşdü. Ərdəbil şeyxlərinin təklifi ilə burada yaşayan gürcü əhalisinin üzərinə dinlərini dəyişdirmək ümidi ilə ağır vergilər qoyuldu. Gürcüstan səfərindən dönərkən oğlu Həsən Əlinin Arran və Gürcüstana hakim təyin etdi.
Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah 1444-cü ildə Gürcüstana ikinci səfərini təşkil etdi. Nəticədə, yeni Baqration kralı və Atabəylərdən olan Axıska başda olmaqla Samiçxe bölgəsini ələ keçirdi, kralı vassal aslılığına saldı. Gürcüstanı dağıdıb, bir çox şəxsi əsir aldı. Gürcü mənbələri iddia edir ki, kral Vaxtanqla baş verən bu döyüşün nəticəsiz qalıb və Cahanşah bu səbəbdən Gürcüstandan geri çəkilib. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Gürcüstanın müsəlman qonşu ölkələri kimi burada etdiyi iki səfərlə ordusunun fəallığını qorumaqla yanaşı, xeyli qənimət də ələ keçirmişdir.
Ağqoyunluların Gürcüstana hücumları
Ağqoyunlu dövlətinin saray tarixçisi Əbubəkr Tehraniyə görə, Ağqoyunlu türkmənlərinin Gürcüstan səfərləri Qutlu bəyin dövründə başlamışdır. Tehrani yazır: “Küfrlə İslam ordusu gecə ilə gündüz kimi üz-üzə gəldi. Nəhayət, İslam günəşinin qabaqcıl qoşunları qılınclarını çəkib düşərgəni tərk etdikdə, parlaq günəşin kölgəli vəsvəsəsi hidayət şərqindən başını göstərdiyi zaman, tünd qara kafir ümmətinin şamını və çırağını söndürən əsl səhər açıldı, müsəlmanların hücumu uyuyan kafirləri yuxulu paltarlarından çıxartdı Onların başlarından şübhə pərdəsini qaldırdı. Dini qüvvətləndirən əmirin bir zərbəsi ilə o kimsəsiz ordu məğlub oldu. Axısqa şəhəri tutuldu. Böyük miqdarda qənimət əldə etdilər. Alınacaqları götürdülər, yeyilənləri yedilər."
Bu səfərdə gürcüləri məğlub edən türkmən əmiri Axıskanı ələ keçirdi və çoxlu qənimət əldə etdi. Lakin bu dövrə Ağqoyunlu türkmənlərinin Gürcüstana hücum edəcək qüvvədə olmadığından Tehrani tərəfindən verilən bu məlumat bəzi tarixçilər tərəfindən şübhə ilə qarşılanır. Bir digər tarixçilər Ağqoyunluların Gürcüstana hücumlarının Uzun Həsən bəyin dövründə başladığını qeyd edilər. Lakin Uzun Həsən dövründə baş verən Gürcüstan səfərlərinin xronologiyasında uyğunsuzluq nəzərə çarpır. Çünki bu ekspedisiyalar müxtəlif mənbələrdə fərqli şəkildə qarşımıza çıxır. Uzun Həsən bəyin Qafqazda gürcülərə qarşı ilk fəaliyyəti 1458-ci ildə (gürcü mənbələrində 1456-cı il) həyata keçmişdir. Uzun Həsən Ərzincanı ələ keçirdikdən sonra 1458-ci ildə paytaxtı Amiddə əsgərləri ilə Gürcüstana səfər etmək üçün hazırlıq görməyə başlayır. Əli Şəkərin oğlu Pir Əlini azad edib, Cahanşahın yanına göndərir. O bu hərəkəti ilə səfər zamanı Qaraqoyunlular tərəfindən gələ biləcək hücumların qarşısını almağı hədəfləyirdi. Daha sonra Qarasu (Fırat) çayını keçərək Tarmuk yaylağına gəlir. Burada Sulan bəyi azad edib Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın yanına göndərdi.Bundan başqa o, süvari qüvvələri toplayaraq ordusunu gücləndirdi. Beləliklə Uzun Həsən istiqamətini Gürcüstana tərəf çevirdi. Bundan xəbər tutan gürcülərin bir qismi artıq kənd və şəhərlərini qoyub qaçmışdı. Bir digər qismi isə müdafiə qalalarının gücünə arxalanaraq yerlərini tərk etmədi. Uzun Həsən Gürcüstana daxil olduqdan sonra buradakı müsəlman əsirləri xilas etdi. Tərəflər arasındakı döyüş Samaqar qalası yaxınlığında baş tutdu. Qala əhalisi uzun müddət müqavimət göstərsə də Uzun Həsən qalanı tutmaq əzmindən dönmədi və əsgərlərinə əmr etdiki qala bürclərinə çıxsınlar. Lakin bu əsgərlər bir-birinin ardınca öldürüldüş Digər bir qrup isə qala qapısına yönəlib buranı tutdu. Çox keçmədən Samaqar qalası türkmənlər tərəfindən tutuldu. Yürüşə davam edən Uzun Həsən Etreker adlı kəndə gəldi. Buradakı gürcüləri əsir alaraq, bir çox heyvanı və ərzağı qənimət kimi ələ keçirdi. Uzun Həsənin bu səfərdəki məqsədi Axıskaya getmək idi. Lakin burada olarkən Şəbinqarahisar və Kemax qalalarının hakimlərinin üsyan etdiyindən xəbər tutub Ərzuruma qayıtmalı olur. Səfər nəticəsində əsir düşən gürcülərin bir qismi satıldı, bir qismi isə İslamı qəbul etdiyi üçün sərbəst buraxıldı. Ağqoyunlular çoxlu qənimət ilə geri döndülər. Uzun Həsən ilk Gürcüstan səfərindən sonra qışlağa çəkildi. 1459-cu ildə Məmlük sultanına elçi göndərərək 6 qalanı gürcülərdən aldıqları barədə məlumat verdi.
Türk hökmdarları bu şəkildə gürcülərə qarşı kompaniyalar apararkən, Avropa dövlətləri gürcülərlə sıx əlaqədə idilər. Bu münasibətlər XIII əsrin əvvəlindən Osmanlılar İstanbulu fəth edənə qədər möhkəm şəkildə davam etdi. 1461-ci ildə Papa elçisi Ludovikonun müşayiəti ilə Gürcüstan və Trabzon elçiləri, in tacqoyma mərasimində iştirak etmişdilər. Qərb xristian dövlətləri bu hərəkətləri ilə Şərq xristianlarını maddi və mənəvi cəhətdən qorumağa çalışırdılar. Bununla belə, XV əsrin sonlarında gürcü monarxiyası üçün həyəcanlı bir dövr başlamışdı. Çünki Osmanlı türkləri İstanbulu fəth etdilər. Bu səbəbdən Gürcüstanın Qərbi Avropa ilə əlaqələri kəsildi. Osmanlılar Baqrationlarla müttəfiq olan Trabzon xanədanlığına da son qoyub, Gürcüstan sərhədinə yaxınlaşmışdılar. Digər tərəfdən isə türkmənlərin axınları Gürcüstanı şiddətli formada təhdid edirdi. Gürcülərin zaman-zaman qarşılaşdıqları bu təhlükələr Ağqoyunlu türkmənləri dövründə Uzun Həsənin Gürcüstana ikinci ekspedisiyası ilə həyata keçmişdi. Bu səfərin səbəbi 1463-cü ildə gürcülərin arasında baş verən fikir ayrılığı idi. Çünki kral VIII Giorgi, cənubda Kartlis-Kelidən şimalda Taşiskariyə qədər uzanan ərazilərə hakim idi. O, Atabəylərdən Ağboğanın əmisi oğlu II Kvarkvaredən (1451-1466) vergi istədi. Nəticədə onlar arasında münaqişə yarandl. 1461-ci ildə Fateh Sultan Mehmed Trabzonu fəth etdikdən sonra o, bu Atabəyə məktub göndərərək torpağına toxunmayacağını bildirir. Osmanlıların Trabzonda məskunlaşması Gürcüstana da öz təsirini göstərdi. Kutaisidə yaşamış İmereti bəyi Baqrat, Svanlar (Suan) eristavı Gelovan, Güril eristavi Vardanoğlu Kaxaber, Meqrel və Odiş hakimi Dadyan Libarit və Şirvan hökmdarı Şirvanşah birləşərək, Tiflis/Gürcüstan kralı VIII Georgini 1462-ci ildə Kutaisinin cənubundakı Çihori kəndi yaxınlığında məğlub etdilər və bu yolla müstəqil olub, Tiflisin tabeliyindən çıxdılar. Bu qələbədən sonra Baqrat Kutaisidə tac geydi və İmeret Krallığını qurdu. Giorgi, bu itkilərdən sonra Atabəy II Kvarkvareni vergi üçün sıxışdırdıqda o da İmerətə qaçdı və Uzun Həsənin yanına elçi göndərərək ondan kömək istədi. Bu köməyin müqabilində isə ona sadiq qalacağına söz verdi. Bu ərəfədə gürcü əsgərləri Atabəy yurdunu ələ keçirmiş, vergi yığmağa başlamışdı. Nəticədə 1463-cü ildə Uzun Həsən ordu komandirlərindən olan Giləkli oymağından Dərviş bəy ilə Timur bəyin rəhbərliyində ordu göndərdi. Çox keçmədən onlar Axıskanı tutdu və Atabəy Kvarkvare burada müstəqil şəkildə hökmranlıq etməyə başladı və Diyarbəkirə tabe oldu. Ağqoyunlu bəyləri həmçinin Baqrationların Somxeti və Kartli (Tiflis) vilayətlərinə basqın və talanlar edərək geri qayıtdı. Lakin gürcülərin Ağqoyunlu hökmdarına qarşı olan bu itaəti uzun çəkmədi. Çox keçmədən gürcülərin itaətsizliyi Uzun Həsənin 3-cü Gürcüstan səfərinə çıxmasına səbəb oldu. Əslində o, 1466-cı ilin yazında Gürcüstan ərazisinə daxil olmuş, Çamaxar adlı möhkəm bir qalanı mühasirəyə alıb, fəth etmişdi. Eyni zamanda öz əsgərlərinə ətrafı dağıtmağı tapşıran türkmən hökmdarı bu səfərdə xeyli qənimət ələ keçirdi. Həsən bəyin Gürcüstan səfərinin məqsədlərindən biri Axıska qalasını ələ keçirmək idi. Lakin onun doğma şəhərindəki qarışıqlıq buna mane oldu. Bu səbəbdən gürcülərə əsir düşmüş müsəlmanları xilas edərək çoxlu qənimətlərlə Ərzuruma qayıtdı. Ağqoyunlu türkmənlərinin bu üçüncü səfərində II Atabəy Kvarkvare 1466-cı ilin yanvarında öldü və onun yerinə on iki yaşlı oğlu Bahadur bəy (1466-1475) keçdi.
Beləliklə, Uzun Həsən Diyarbəkirdə taxta çıxmasının 16-cı ilində Ağqoyunlu sərhədini qərbdə Fəratdan şərqdə Herat qapılarına qədər uzatmış, şimalda isə Qafqazdan cənubda Bəsrə körfəzi və Ümman dənizi sahillərinə qədər ərazilərə hakim olmuşdu. 1472-ci ildə baş tutan 4-cü səfər Ağqoyunluların osmanlılarla az sonra edəcəyi müharibəyə hazırlıq kimi düşünülmüşdü. Beləliklə dördüncü gürcü səfərinə çıxan Həsən bəy 1472-ci ildə Gürcüstana daxil olur və böyük ərazilər ələ keçirir. O ilk əvvəl Samçeyə daxil olur və burada bir çox rahibi və keşişi zərərsizləşdirir. Daha sonra Tiflisi ələ keçirən şah bir çox qalanı da fəth edir. Gürcüstan hakimi olan Baqratdan məmləkətini alıb Konstantin və Aleksandr adlı gürcü bəylərinə verdi. Bundan sonra Uzun Həsən bəy zəfərlə paytaxt Təbrizə doğru yola düşdü. Tiflisi isə böyük əmirlərindən olan Sufi Xəlil bəyə iqta kimi verib, Gürcüstanın sərhəd bölgələrinin idarəsini ona həvalə etdi. Uzun Həsən Gürcüstanı tərk edərkən Baqrat öz elçisini onun yanına göndərdi. Elçi özü ilə 19 misqal yaqut və 12 misqal ağırlığında ləl parçası gətirmişdi. O düşünürdü ki, Uzun Həsən qarşılığında hakimiyyətini geri qaytaracaq. Lakin Uzun Həsən onun hədiyyələrini qəbul etmədi. O, Gürcüstanı tərk edərkən özü ilə mal, zinət əşyaları və heyvanlardan başqa üç min əsir aparmışdı.
Ağqoyunluların Gürcüstana beşinci səfəri Fateh Sultan Mehmedin 1473-cü il avqustun 12-də Tərcan yaxınlığında Otluqbeli düzündə Uzun Həsəni məğlub etməsinin təsiri ilə həyata keçmişdi. Çünki bu səfərdən əvvəl Yaxın Şərqin iki türk dövləti Osmanlı və Ağqoyunlu arasında böyük mübarizə başlamışdı. Bu iki dövlət arasında gedən müharibələrin dağıntıları qonşu Gürcüstanda da öz əksini tapmışdı. ın dövründə Akqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən ona tabe olan gürcü kralından kömək istədi. Lakin Gürcü kralı ona lazım olan köməyi göstərmədi. Nəticədə Uzun Həsən Osmanlıya qarşı müharibədə aldığı böyük məğlubiyyətdən sonra ona köməklik göstərməyən gürcüləri cəzalandırmaq qərarına gəldi. Bu məqsədlə hərəkətə keçən Uzun Həsən 1477-ci ildə təxminən 20 min atlı ordusu və 6 min ağırlıq daşıyıcısı ilə Təbrizdən şimal-qərbə doğru hərəkət etdi. Gürcüləri qorxutmamaq üçün o, Osmanlıya qarşı yürüşdə olduğu barədə şayiələr yaydırdı. Yeddi günə yaxın yol gedəndən sonra istiqamətini Gürcüstana tərəf çevirdi. Ağqoyunlu türkmənləri gürcü torpaqlarına yaxınlaşanda Uzun Həsən keçidlərin meşələrlə örtülü olması səbəbindən beş minlik yüngül süvaridən ibarət avanqard ordusunu yol açmaq üçün göndərdi. Onlar sıx meşəlik ərazilərində cığır açmaq üçün balta və oddan istifadə etdilər. Beləliklə, türkmən ordusu yolu açıb irəliləməyə başladı. İki günlük yürüşdən sonra türkmənlər Tiflisə gəldilər. Şəhər sakinlər tərəfindən tərk edildiyindən türkmənlər müqavimət göstərmədən şəhəri tutdular. Lakin Somxetiyada bəzi kiçik toqquşmalar baş verdi. Bu zaman kral Baqrat öz ölkəsində deyildi. Türkmənlərin gəldiyini eşidən gürcülərin bir çoxu meşələrə gizləndi,digər hissəsi isə qalalara sığındı. Ağqoyunlular Tiflisi ələ keçirib burada yaşayan gürcüləri özlərinə tabe etdilər. Həmçinin burada atlı alayı yaratdılar. Ardınca türkmənlər Qoriyə doğru hərəkətə keçdilər. Qorililər dağlara pənah gətirdiyi üçün şəhər boş qalmışdı. Beləliklə, Tiflisdən sonra Qori də Uzun Həsənin ordusu tərəfindən tutuldu. Onun buradan göndərdiyi basqınçılar Tiyanetiyə qədər irəlilədi. Kaxeti şahzadəsi I Giorgi Uzun Həsənə hədiyyələr və qullar göndərərək itaət edəcəklərinə zəmanət verməyə çalışırdı. O, 16 min duka (qızıl) vergi müqabilində Tiflisdən başqa gürcü torpaqlarının idarəsini I Georgiyə buraxaraq sülh bağlamağa razı oldu.Uzun Həsən ələ keçirilən qənimətlərin bir qismini özü ilə apardığı şeyxlərə və alimlərə payladı. Səfərin sonunda xəstələnən şah 5000 əsirlə Təbrizə qayıtdı. Uzun Həsən Gürcüstan səfərindən sonra burada vəziyyət daha da pisləşdi. Çünki şahın Gürcüstana vali kimi təyin etdiyi sufi Xəlil gürcüləri idarə etməyə başlamışdı. Hətta Xəlil bəy davamlı olaraq gürcülərə basqın edirdi. Lakin 1478-ci ildə Uzun Həsənin vəfatı ilə Ağqoyunlu məmləkətində qarışıqlıq yarandığından Sufi Xəlil bəy Gürcüstan sərhədini tərk edərək Təbrizə qayıtdı. Ağqoyunlu dövlətinin vəziyyətini dəyərləndirən gürcülər də Tiflisə qayıtmağa başladı.
Uzun Həsənin təşkil etdiyi bu səfərlər əsasən hərbi məqsədlər daşıyırdı. Bu səbəbdən də dövrün məşhur mütəfəkkir və şairlərindən biri olan Cami onu “Qazilərin və döyüşçülərin sultanı” adlandırmışdır. Caminin günümüzə gəlib çıxan Uzun Həsənə yazdığı məktub var. Bu məktub Uzun Həsən tərəfindən daha əvvəl Hicaz yollarının təhlükəsizliyi ilə bağlı Gürcüstan səfərlərindən Camiyə yazdığı məktubun cavabıdır. Bunlara əlavə olaraq Osmanlı hökmdarları II Bəyazid də Uzun Həsənə məktub yazaraq Gürcüstan səfərlərində ona uğurlar arzulamışdır.
Sultan Yaqubun Gürcüstan hücumları
Uzun Həsənin ölümündən sonra gürcülərin əldə etdikləri rahatlıq çox uzun sürmədi. Ağqoyunlu dövlətinin ikinci böyük hökmdarı Yaqub sultan olduğu üçün gürcülər yenidən türkmən basqınlarına məruz qalmağa başladılar. Sultan Yaqub 1482-ci ildə yaylaqdan qayıtdıqdan sonra Gürcüstana səfər etmək qərarına gəlmişdi. Çünki gürcü bəylərindən olan Karkura türkmənləri narahat edirdi. Nəticədə Sultan Yaqub Diyarbəkir və Azərbaycan qoşunlarını Axıskaya göndərir. Bu ərəfə də özü isə Təbrizdən çıxıb Üçmüədzinə gedən yolu tutaraq Gürcüstana doğru hərəkət edir. Eyni zamanda Ağqoyunlu əmirlərindən olan Süleyman bəy və Gülabi bəy də Bektaşda onun ordusuna qatılırlar. Havaların soyuq keçməsi nəticəsində qar və şaxta səbəbindən səfər çətinləşmişdi. Lakin bütün bu çətinliklərə baxmayaraq türkmən ordusu Axıska şəhərinə gəlib çıxır. Akqoyunlu ordusu burada kilsələri dağıdıb, xəzinələri qarət etdikdən sonra xarabalıqları hələ də qalan Axıska qalasını mühasirəyə alırlar. Lakin bu qala gürcülər tərəfindən möhkəmləndirilmiş və ətrafında tunellər tikilmişdi. Qalanın adi döyüş arabaları ilə tutmağın mümkün olmadığını görən Ağqoyunlular şiddətli top atəşinə başlayırlar. Bu toplarla onlar hər saat bir qala divarlarını vururdu. Hücum zamanı atılan toplardan biri taxıl anbarına düşərək taxılları yandırsa da, gürcülər bunu hiss etmirlər. Nəticədə qalada böyük yanğın başlayır. Gürcülərin təşvişə düşdüyünü görən Ağqoyunlu qoşunu böyük həyəcanla qala divarlarına dırmaşmağa başlayır. Bu vəziyyət qarşısında qalanı müdafiə etməyin mümkün olmadığını görən gürcü əyanları qalanı tərk edirlər. Sultan Yaqub qalanın qarşısında gözləyirdi. Qaladakı gürcü Aznavurları bağışlanma diləmək üçün qaladan enirlər. İslam dinini qəbul edənlərə hörmət və ehtiram göstərilmişdi. Lakin qəbul etməyənlər əsir düşdülər. Sultan Yaqub bu səfərdə onu müşayiət edən üləmaya çoxlu qullar vermişdi. Ağqoyunlu türkmən qoşunu Axıska qalasını fəth edib çoxlu qənimət ələ keçirdikdən sonra gürcü krallarının xəzinələrinin saxlandığı Xatun qalasına doğru hərəkət edirlər. Bu zaman Karkuranın anası da bu qalada idi. Türkmənlərə qarşı müqavimətin mənasız olduğunu anlayan Karkura Yaqub şahdan aman diləmək üçün keşiş göndərir. Keşiş qaladakı hər şeyi onlara təslim edəcəklərini bildirib aman diləyir. Sultan Yaqub onun xahişini qəbul edir. Sonrakı gün keşiş aznavurlarla birlikdə qaladan enib Ağqoyunlu düşərgəsinə gəlir. Sultan Yaqub Aznavurların mühafizə edilmək üçün əsgərlərə verilməsini, keşişin isə həbs edilməsini əmr edir. Çox keçmədən divan üzvləri və Tavacılar qalaya daxil olaraq xəzinəni ələ keçirirlər. Karkura qaçaraq canını xilas edir. Daha sonra oğlunu məktub və hədiyyələrlə Yaqub bəyin yanına göndərərək öz ölkəsinə qayıtmasına icazə veriləcəyi təqdirdə xəzinədən başqa əsgərlərə nal bahası olaraq beş yüz tümən pul verəcəyini və bu pullar göndərilənə qədər oğlunun girov götürülməsini təklif etdi. Bu vəziyyət qarşısında mərhəmətə gələn Sultan Yaqub səfərin başa çatdığını bildirərək Təbrizə qayıtdı.
Uzun Həsənin ölümündən sonra Şiraza gəlib burada fəaliyyət göstərən Sufi Xəlilin zülmündən bezən əhali onu Sultan Yaquba şikayət edir. Şikayətləri nəzərə alan şah onu Gürcüstana göndərməyə qərar veriri və bu məqsədlə 1487-ci ildə onu Şirazdan çağırır.
Sultan qışlaqda olduğu zaman bir neçə dəfə gürcülərin üzərinə hücum edir. Bu səfərlərdən birində Konstantin Tiflis qalasını tərk edərək başqa şəhərə qaçır. Sufi Xəlil bu vəziyyətdən istifadə edib Tiflisə hücuma hazırlaşır. Bu məqsdələ yeni bir top, həmçinin Borçalıda, Gürcüstanın cənubunda yeni qalala inşa etdirir. Hazırlıqlardan xəbər tutan III Konstantin Tiflisə çəkildi. Sultan Yaqub Qarabağa gəldikdə Sufi Xəlil ona hazırlıqlar barədə məlumat verdi və icazə istədi. Həmçinin xahiş etdiki sultan ona köməkçi qüvvələr göndərsin. Sultan Yaqub bu istəyin qarşılığında Zənginşah bəy Pərvanəçini dəyərli hədiyyələr ilə birlikdə Sufi Xəlilin yanına göndərir. Bu zaman Qaraağac meşəsində olan Ağqoyunlu qoşunu toplaşmağa başlayır. Digər tərəfdən eşikağası Vəli Aka da Tiflis qalası yaxınlığında Sufi Xəlilin ordusuna qoşulur. Ağqoyunlu qoşunu ilk əvvəl Kuçir qalasını ələ keçirir. Buradan ələ keçirilən qənimətlər isə Sultan Yaqubun hüzuruna göndərilir. Daha sonra 29 yanvar 1489-cu ildə Tiflis qalasına doğru hərəkətə başlayırlar. Gürcülər şəhəri tərk edib Tiflis qalasına sığınmışdılar. Ağqoyunlular dərhal top atəşinə başlayırlar. Müqavimət göstərə bilməyən gürcülər qalanı tərk edib meşələrə üz tutdular. Burada tərəflər arasında baş verən toqquşmada böyük qəhrəmanlıq göstərir. Ağqoyunlu qoşunu Kür çayı sahilindəki Qarğatay kəndində bir neçə gün dincəlməyə və yürüşə davam etməyə qərar verirlər. Bu zaman Kontantin aman diləmək üçün anasını Ağqoyunlu əmirlərinin yanına göndərsə də onun xahişi qəbul edilmir. Nəticədə Konstantin Tiflis qalasını tərk etmək məcburiyyətində qalır. Vəli Aka 1489-cu ilin fevral ayında Tiflis qalasını fəth edir. Sultan Yaqub bu səfərdə iştirak edən hərkəsə hədiyyələr paylayır. Hacı bəy Mosulluya tuğ və nağara bağışlayır. Daha sonra bu uğurlu səfər barədə ətraf qonşularına məktub yazaraq məlumat verir. Sultan Yaqubun 1490-cı il 24 dekabrda ölümündən sonra Ağqoyunlular tərəfindən Gürcüstana başqa bir səfər təşkil edilməmişdir.
Səfəvilərin Gürcüstana hücumları
XV əsrin sonlarında Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində baş vermiş çəkiş mələr, feodal pərakəndəliyi və Səfəvi şeyxlərini nüfuzunun artması şəraitində Ağqoyunlu dövləti tamamilə dağılmaq, iqtidarını itirmək ərəfəsində idi. Xalq kütlələri daxili müharibələrdən yorulmuşdu və yeni, vahid dövlətin yaranması üçün əlverişli şərait yetişmişdi. Ərdəbil şeyxlərinin A zərbaycandan kənarda da müridləri vardı. Baş verməkdə olan hadisələrlə əlaqədar olaraq həmin müridlərin fəaliyyət miqyası genişlənməyə başladı. İranda, İraqi Ərəbdə, Kürdüstanda və xüsusilə Rumda (Kiçik Asiyada) imami məzhəbinə sadiq olan şiələr, Səfəvilərin tərəfdarı kimi çıxış edən dərvişlər silaha sarıldılar və Şeyx İsmayıl Səfəvi başda olmaqla siyasi məqsədlər naminə mübarizəyə başladılar.
Şah İsmayılın Gürcüstana yürüşləri
1501-ci ilin payızında İsmayıl təmtəraqla Təbrizə daxil oldu, adına xütbə oxutduraraq sikkə zərb etdirdi və Azərbaycanın taxt-tacına yiyələndi. Beləliklə, 1501-ci il Səfəvilər dövlətinin mövcudluğunun əzəli kimi qiymətləndirilir. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin Osmanlı Türkiyəsi və Orta Asiyadakı Şeybanilər dövləti ilə qarşılıqlı əlaqələri şiə-sünni düşmənçiliyi ilə səciyyəvi idi. Ağqoyunlu əmirlərini "üsyankar qızılbaş tayfalarına" qarşı mübarizəyə təhrik edən və hətta birbaşa hərbi yardım göstərən II Sultan Bayazid Səfəvilərlə üz-üzə toqquşmadan çəkinirdi. O, Osmanlı dövləti ərazisində Ərdəbil təriqəti müridlərinin (Kiçik Asiya qızılbaşlarının) çıxışından ehtiyat edirdi. Şah İsmayıl gələcək mübarizədə mövqelərini yaxşılaşdırmaq üçün ilk əvvəl Gürcüstanda möhkəmlənmək qərarına gəldi. Gürcüstandakı vəziyyət də bünün üçün əlverişli idi, çünki orada bir-biri ilə mübarizə aparan bir neçə knyazlıq mövcud idi. Qızılbaşların oraya hücum edə bilməsi üçün lazım olan formal bəhanəni elə gürcülərin özləri yaratdılar.Beləki Mesxeti çarı IV Kvarkvare (1516-1535) İmereti hökmdarı tərəfində məğlub edilərək Naxçıvanda olan İsmayılın düşərgəsinə sığındı. İsmayıl ondan istənilən yardıma cavab olaraq Div sultan Rumlunun komandanlığı altında qızılbaş ordusunun bir hissəsini Gürcüstana göndərdi. Yürüş nəticəsində İmereti ordusu darmadağın edildi və o, yardım almaq üçün Osmanlı ordusuna sığındı. Kvarkvare isə taxt-tacı özünə qaytardı. Sonrakı bir neçə il ərzində Osmanlıdan türk ordusu ilə birlikdə qayıdan İmereti hökmdarı yenidən Kvarkvarenin mülklərinə basqınlar etməyə başladı. Dəbildə baş vermiş döyüşdə qızılbaşlar Osmanlı ordusunu darmadağın etdilər, Osmanlı sərkərdəsi öldürüldü, İmereti hökmdarı isə dağlara qaçmaqla canını qurtara bildi. Div Sultan Rumlunun komandanlığı altında qızılbaşların üçüncü Gürcüstan yürüşü 1521-ci ildə baş verdi. Bu yürüş Kaxeti çarının Şəkiyə basqınına cavab xarakteri daşımaqda idi. Div Sultan Qanıq (Alazan) və Qabırrı (İori) çaylarını keçərək Zəyəm və Qərəm qalalarına hücum etdi. Ləvənd xan qələbə qazana bilməyəcəyini görərək Div Sultanın hüzuruna gəldi. Onunla birlikdə, Gürcüstanın digər hökmdarları-Kvarkvare, Davud bəy və İmereti hökmdarı da bu cür hərəkət etdilər. Onlar Div Sultanla birlikdə Naxçıvanda qışlayan Şah İsmayılın yanına gəldilər. Burada gürcü çarları Səfəvilərə hər il vergi (bac-xırac) verməyi öhdələrinə götürdülər və öz mülklərinə qayıtdılar.
Şah İsmayıl vəfatından bir qədər əvvəl Şəki ilə Gürcüstan ətraflarında olmuş və orada qızılbaşlarla Şəki əyanları birlikdə ov etmişdirlər. Buradan geri dönərkən Şah İsmayıla Kaxeti hökmdarı Ləvəndin böyük qoşunla Şəkiyə hücum etdiyini, şəkililərin məğlub olduğunu bildirirlər. Buna qəzəblənən Şah İsmayıl Ləvəndin üzərinə yürüş etmək istəsə də, xəstələnib vəfat etməsi onun bu planına əngəl olur.
Şah Təhmasibin Gürcüstana yürüşləri
Səfəvi-Venesiya koalisiyası təşkil etmək üçün xüsusi bir sifarişlə Səfəvi sarayına göndərilən səyyah və tacir Membre 1539-1542-ci illərdə Gürcüstanın daxili vəziyyətini aşağıdakı kimi təsvir edirdi:"Meqreli kralı Dadyandır. Burada şimalda çox yüksək dağlar mövcuddur. Kral Başıaçığın Kutaisi şəhərinə getdik. Şəhər olduqca kiçikdir. 7-8 gün yol getdikdən sonra Qoriyə çatdıq. Şəhərin yanından bir çay axır. Burada Trabzonlu bir şəxsin evində qaldıq. Buranın kralı Luarsabdır. Onun (Kral Luarsabın) əyanlarının sayına görə təxminən 5000 nəfərdən ibarət aznavurlar adlanan atlıları var... adı çəkilən Tiflis şəhəri çox böyükdür, lakin çoxlu müharibələr nəticəsində onun böyük hissəsi dağıdılıb. Adı çəkilən kral Luarsab Sofiyə (yəni Şah Təhmasp) illik 1000 dukat xərac ödəyir."
Buradan anlaşılır ki, Kaxetiya çarlığı 1538-ci ilə qədər şah Təhmasibə xərac ödəmişdir.
1-ci yürüş. Səfəvi salnamələrinə görə, 1541-ci ilin yaz/yay mövsümündə paytaxt Təbrizdən yola düşən Səfəvi ordusunun Qarabağ üzərindən Gürcüstana daxil olmasını Təhmasib dövrünə aid ilk səfər sayılır. Şah bu zaman 27 yaşında idi və mərkəzi hakimiyyəti öz əlində cəmləmiş, öz ətrafında sədaqətli qızılbaş əmirləri yerləşdirmişdi. Bu zaman Gürcüstanda mərkəzi Zəyəm olan Kaxeti hakimi Ləvənd Xan və Məshət hakimi Keyxosrov Səfəvilərə boyun əysə də, mərkəzi Tiflis olan Kartli hakimi Laursab, Vali Dadyan və Vali Başıaçıq müxliflik edirdilər.
Şahın yola düşdüyünü xəbər tutan Luarsab şimalda əlçatmaz dağlara qaçdı. Həsən bəy Rumlu yazır ki, qızılbaş ordusu gecə vaxtı Tiflis şəhərinə çatdı. Tiflislilər müqavimət göstərsə də şəhər tutularaq dağıdıldı. Şah İslamı qəbul edənləri azad etsə də yerdə qalan insanları əsir götürdü. Şah qoşunu Luarsabı və qaçanları ələ keçirmək üçün Kür çayı boyunca hərəkət etdilər. Daha sonra Səfəvi ordusu Təbriz şəhərinə qayıtdı. Şah I Təhmasib həmin qışı Təbrizdə keçirdi.
2-ci yürüş. Şah 1546-cı ildə üsyankar qardaşı Əlqas Mirzəyə Əli Ağsaqqalı göndərib bağışlanma diləyib, tabe olmasını bildirdikdən sonra Gürcüstana yeni səfər hazırlıqlarına başladı. Buna səbəb Kaxeti Ləvəndin itaətsizlik etməsi ilə bağlı xəbərlərin şaha gəlib çatması idi. Beləliklə Təhmasib 1547-ci ildə Gürcüstana 2-ci səfərə başladı. Şah Təhmasib qoşunları ilə 1547-ci ilin qışında Ağşəhərə çatdı. Şahın gəliş xəbərini eşidən Ləvənd, Dərbənd tərəfdən Çərkəz torpaqlarına keçir. Bir sıra qalalar fəth edilir. Gürcü qoşunlarının məğlubiyyəti və bölgənin viran qalması ilə nəticələnən şiddətli döyüş baş verdi. Sonra qoşun Ağşəhərdən Təbdiyə yola düşdü, Ləvənd-bəy və onun rəqibi Başıaçıq öz sədaqətlərini ifadə edərək şahın düşərgəsinə çatdılar. Şah onları yaxşı qarşıladı və onlara fəxri paltarlar verdi. Tezliklə onlar öz mülklərinə qayıtdılar. Bu zaman ordu Gəncəyə doğru yürüş edərək Bulaq yaxınlığında müvəqqəti düşərgə saldı.
3-cü yürüş. 1551-ci ildə Keyxosrov Səfəvi ordusu Şəki yaxınlığında olarkən məktub göndərərək, Luarsab və bəzi gürcü bəylərinin onun mülkünə hücum etdiyini bildirərək kömək istədi. O, İsgəndər Paşanın Ərzurumdan gəldiyini və sərhəd vilayətlərində əməliyyatlar apardığını da bildirdi. Beləliklə Səfəvi ordusunun Gürcüstana 3-cü səfəri başladı. Çox güman ki, gürcü hakimi Luarsabla Osmanlı ordusunun ittifaq formalaşdırmasına əngəl ola bilmək üçün qızılbaş ordusu Bədir xan Ustaclı, Əli Sultan Təkəli, Şahverdi xan Ziyadoğlunun (Şahverdi xan bu yürüşdə həlledici rol oynamışdır) komandanlığı altında Kartlidə yerləşən Luarsabın əsas qalası üzərinə yürüşə başladılar. Səfərdən xəbər tutan Luarsab yenə qaçmağa nail oldu. Malinkub və Darzbad kimi monastrlar Səfəvi ordusu tərəfindən tutulub dağıdıldı. 1551-ci ilin payızında qızılbaş qoşunu Kaxetiyaya daxil oldu. Burada Luarsabın qoşunu ilə Səfəvi qoşunu arasında baş verən toqquşma nəticəsiz qaldı. Qızılbaşlar xeyli qənimət ələ keçirdi və həmin qışı Qarabağa qayıtdılar. Yürüş nəticəsində Keyxosrov Səfəvilərin vassal aslılığına düşdü. O həmçinin Şah Təhmasibə Tumak qalasının, Ağşəhəri və ətrafındakı əraziləri ələ keçirməyə yardım etdi. Lakin əsas rəqib gürcü ordusunun komandanı olan Luarsabı ələ keçirmək mümkün olmadı. Elə buna görə də, yerli əhaliyə qarşı qızılbaş ordusu tərəfindən cəzalandırma tədbirləri həyata keçirildi. İsgəndər bəy Münşi bu səfəri belə təsvir edir: "1551-ci ildə şah Ramazan ayı olmağı səbəbilə müsəlman ölkələrinə yox Gürcüstana tərəf üz tutmağa qərar verdi. Gürcü kafirlərindən Şir Şahın ölkəsini talamağı və atlar bəslənənə qədər Qarqara ölkəsində qalmağı düşünmüşdü. Beləliklə ordu Gürcüstana yönəldi və 1 ay müddətində Şuşad, Gürcü və Qarqara ölkələrində qaldılar. Bu ərəfədə Osmanlı qoşununun Şərqi Anadoluda olduğu xəbərini eşidən Şah Qulu adlı elçisini Hünkara yollayan Təhmasib, Gürcüstanın bəzi qala və sığınacaqlarını ələ keçirdi.30 min adamı əsir aldı və Qarabağa qayıtdı."
4-cü yürüş. Amasya sülhündən əvvəl əlverişli vəziyət gözləyən Luarsab bəzi talaçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olduqdan sonra Tiflisdə Səfəvi əleyhinə üsyan başlatdı. Qumuq əsilli türk tarixçi M.F.Kırzıoğlu bu üsyanda gürcülərə Osmanlıların yardım etdiyini bildirir. Təhmasib məşhur sərkərdəsi Şahverdi Sultan Ziyadoğlu Qacarın köməyi ilə Luarsabın ərazisini işğal etdi. Luarsab Şah Təhmasibin Osmanlı ordusuna qarşı istifadə etdiyi döyüş taktikasını onun özünə qarşı istifadə etdi və onunla həlledici döyüş meydanına çıxmaqdan yayındı. Lakin daha yaxşı ərbi strategiya hazırlayan qızılbaş ordusu onu məğlub etməyi və tədricən paytaxtına yaxınlaşmağı bacardılar. Nəticədə 1554-cü ildə Qori şəhərini ələ keçirdilər. Daha sonra Məzrut, Aydın, Parsatan qalaları səfəvilər tərəfindən tutuldu. Aydın qalasında Luarsabın anası qalırdı. Qalanın mühasirəsi zamanı Luarsabın dəstəsi inadkar müqavimət göstərdi. Lakin müdafiəçilərin müqaviməti qırıldı və qızılbaşlar qala əhalisinin çoxunu qılıncdan keçirdi. Bu yürüş zamanı 30 mindən çox gürcü əsir düşdü. Qızılbaş qoşunu qışı Qoridə keçirdilər. Buradan isə Gəncəyə qayıtdılar. Anonim səfəvi qaynağı Luarsabın bu döyüşdə Məhəmməd bəy Çepni tərəfindən öldürüldüyünü yazır. Onun ölümündən sonra haimiyyətə oğlu I Simon keçdi. Bu hadisədən 5 il sonra Simon Kaxetiya çarı Levan ilə müqavilə bağladı. Müqaviləyə əsasən tərəflər arasında qohumluq əlaqəsi yaradıldı. Bu müqavilənin əsas məqsədi isə I Simonun Tiflisi Səfəvilərdən almaq üçün mütəffiq axtarışı idi.
5-ci yürüş. 5 il müddətində gürcüləri öz ətrafında cəmləyən Simon 1561-ci ildə Qoridən hərəkətə keçərək Tiflisə doğru irəlilədi. Kaxeti hakimi Ləvənd oğlu Georgi də ona qoşuldu. Şahverdi xan bu dəfə üsyanı yatırmaq üçün Süleyman bəy və Qarabağ ordusu ilə birlikdə yola düşdü. Döyüşdə Georgi min nəfər adamı ilə öldürüldü. Mötəbər gürcü bəylərindən Zaza əsir düşüb Şahın hüzuruna gətirildi. Simon isə döyüş meydanından qaçdı. Yürüş nəticəsində Şahverdi xan müzəffər bir komandir kimi Gəncəyə qayıtdı. Şərəf xan Bidlisi 1560-cı il hadisələrindən bəhs edərkən Zəyəm hakimi Ləvəndin oğlu İsanın islamı qəbul etdiyini bildirir. Bunun müqabilində Şah Təhmasib ona Şəki hakimliyini verdi. Lakin bir müddət sonra yenidən üsyan edib Gürcüstana qaçmağa çalışanda tutulub Alamut qalasına həbs edilmişdir.
Simon Səfəvi hökmranlığını inadla rədd etməkdə davam edərkən, qardaşı XI David Kartlidə davam edən vətəndaş qarşıdurmasından və qeyri-sabit siyasi vəziyyətdən qorxaraq ona xəyanət etdi və Səfəvi tərəfinə keçdi. O, 1561-ci ildə tərəfdarlarının müşayiəti ilə Qəzvindəki saraya gəldi və Şah Təhmasibə beyət etdi. İslamı qəbul etdi və sonra Davud xan kimi tanındı. Şah Təhmasib onu Tiflisin hakimi kimi tanıdı və məhdud hakimiyyətlə mükafatlandırdı.
6-cı yürüş. Bir müddət sonra Simonun yenidən Kartlidə hökmranlıq qurduğu aydın olur. Şah da bu səbəbdən Tiflis bölgəsinə kömək məqsədilə Ustaclulardan Şahqulu Sultanı göndərdi. Səfəvi mənbələrindən aydın olur ki, Simon 1566-cı ildə qardaşı Davudu aradan götürürək Tiflisdə yenidən üsyana başlayır. İlk toqquşmada İbrahim Xəlifə Qaramanlı rəhbərliyindəki qızılbaş ordusu məğlub olur. Buna səbəb Davud xanın rəhbərliyindəki ordusunu Səfəvi ordusuna köməklik göstərməməsi idi. Lakin Simon Tiflis qalasını tuta bilməyib geri dönür. Şah Təhmasib Davudu yanına çağıraraq qardaşının qaldırdığı üsyanı yatırmağı tapşırır. Bu məqsədlə İbrahim bəy Alpavutu, Əliqulu bəy Qacarı və Şamxal bəy Çərkəzi kömək üçün onun yanına göndərir. Tərəflər arasında baş verən ikinci toqquşmada Simonun ordusu məğlub olur. Simon Təhmasibin hüzuruna çıxarılıb daha sonra Qəhqəhə qalasına həbs edilir.
1576-cı ildə Şah Təhmasibin ölümündən sonra Səfəvilər dövləti yenidən daxili qarışıqlıqdan sarsıldı. Şahın ölümündən sonra dövlətdə hakim mövqedə qalmaq üçün türkmən, tacik və qafqaz mənşəli qruplar arasında mübarizə başladı. Bu mübarizə hərəmin iştirakı ilə daha çox mürəkkəbləşdi. Bundan sonra Azərbaycan və Gürcüstan başda olmaqla 12 il davam edəcək Osmanlı-Səfəvi mübarizəsi başladı.
Qeyd
- Azərbaycan türklərinin 18-ci əsrə qədər olan adı
İstinadlar
- Savory, 1998. səh. 628-636
- Savory, 2007. səh. 33
- Sümer, 1992. səh. 37
- Paydaş, 2006. səh. 179
- Azərbaycan tarixi III cild, 2007. səh. 77
- Azərbaycan tarixi III cild, 2007. səh. 79
- Rumlu. səh. 202
- Sümer, 1992. səh. 141
- Sümer, 1992. səh. 142
- Rumlu. səh. 243
- Sümer, 1992. səh. 143
- Tehrani, 2014. səh. 20
- Woods, 1999. səh. 101
- Rumlu. səh. 394
- Paydaş, 2006. səh. 183
- Tehrani, 2014. səh. 228
- Paydaş, 2006. səh. 184
- Hinz, 1992. səh. 120
- Hinz, 1992. səh. 121
- Paydaş, 2006. səh. 185
- Paydaş, 2006. səh. 186
- Rumlu. səh. 566
- Paydaş, 2006. səh. 187
- Woods, 1999. səh. 240
- Woods, 1999. səh. 241
- Paydaş, 2006. səh. 190
- Rumlu. səh. 607
- Rumlu. səh. 608
- Paydaş, 2006. səh. 192
- Rumlu. səh. 426
- Əfəndiyev, 2007. səh. 64
- Əfəndiyev, 2007. səh. 65
- Əfəndiyev, 2007. səh. 66
- Aydoğmuşoğlu, 2020. səh. 411
- Khafipour, 2013. səh. 189
- Aydoğmuşoğlu, 2020. səh. 412
- Khafipour, 2013. səh. 191
- Khafipour, 2013. səh. 192
- Aydoğmuşoğlu, 2020. səh. 413
- Khafipour, 2013. səh. 193
- Aydoğmuşoğlu, 2020. səh. 414
- Aydoğmuşoğlu, 2020. səh. 415
- Khafipour, 2013. səh. 194
- Aydoğmuşoğlu, 2020. səh. 416
- Khafipour, 2013. səh. 195
- Khafipour, 2013. səh. 205
- Aydoğmuşoğlu, 2020. səh. 417
- Aydoğmuşoğlu, 2020. səh. 418
- Khafipour, 2013. səh. 206
Mənbə
- Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər)). Bakı: Elm nəşriyyat. Nailə Vəlixanlı. 2007. səh. 592.
- ABÜ BAKR-İ TİHRANI. KİTAB-İ DİYARBAKRİYYE. Ankara: TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ. Mürsel Öztürk. 2014. ISBN .
- Fahrettin Çiloğlu. Gürcülerin tarihi. İstanbul: Ant yayınları. 1993.
- Faruk Sümer. Karakoyunlular. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1992.
- Woods, John E. The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire. The University of Utah Press. 1999.
- Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix. Kastamonu: Uzanlar. Namiq Musalı, Oqtay Əfəndiyev. 2017. 661.
- Walter Hinz tərc T.Bıyıklıoğlu. Uzun Həsən və Şeyx Cüneyd. Ankara: TTK. 1992.
- Kazım Paydaş. Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin Gürcistana Yaptıkları Seferler. XXI. Tarih İncelemeleri Dergisi. 2006. 177–196.
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 407. ISBN .
- Donald Rayfield. Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. 2012. ISBN .
- Hani Khafipour. The Foundations of Safavid State: fealty, patronage, and ideals of authority (1501-1576). Chicago: The University of Chicago. 2013. 254.
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 407. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turkmenlerin Gurcustana hucumlari XV XVIII esrlerde Qaraqoyunlu Agqoyunlu ve Sefevi dovletinin Gurcustan erazisine etdiyi seferler Monqol hakimiyyetinin sona catmasi ile Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu turkmenleri tarix sehnesine cixmis bu erazide 2 ayri turkmen dovletinin esasini qoymusdular Turk ve dunya tarixinde ehemiyyetli yere sahib olan bu dovletler XV esrden baslayaraq Gurcustan erazisine muxtelif tarixlerde seferler teskil etmisdir Turkmenlerin Gurcustana hucumlari1460 ci ilde cenubdan Qaraqoyunlular ile hemserhed olan Gurcustan carligiTarix 1407 1502Yeri Gurcustan serqi Anadolu qerbi IranNeticesi Gurculerin qelebesiMunaqise terefleriGurcustan carligi 1407 1490 Kartli carligi 1490 1502 Kaxeti carligi 1490 1502 Sirvansahlar dovleti 1412 ci ilde Sefeviler dovleti Qaraqoyunlular dovleti 1407 1468 Agqoyunlular dovleti 1468 1502 Komandan lar VII Georgi I Konstantin I Ibrahim I Aleksandr IV Vaxtanq VI Baqrat II Konstantin I Sah Ismayil Qara Yusif Cahansah Uzun Hesen Sultan Yaqub Sufi XelilQaraqoyunlularin Gurcustana hucumlariBu dovrde Qafqazda yerlesen Gurcustan Teymurun seferlerinden zeiflemis ve turk axinlari ucun elverisli bir eraziye cevrilmisdi Lakin Teymurun olumu ile mirascilari arasinda siddetli mubarize basladi Bu veziyyetden istifade eden gurcu krali II Konstantin Gurcustan serhedlerinde qalan simvolik turk esgerlerini oldurtdu ve idareetmeni yeniden teskil etdi Teymurilerin burada hokmranliginin sona catmasindan sonra Baqratilerden olan I Aleksandr 1412 1442 Gurcustanda hokmranliq quraraq gurcu birliyini yaratmaga nail olsa da sonradan Gurcustan uc kralliga Kartliya Kaxetya Imereti ve bes knyazliga bolundu Teymurun hucumlarindan zeifleyen gurcu carligi yeniden dircelmeye basladi Lakin bu dircelis cox cekmedi Qisa muddet sonra Gurcustan serhedlerine yeni bir guc peyda olmusdu Bu guc Serqi Anadoluda meydana cixan Qaraqoyunlular idi Bu dovrde Qaraqoyunlu turkmen bascilari Teymurun ve varislerinin zeiflemesinden istifade ederek ozlerini Azerbaycan sahlari elan etmisdiler 1405 ci ilde Emir Teymurun olumunden sonra Ebu Bekr Mirze Qara Yusifle vurusmaq ucun Naxcivana geldi 1406 ci ilde bas vermis I Senbi Qazan doyusu Qara Yusifin ustunluyu ile sona catdi ve Ebu Bekr Sultaniyyeye qacdi Qara Yusif irelileyerek Tebrize daxil oldu Qara Yusif Sahruxu meglub etdikden sonra Bagdadi ele kecirdi ve Yaxin Serqde yeni aparici quvve kimi ozunu tesdiq etdi Teymurilerle Qaraqoyunlular arasinda hokmranliq ugrunda mubarize Gurcustana da tesir etmisdi Turkmenlerle gurculer arasinda geden muharibede gurcu krali VII Giorgi 1407 ci ilde Somxetide koceri turkmenler terefinden olduruldu 15 min gurcu esgeri ise esir dusdu Onun olumunden sonra gurcu taxtina kicik qardasi Konstantin cixdi Bu erefede Qaraqoyunlu Qara Yusif 1411 ci ilde onun emrlerine qulaq asmayan Iraqi Ecem valisi Bistam beyi cezalandirmaq ucun Erdebile gonderdiyi esgerlerin ugursuzluga ducar oldugu xeberini esitdi ve ozu buraya yurus etdi Sentyabr ayinda ise Sultaniyyeye yola dusdu Bistama ve qardaslarina ona itaet etmeleri barede xeber gonderse de onlar buna ehemiyyet vermediler Neticede Qara Yusif esgerlerine seheri dagitmagi emr etdi Bu erefede Sirvansah Ibrahim Seki hakimi Seyid Ehmed ve Gurcu krali Konstantin Qara Yusife qarsi ittifaqa girmisdiler Ittifaq xeberi Qara Yusife catdiqda o 17 noyabrda Qarabaga geldi ve Sirvansah Ibrahime elciler gonderib sulh teklif etdi Lakin Seyx Ibrahim onun bu teklifini geri cevirdi Netice de 19 dekabr 1412 ci ilde Qara Yusif Kur cayini kecerek mutteffiq quvveleri uzerine hucuma kecdi Qezeblenen Qara Yusif bu hucum neticesinde muttefiqleri meglub etdi Bu erefede Sirvan hakimi Seyx Ibrahim qacarken yixildi ve qolunu sindirdi Onu tanimayan bezi turkmenler esir goturerek Qara Yusifin yanina getirdiler Doyusun sonunda Seyx Ibrahimin qardasi Behlul ve Sirvan qazisi Movlana Zahiruddin bagislanaraq hebs edildi Gurcu krali Konstantin bir cox esgeri ve qardasi ile birlikde esir goturulerek olduruldu Bu parlaq qelebeden sonra Qara Yusif 1413 cu il fevralin 1 de Tebrize geldi Qaraqoyunlularin gurculer uzerinde qelebesi ile 1413 cu ilde Konstantinin yerine oglu I Aleksandr kecdi 1416 ci ilde Qara Yusif yeniden Gurcustana daxil oldu ve Axiska seherini ele kecirdi Sefer neticesinde kisilerin coxu oldurdu qadin ve usaqlari esir dusdu Belelikle Qara Yusifin Qafqazda apardigi bu seferler neticesinde Gurcustanin bir hissesi Qaraqoyunlular terefinden feth edildi 1431 ci ilde Mirze Isgender Gurcustana sefer etdi Lakin buradan qardasi Cahansah uzerine yurudu Qarisiqliqdan istifade eden Aleksandr Baqration Cahansaha Qaraqoyunlulara her il odedikleri vergini odemekden imtina etdiyini bildiren tehqiramiz mektub gonderdi Mektuba qezeblenen Turkmen hokmdari Gurcustan uzerine yurus etdi O ilk evvel Qars ovasina gelerek 3 gun burda qaldi Cahansahin bu seferinde onu alimler musaiet etmisdi Qaraqoyunlu hokmdarinin bir cox piyada ve suvari ile sefere cixdigi xeberini esiden gurcu krali Abxaziyaya qacdi Seferine davam eden Cahansah ise 1440 ci ilde mart ayinda 20 minlik ordu ile Gurcustana daxil oldu Butun ele kecirilen esirler olduruldu Samsulde seheri tutuldu burada yasayan ve muqavimet gosteren 4 mine yaxin gurcu zerersizlesdirildi Daha sonra Tiflise ireliledi Burada da 8 min nefer qetle yetirildi 9 min insan esir dusdu Erdebil seyxlerinin teklifi ile burada yasayan gurcu ehalisinin uzerine dinlerini deyisdirmek umidi ile agir vergiler qoyuldu Gurcustan seferinden donerken oglu Hesen Elinin Arran ve Gurcustana hakim teyin etdi Qaraqoyunlu hokmdari Cahansah 1444 cu ilde Gurcustana ikinci seferini teskil etdi Neticede yeni Baqration krali ve Atabeylerden olan Axiska basda olmaqla Samicxe bolgesini ele kecirdi krali vassal asliligina saldi Gurcustani dagidib bir cox sexsi esir aldi Gurcu menbeleri iddia edir ki kral Vaxtanqla bas veren bu doyusun neticesiz qalib ve Cahansah bu sebebden Gurcustandan geri cekilib Qaraqoyunlu hokmdari Cahansah Gurcustanin muselman qonsu olkeleri kimi burada etdiyi iki seferle ordusunun fealligini qorumaqla yanasi xeyli qenimet de ele kecirmisdir Agqoyunlularin Gurcustana hucumlariAgqoyunlu dovletinin saray tarixcisi Ebubekr Tehraniye gore Agqoyunlu turkmenlerinin Gurcustan seferleri Qutlu beyin dovrunde baslamisdir Tehrani yazir Kufrle Islam ordusu gece ile gunduz kimi uz uze geldi Nehayet Islam gunesinin qabaqcil qosunlari qilinclarini cekib dusergeni terk etdikde parlaq gunesin kolgeli vesvesesi hidayet serqinden basini gosterdiyi zaman tund qara kafir ummetinin samini ve ciragini sonduren esl seher acildi muselmanlarin hucumu uyuyan kafirleri yuxulu paltarlarindan cixartdi Onlarin baslarindan subhe perdesini qaldirdi Dini quvvetlendiren emirin bir zerbesi ile o kimsesiz ordu meglub oldu Axisqa seheri tutuldu Boyuk miqdarda qenimet elde etdiler Alinacaqlari goturduler yeyilenleri yediler Bu seferde gurculeri meglub eden turkmen emiri Axiskani ele kecirdi ve coxlu qenimet elde etdi Lakin bu dovre Agqoyunlu turkmenlerinin Gurcustana hucum edecek quvvede olmadigindan Tehrani terefinden verilen bu melumat bezi tarixciler terefinden subhe ile qarsilanir Bir diger tarixciler Agqoyunlularin Gurcustana hucumlarinin Uzun Hesen beyin dovrunde basladigini qeyd ediler Lakin Uzun Hesen dovrunde bas veren Gurcustan seferlerinin xronologiyasinda uygunsuzluq nezere carpir Cunki bu ekspedisiyalar muxtelif menbelerde ferqli sekilde qarsimiza cixir Uzun Hesen beyin Qafqazda gurculere qarsi ilk fealiyyeti 1458 ci ilde gurcu menbelerinde 1456 ci il heyata kecmisdir Uzun Hesen Erzincani ele kecirdikden sonra 1458 ci ilde paytaxti Amidde esgerleri ile Gurcustana sefer etmek ucun hazirliq gormeye baslayir Eli Sekerin oglu Pir Elini azad edib Cahansahin yanina gonderir O bu hereketi ile sefer zamani Qaraqoyunlular terefinden gele bilecek hucumlarin qarsisini almagi hedefleyirdi Daha sonra Qarasu Firat cayini kecerek Tarmuk yaylagina gelir Burada Sulan beyi azad edib Qaraqoyunlu hokmdari Cahansahin yanina gonderdi Bundan basqa o suvari quvveleri toplayaraq ordusunu guclendirdi Belelikle Uzun Hesen istiqametini Gurcustana teref cevirdi Bundan xeber tutan gurculerin bir qismi artiq kend ve seherlerini qoyub qacmisdi Bir diger qismi ise mudafie qalalarinin gucune arxalanaraq yerlerini terk etmedi Uzun Hesen Gurcustana daxil olduqdan sonra buradaki muselman esirleri xilas etdi Terefler arasindaki doyus Samaqar qalasi yaxinliginda bas tutdu Qala ehalisi uzun muddet muqavimet gosterse de Uzun Hesen qalani tutmaq ezminden donmedi ve esgerlerine emr etdiki qala burclerine cixsinlar Lakin bu esgerler bir birinin ardinca olduruldus Diger bir qrup ise qala qapisina yonelib burani tutdu Cox kecmeden Samaqar qalasi turkmenler terefinden tutuldu Yuruse davam eden Uzun Hesen Etreker adli kende geldi Buradaki gurculeri esir alaraq bir cox heyvani ve erzagi qenimet kimi ele kecirdi Uzun Hesenin bu seferdeki meqsedi Axiskaya getmek idi Lakin burada olarken Sebinqarahisar ve Kemax qalalarinin hakimlerinin usyan etdiyinden xeber tutub Erzuruma qayitmali olur Sefer neticesinde esir dusen gurculerin bir qismi satildi bir qismi ise Islami qebul etdiyi ucun serbest buraxildi Agqoyunlular coxlu qenimet ile geri donduler Uzun Hesen ilk Gurcustan seferinden sonra qislaga cekildi 1459 cu ilde Memluk sultanina elci gondererek 6 qalani gurculerden aldiqlari barede melumat verdi Turk hokmdarlari bu sekilde gurculere qarsi kompaniyalar apararken Avropa dovletleri gurculerle six elaqede idiler Bu munasibetler XIII esrin evvelinden Osmanlilar Istanbulu feth edene qeder mohkem sekilde davam etdi 1461 ci ilde Papa elcisi Ludovikonun musayieti ile Gurcustan ve Trabzon elcileri in tacqoyma merasiminde istirak etmisdiler Qerb xristian dovletleri bu hereketleri ile Serq xristianlarini maddi ve menevi cehetden qorumaga calisirdilar Bununla bele XV esrin sonlarinda gurcu monarxiyasi ucun heyecanli bir dovr baslamisdi Cunki Osmanli turkleri Istanbulu feth etdiler Bu sebebden Gurcustanin Qerbi Avropa ile elaqeleri kesildi Osmanlilar Baqrationlarla muttefiq olan Trabzon xanedanligina da son qoyub Gurcustan serhedine yaxinlasmisdilar Diger terefden ise turkmenlerin axinlari Gurcustani siddetli formada tehdid edirdi Gurculerin zaman zaman qarsilasdiqlari bu tehlukeler Agqoyunlu turkmenleri dovrunde Uzun Hesenin Gurcustana ikinci ekspedisiyasi ile heyata kecmisdi Bu seferin sebebi 1463 cu ilde gurculerin arasinda bas veren fikir ayriligi idi Cunki kral VIII Giorgi cenubda Kartlis Keliden simalda Tasiskariye qeder uzanan erazilere hakim idi O Atabeylerden Agboganin emisi oglu II Kvarkvareden 1451 1466 vergi istedi Neticede onlar arasinda munaqise yarandl 1461 ci ilde Fateh Sultan Mehmed Trabzonu feth etdikden sonra o bu Atabeye mektub gondererek torpagina toxunmayacagini bildirir Osmanlilarin Trabzonda meskunlasmasi Gurcustana da oz tesirini gosterdi Kutaiside yasamis Imereti beyi Baqrat Svanlar Suan eristavi Gelovan Guril eristavi Vardanoglu Kaxaber Meqrel ve Odis hakimi Dadyan Libarit ve Sirvan hokmdari Sirvansah birleserek Tiflis Gurcustan krali VIII Georgini 1462 ci ilde Kutaisinin cenubundaki Cihori kendi yaxinliginda meglub etdiler ve bu yolla musteqil olub Tiflisin tabeliyinden cixdilar Bu qelebeden sonra Baqrat Kutaiside tac geydi ve Imeret Kralligini qurdu Giorgi bu itkilerden sonra Atabey II Kvarkvareni vergi ucun sixisdirdiqda o da Imerete qacdi ve Uzun Hesenin yanina elci gondererek ondan komek istedi Bu komeyin muqabilinde ise ona sadiq qalacagina soz verdi Bu erefede gurcu esgerleri Atabey yurdunu ele kecirmis vergi yigmaga baslamisdi Neticede 1463 cu ilde Uzun Hesen ordu komandirlerinden olan Gilekli oymagindan Dervis bey ile Timur beyin rehberliyinde ordu gonderdi Cox kecmeden onlar Axiskani tutdu ve Atabey Kvarkvare burada musteqil sekilde hokmranliq etmeye basladi ve Diyarbekire tabe oldu Agqoyunlu beyleri hemcinin Baqrationlarin Somxeti ve Kartli Tiflis vilayetlerine basqin ve talanlar ederek geri qayitdi Lakin gurculerin Agqoyunlu hokmdarina qarsi olan bu itaeti uzun cekmedi Cox kecmeden gurculerin itaetsizliyi Uzun Hesenin 3 cu Gurcustan seferine cixmasina sebeb oldu Eslinde o 1466 ci ilin yazinda Gurcustan erazisine daxil olmus Camaxar adli mohkem bir qalani muhasireye alib feth etmisdi Eyni zamanda oz esgerlerine etrafi dagitmagi tapsiran turkmen hokmdari bu seferde xeyli qenimet ele kecirdi Hesen beyin Gurcustan seferinin meqsedlerinden biri Axiska qalasini ele kecirmek idi Lakin onun dogma seherindeki qarisiqliq buna mane oldu Bu sebebden gurculere esir dusmus muselmanlari xilas ederek coxlu qenimetlerle Erzuruma qayitdi Agqoyunlu turkmenlerinin bu ucuncu seferinde II Atabey Kvarkvare 1466 ci ilin yanvarinda oldu ve onun yerine on iki yasli oglu Bahadur bey 1466 1475 kecdi Belelikle Uzun Hesen Diyarbekirde taxta cixmasinin 16 ci ilinde Agqoyunlu serhedini qerbde Feratdan serqde Herat qapilarina qeder uzatmis simalda ise Qafqazdan cenubda Besre korfezi ve Umman denizi sahillerine qeder erazilere hakim olmusdu 1472 ci ilde bas tutan 4 cu sefer Agqoyunlularin osmanlilarla az sonra edeceyi muharibeye hazirliq kimi dusunulmusdu Belelikle dorduncu gurcu seferine cixan Hesen bey 1472 ci ilde Gurcustana daxil olur ve boyuk eraziler ele kecirir O ilk evvel Samceye daxil olur ve burada bir cox rahibi ve kesisi zerersizlesdirir Daha sonra Tiflisi ele keciren sah bir cox qalani da feth edir Gurcustan hakimi olan Baqratdan memleketini alib Konstantin ve Aleksandr adli gurcu beylerine verdi Bundan sonra Uzun Hesen bey zeferle paytaxt Tebrize dogru yola dusdu Tiflisi ise boyuk emirlerinden olan Sufi Xelil beye iqta kimi verib Gurcustanin serhed bolgelerinin idaresini ona hevale etdi Uzun Hesen Gurcustani terk ederken Baqrat oz elcisini onun yanina gonderdi Elci ozu ile 19 misqal yaqut ve 12 misqal agirliginda lel parcasi getirmisdi O dusunurdu ki Uzun Hesen qarsiliginda hakimiyyetini geri qaytaracaq Lakin Uzun Hesen onun hediyyelerini qebul etmedi O Gurcustani terk ederken ozu ile mal zinet esyalari ve heyvanlardan basqa uc min esir aparmisdi Agqoyunlularin Gurcustana besinci seferi Fateh Sultan Mehmedin 1473 cu il avqustun 12 de Tercan yaxinliginda Otluqbeli duzunde Uzun Heseni meglub etmesinin tesiri ile heyata kecmisdi Cunki bu seferden evvel Yaxin Serqin iki turk dovleti Osmanli ve Agqoyunlu arasinda boyuk mubarize baslamisdi Bu iki dovlet arasinda geden muharibelerin dagintilari qonsu Gurcustanda da oz eksini tapmisdi in dovrunde Akqoyunlu hokmdari Uzun Hesen ona tabe olan gurcu kralindan komek istedi Lakin Gurcu krali ona lazim olan komeyi gostermedi Neticede Uzun Hesen Osmanliya qarsi muharibede aldigi boyuk meglubiyyetden sonra ona komeklik gostermeyen gurculeri cezalandirmaq qerarina geldi Bu meqsedle herekete kecen Uzun Hesen 1477 ci ilde texminen 20 min atli ordusu ve 6 min agirliq dasiyicisi ile Tebrizden simal qerbe dogru hereket etdi Gurculeri qorxutmamaq ucun o Osmanliya qarsi yurusde oldugu barede sayieler yaydirdi Yeddi gune yaxin yol gedenden sonra istiqametini Gurcustana teref cevirdi Agqoyunlu turkmenleri gurcu torpaqlarina yaxinlasanda Uzun Hesen kecidlerin meselerle ortulu olmasi sebebinden bes minlik yungul suvariden ibaret avanqard ordusunu yol acmaq ucun gonderdi Onlar six meselik erazilerinde cigir acmaq ucun balta ve oddan istifade etdiler Belelikle turkmen ordusu yolu acib irelilemeye basladi Iki gunluk yurusden sonra turkmenler Tiflise geldiler Seher sakinler terefinden terk edildiyinden turkmenler muqavimet gostermeden seheri tutdular Lakin Somxetiyada bezi kicik toqqusmalar bas verdi Bu zaman kral Baqrat oz olkesinde deyildi Turkmenlerin geldiyini esiden gurculerin bir coxu meselere gizlendi diger hissesi ise qalalara sigindi Agqoyunlular Tiflisi ele kecirib burada yasayan gurculeri ozlerine tabe etdiler Hemcinin burada atli alayi yaratdilar Ardinca turkmenler Qoriye dogru herekete kecdiler Qorililer daglara penah getirdiyi ucun seher bos qalmisdi Belelikle Tiflisden sonra Qori de Uzun Hesenin ordusu terefinden tutuldu Onun buradan gonderdiyi basqincilar Tiyanetiye qeder ireliledi Kaxeti sahzadesi I Giorgi Uzun Hesene hediyyeler ve qullar gondererek itaet edeceklerine zemanet vermeye calisirdi O 16 min duka qizil vergi muqabilinde Tiflisden basqa gurcu torpaqlarinin idaresini I Georgiye buraxaraq sulh baglamaga razi oldu Uzun Hesen ele kecirilen qenimetlerin bir qismini ozu ile apardigi seyxlere ve alimlere payladi Seferin sonunda xestelenen sah 5000 esirle Tebrize qayitdi Uzun Hesen Gurcustan seferinden sonra burada veziyyet daha da pislesdi Cunki sahin Gurcustana vali kimi teyin etdiyi sufi Xelil gurculeri idare etmeye baslamisdi Hetta Xelil bey davamli olaraq gurculere basqin edirdi Lakin 1478 ci ilde Uzun Hesenin vefati ile Agqoyunlu memleketinde qarisiqliq yarandigindan Sufi Xelil bey Gurcustan serhedini terk ederek Tebrize qayitdi Agqoyunlu dovletinin veziyyetini deyerlendiren gurculer de Tiflise qayitmaga basladi Uzun Hesenin teskil etdiyi bu seferler esasen herbi meqsedler dasiyirdi Bu sebebden de dovrun meshur mutefekkir ve sairlerinden biri olan Cami onu Qazilerin ve doyusculerin sultani adlandirmisdir Caminin gunumuze gelib cixan Uzun Hesene yazdigi mektub var Bu mektub Uzun Hesen terefinden daha evvel Hicaz yollarinin tehlukesizliyi ile bagli Gurcustan seferlerinden Camiye yazdigi mektubun cavabidir Bunlara elave olaraq Osmanli hokmdarlari II Beyazid de Uzun Hesene mektub yazaraq Gurcustan seferlerinde ona ugurlar arzulamisdir Sultan Yaqubun Gurcustan hucumlari Uzun Hesenin olumunden sonra gurculerin elde etdikleri rahatliq cox uzun surmedi Agqoyunlu dovletinin ikinci boyuk hokmdari Yaqub sultan oldugu ucun gurculer yeniden turkmen basqinlarina meruz qalmaga basladilar Sultan Yaqub 1482 ci ilde yaylaqdan qayitdiqdan sonra Gurcustana sefer etmek qerarina gelmisdi Cunki gurcu beylerinden olan Karkura turkmenleri narahat edirdi Neticede Sultan Yaqub Diyarbekir ve Azerbaycan qosunlarini Axiskaya gonderir Bu erefe de ozu ise Tebrizden cixib Ucmuedzine geden yolu tutaraq Gurcustana dogru hereket edir Eyni zamanda Agqoyunlu emirlerinden olan Suleyman bey ve Gulabi bey de Bektasda onun ordusuna qatilirlar Havalarin soyuq kecmesi neticesinde qar ve saxta sebebinden sefer cetinlesmisdi Lakin butun bu cetinliklere baxmayaraq turkmen ordusu Axiska seherine gelib cixir Akqoyunlu ordusu burada kilseleri dagidib xezineleri qaret etdikden sonra xarabaliqlari hele de qalan Axiska qalasini muhasireye alirlar Lakin bu qala gurculer terefinden mohkemlendirilmis ve etrafinda tuneller tikilmisdi Qalanin adi doyus arabalari ile tutmagin mumkun olmadigini goren Agqoyunlular siddetli top atesine baslayirlar Bu toplarla onlar her saat bir qala divarlarini vururdu Hucum zamani atilan toplardan biri taxil anbarina duserek taxillari yandirsa da gurculer bunu hiss etmirler Neticede qalada boyuk yangin baslayir Gurculerin tesvise dusduyunu goren Agqoyunlu qosunu boyuk heyecanla qala divarlarina dirmasmaga baslayir Bu veziyyet qarsisinda qalani mudafie etmeyin mumkun olmadigini goren gurcu eyanlari qalani terk edirler Sultan Yaqub qalanin qarsisinda gozleyirdi Qaladaki gurcu Aznavurlari bagislanma dilemek ucun qaladan enirler Islam dinini qebul edenlere hormet ve ehtiram gosterilmisdi Lakin qebul etmeyenler esir dusduler Sultan Yaqub bu seferde onu musayiet eden ulemaya coxlu qullar vermisdi Agqoyunlu turkmen qosunu Axiska qalasini feth edib coxlu qenimet ele kecirdikden sonra gurcu krallarinin xezinelerinin saxlandigi Xatun qalasina dogru hereket edirler Bu zaman Karkuranin anasi da bu qalada idi Turkmenlere qarsi muqavimetin menasiz oldugunu anlayan Karkura Yaqub sahdan aman dilemek ucun kesis gonderir Kesis qaladaki her seyi onlara teslim edeceklerini bildirib aman dileyir Sultan Yaqub onun xahisini qebul edir Sonraki gun kesis aznavurlarla birlikde qaladan enib Agqoyunlu dusergesine gelir Sultan Yaqub Aznavurlarin muhafize edilmek ucun esgerlere verilmesini kesisin ise hebs edilmesini emr edir Cox kecmeden divan uzvleri ve Tavacilar qalaya daxil olaraq xezineni ele kecirirler Karkura qacaraq canini xilas edir Daha sonra oglunu mektub ve hediyyelerle Yaqub beyin yanina gondererek oz olkesine qayitmasina icaze verileceyi teqdirde xezineden basqa esgerlere nal bahasi olaraq bes yuz tumen pul vereceyini ve bu pullar gonderilene qeder oglunun girov goturulmesini teklif etdi Bu veziyyet qarsisinda merhemete gelen Sultan Yaqub seferin basa catdigini bildirerek Tebrize qayitdi Uzun Hesenin olumunden sonra Siraza gelib burada fealiyyet gosteren Sufi Xelilin zulmunden bezen ehali onu Sultan Yaquba sikayet edir Sikayetleri nezere alan sah onu Gurcustana gondermeye qerar veriri ve bu meqsedle 1487 ci ilde onu Sirazdan cagirir Sultan qislaqda oldugu zaman bir nece defe gurculerin uzerine hucum edir Bu seferlerden birinde Konstantin Tiflis qalasini terk ederek basqa sehere qacir Sufi Xelil bu veziyyetden istifade edib Tiflise hucuma hazirlasir Bu meqsdele yeni bir top hemcinin Borcalida Gurcustanin cenubunda yeni qalala insa etdirir Hazirliqlardan xeber tutan III Konstantin Tiflise cekildi Sultan Yaqub Qarabaga geldikde Sufi Xelil ona hazirliqlar barede melumat verdi ve icaze istedi Hemcinin xahis etdiki sultan ona komekci quvveler gondersin Sultan Yaqub bu isteyin qarsiliginda Zenginsah bey Pervanecini deyerli hediyyeler ile birlikde Sufi Xelilin yanina gonderir Bu zaman Qaraagac mesesinde olan Agqoyunlu qosunu toplasmaga baslayir Diger terefden esikagasi Veli Aka da Tiflis qalasi yaxinliginda Sufi Xelilin ordusuna qosulur Agqoyunlu qosunu ilk evvel Kucir qalasini ele kecirir Buradan ele kecirilen qenimetler ise Sultan Yaqubun huzuruna gonderilir Daha sonra 29 yanvar 1489 cu ilde Tiflis qalasina dogru herekete baslayirlar Gurculer seheri terk edib Tiflis qalasina siginmisdilar Agqoyunlular derhal top atesine baslayirlar Muqavimet gostere bilmeyen gurculer qalani terk edib meselere uz tutdular Burada terefler arasinda bas veren toqqusmada boyuk qehremanliq gosterir Agqoyunlu qosunu Kur cayi sahilindeki Qargatay kendinde bir nece gun dincelmeye ve yuruse davam etmeye qerar verirler Bu zaman Kontantin aman dilemek ucun anasini Agqoyunlu emirlerinin yanina gonderse de onun xahisi qebul edilmir Neticede Konstantin Tiflis qalasini terk etmek mecburiyyetinde qalir Veli Aka 1489 cu ilin fevral ayinda Tiflis qalasini feth edir Sultan Yaqub bu seferde istirak eden herkese hediyyeler paylayir Haci bey Mosulluya tug ve nagara bagislayir Daha sonra bu ugurlu sefer barede etraf qonsularina mektub yazaraq melumat verir Sultan Yaqubun 1490 ci il 24 dekabrda olumunden sonra Agqoyunlular terefinden Gurcustana basqa bir sefer teskil edilmemisdir Sefevilerin Gurcustana hucumlariXV esrin sonlarinda Azerbaycanin muxtelif bolgelerinde bas vermis cekis meler feodal perakendeliyi ve Sefevi seyxlerini nufuzunun artmasi seraitinde Agqoyunlu dovleti tamamile dagilmaq iqtidarini itirmek erefesinde idi Xalq kutleleri daxili muharibelerden yorulmusdu ve yeni vahid dovletin yaranmasi ucun elverisli serait yetismisdi Erdebil seyxlerinin A zerbaycandan kenarda da muridleri vardi Bas vermekde olan hadiselerle elaqedar olaraq hemin muridlerin fealiyyet miqyasi genislenmeye basladi Iranda Iraqi Erebde Kurdustanda ve xususile Rumda Kicik Asiyada imami mezhebine sadiq olan sieler Sefevilerin terefdari kimi cixis eden dervisler silaha sarildilar ve Seyx Ismayil Sefevi basda olmaqla siyasi meqsedler namine mubarizeye basladilar Sah Ismayilin Gurcustana yurusleri 1501 ci ilin payizinda Ismayil temteraqla Tebrize daxil oldu adina xutbe oxutduraraq sikke zerb etdirdi ve Azerbaycanin taxt tacina yiyelendi Belelikle 1501 ci il Sefeviler dovletinin movcudlugunun ezeli kimi qiymetlendirilir Azerbaycan Sefeviler dovletinin Osmanli Turkiyesi ve Orta Asiyadaki Seybaniler dovleti ile qarsiliqli elaqeleri sie sunni dusmenciliyi ile seciyyevi idi Agqoyunlu emirlerini usyankar qizilbas tayfalarina qarsi mubarizeye tehrik eden ve hetta birbasa herbi yardim gosteren II Sultan Bayazid Sefevilerle uz uze toqqusmadan cekinirdi O Osmanli dovleti erazisinde Erdebil teriqeti muridlerinin Kicik Asiya qizilbaslarinin cixisindan ehtiyat edirdi Sah Ismayil gelecek mubarizede movqelerini yaxsilasdirmaq ucun ilk evvel Gurcustanda mohkemlenmek qerarina geldi Gurcustandaki veziyyet de bunun ucun elverisli idi cunki orada bir biri ile mubarize aparan bir nece knyazliq movcud idi Qizilbaslarin oraya hucum ede bilmesi ucun lazim olan formal behaneni ele gurculerin ozleri yaratdilar Beleki Mesxeti cari IV Kvarkvare 1516 1535 Imereti hokmdari terefinde meglub edilerek Naxcivanda olan Ismayilin dusergesine sigindi Ismayil ondan istenilen yardima cavab olaraq Div sultan Rumlunun komandanligi altinda qizilbas ordusunun bir hissesini Gurcustana gonderdi Yurus neticesinde Imereti ordusu darmadagin edildi ve o yardim almaq ucun Osmanli ordusuna sigindi Kvarkvare ise taxt taci ozune qaytardi Sonraki bir nece il erzinde Osmanlidan turk ordusu ile birlikde qayidan Imereti hokmdari yeniden Kvarkvarenin mulklerine basqinlar etmeye basladi Debilde bas vermis doyusde qizilbaslar Osmanli ordusunu darmadagin etdiler Osmanli serkerdesi olduruldu Imereti hokmdari ise daglara qacmaqla canini qurtara bildi Div Sultan Rumlunun komandanligi altinda qizilbaslarin ucuncu Gurcustan yurusu 1521 ci ilde bas verdi Bu yurus Kaxeti carinin Sekiye basqinina cavab xarakteri dasimaqda idi Div Sultan Qaniq Alazan ve Qabirri Iori caylarini kecerek Zeyem ve Qerem qalalarina hucum etdi Levend xan qelebe qazana bilmeyeceyini gorerek Div Sultanin huzuruna geldi Onunla birlikde Gurcustanin diger hokmdarlari Kvarkvare Davud bey ve Imereti hokmdari da bu cur hereket etdiler Onlar Div Sultanla birlikde Naxcivanda qislayan Sah Ismayilin yanina geldiler Burada gurcu carlari Sefevilere her il vergi bac xirac vermeyi ohdelerine goturduler ve oz mulklerine qayitdilar Sah Ismayil vefatindan bir qeder evvel Seki ile Gurcustan etraflarinda olmus ve orada qizilbaslarla Seki eyanlari birlikde ov etmisdirler Buradan geri donerken Sah Ismayila Kaxeti hokmdari Levendin boyuk qosunla Sekiye hucum etdiyini sekililerin meglub oldugunu bildirirler Buna qezeblenen Sah Ismayil Levendin uzerine yurus etmek istese de xestelenib vefat etmesi onun bu planina engel olur Sah Tehmasibin Gurcustana yurusleri Sefevi Venesiya koalisiyasi teskil etmek ucun xususi bir sifarisle Sefevi sarayina gonderilen seyyah ve tacir Membre 1539 1542 ci illerde Gurcustanin daxili veziyyetini asagidaki kimi tesvir edirdi Meqreli krali Dadyandir Burada simalda cox yuksek daglar movcuddur Kral Basiacigin Kutaisi seherine getdik Seher olduqca kicikdir 7 8 gun yol getdikden sonra Qoriye catdiq Seherin yanindan bir cay axir Burada Trabzonlu bir sexsin evinde qaldiq Buranin krali Luarsabdir Onun Kral Luarsabin eyanlarinin sayina gore texminen 5000 neferden ibaret aznavurlar adlanan atlilari var adi cekilen Tiflis seheri cox boyukdur lakin coxlu muharibeler neticesinde onun boyuk hissesi dagidilib Adi cekilen kral Luarsab Sofiye yeni Sah Tehmasp illik 1000 dukat xerac odeyir Buradan anlasilir ki Kaxetiya carligi 1538 ci ile qeder sah Tehmasibe xerac odemisdir 1 ci yurus Sefevi salnamelerine gore 1541 ci ilin yaz yay movsumunde paytaxt Tebrizden yola dusen Sefevi ordusunun Qarabag uzerinden Gurcustana daxil olmasini Tehmasib dovrune aid ilk sefer sayilir Sah bu zaman 27 yasinda idi ve merkezi hakimiyyeti oz elinde cemlemis oz etrafinda sedaqetli qizilbas emirleri yerlesdirmisdi Bu zaman Gurcustanda merkezi Zeyem olan Kaxeti hakimi Levend Xan ve Meshet hakimi Keyxosrov Sefevilere boyun eyse de merkezi Tiflis olan Kartli hakimi Laursab Vali Dadyan ve Vali Basiaciq muxliflik edirdiler Sahin yola dusduyunu xeber tutan Luarsab simalda elcatmaz daglara qacdi Hesen bey Rumlu yazir ki qizilbas ordusu gece vaxti Tiflis seherine catdi Tiflisliler muqavimet gosterse de seher tutularaq dagidildi Sah Islami qebul edenleri azad etse de yerde qalan insanlari esir goturdu Sah qosunu Luarsabi ve qacanlari ele kecirmek ucun Kur cayi boyunca hereket etdiler Daha sonra Sefevi ordusu Tebriz seherine qayitdi Sah I Tehmasib hemin qisi Tebrizde kecirdi 2 ci yurus Sah 1546 ci ilde usyankar qardasi Elqas Mirzeye Eli Agsaqqali gonderib bagislanma dileyib tabe olmasini bildirdikden sonra Gurcustana yeni sefer hazirliqlarina basladi Buna sebeb Kaxeti Levendin itaetsizlik etmesi ile bagli xeberlerin saha gelib catmasi idi Belelikle Tehmasib 1547 ci ilde Gurcustana 2 ci sefere basladi Sah Tehmasib qosunlari ile 1547 ci ilin qisinda Agsehere catdi Sahin gelis xeberini esiden Levend Derbend terefden Cerkez torpaqlarina kecir Bir sira qalalar feth edilir Gurcu qosunlarinin meglubiyyeti ve bolgenin viran qalmasi ile neticelenen siddetli doyus bas verdi Sonra qosun Agseherden Tebdiye yola dusdu Levend bey ve onun reqibi Basiaciq oz sedaqetlerini ifade ederek sahin dusergesine catdilar Sah onlari yaxsi qarsiladi ve onlara fexri paltarlar verdi Tezlikle onlar oz mulklerine qayitdilar Bu zaman ordu Genceye dogru yurus ederek Bulaq yaxinliginda muveqqeti duserge saldi 3 cu yurus 1551 ci ilde Keyxosrov Sefevi ordusu Seki yaxinliginda olarken mektub gondererek Luarsab ve bezi gurcu beylerinin onun mulkune hucum etdiyini bildirerek komek istedi O Isgender Pasanin Erzurumdan geldiyini ve serhed vilayetlerinde emeliyyatlar apardigini da bildirdi Belelikle Sefevi ordusunun Gurcustana 3 cu seferi basladi Cox guman ki gurcu hakimi Luarsabla Osmanli ordusunun ittifaq formalasdirmasina engel ola bilmek ucun qizilbas ordusu Bedir xan Ustacli Eli Sultan Tekeli Sahverdi xan Ziyadoglunun Sahverdi xan bu yurusde helledici rol oynamisdir komandanligi altinda Kartlide yerlesen Luarsabin esas qalasi uzerine yuruse basladilar Seferden xeber tutan Luarsab yene qacmaga nail oldu Malinkub ve Darzbad kimi monastrlar Sefevi ordusu terefinden tutulub dagidildi 1551 ci ilin payizinda qizilbas qosunu Kaxetiyaya daxil oldu Burada Luarsabin qosunu ile Sefevi qosunu arasinda bas veren toqqusma neticesiz qaldi Qizilbaslar xeyli qenimet ele kecirdi ve hemin qisi Qarabaga qayitdilar Yurus neticesinde Keyxosrov Sefevilerin vassal asliligina dusdu O hemcinin Sah Tehmasibe Tumak qalasinin Agseheri ve etrafindaki erazileri ele kecirmeye yardim etdi Lakin esas reqib gurcu ordusunun komandani olan Luarsabi ele kecirmek mumkun olmadi Ele buna gore de yerli ehaliye qarsi qizilbas ordusu terefinden cezalandirma tedbirleri heyata kecirildi Isgender bey Munsi bu seferi bele tesvir edir 1551 ci ilde sah Ramazan ayi olmagi sebebile muselman olkelerine yox Gurcustana teref uz tutmaga qerar verdi Gurcu kafirlerinden Sir Sahin olkesini talamagi ve atlar beslenene qeder Qarqara olkesinde qalmagi dusunmusdu Belelikle ordu Gurcustana yoneldi ve 1 ay muddetinde Susad Gurcu ve Qarqara olkelerinde qaldilar Bu erefede Osmanli qosununun Serqi Anadoluda oldugu xeberini esiden Sah Qulu adli elcisini Hunkara yollayan Tehmasib Gurcustanin bezi qala ve siginacaqlarini ele kecirdi 30 min adami esir aldi ve Qarabaga qayitdi 4 cu yurus Amasya sulhunden evvel elverisli veziyet gozleyen Luarsab bezi talaciliq fealiyyeti ile mesgul olduqdan sonra Tiflisde Sefevi eleyhine usyan baslatdi Qumuq esilli turk tarixci M F Kirzioglu bu usyanda gurculere Osmanlilarin yardim etdiyini bildirir Tehmasib meshur serkerdesi Sahverdi Sultan Ziyadoglu Qacarin komeyi ile Luarsabin erazisini isgal etdi Luarsab Sah Tehmasibin Osmanli ordusuna qarsi istifade etdiyi doyus taktikasini onun ozune qarsi istifade etdi ve onunla helledici doyus meydanina cixmaqdan yayindi Lakin daha yaxsi erbi strategiya hazirlayan qizilbas ordusu onu meglub etmeyi ve tedricen paytaxtina yaxinlasmagi bacardilar Neticede 1554 cu ilde Qori seherini ele kecirdiler Daha sonra Mezrut Aydin Parsatan qalalari sefeviler terefinden tutuldu Aydin qalasinda Luarsabin anasi qalirdi Qalanin muhasiresi zamani Luarsabin destesi inadkar muqavimet gosterdi Lakin mudafiecilerin muqavimeti qirildi ve qizilbaslar qala ehalisinin coxunu qilincdan kecirdi Bu yurus zamani 30 minden cox gurcu esir dusdu Qizilbas qosunu qisi Qoride kecirdiler Buradan ise Genceye qayitdilar Anonim sefevi qaynagi Luarsabin bu doyusde Mehemmed bey Cepni terefinden oldurulduyunu yazir Onun olumunden sonra haimiyyete oglu I Simon kecdi Bu hadiseden 5 il sonra Simon Kaxetiya cari Levan ile muqavile bagladi Muqavileye esasen terefler arasinda qohumluq elaqesi yaradildi Bu muqavilenin esas meqsedi ise I Simonun Tiflisi Sefevilerden almaq ucun muteffiq axtarisi idi 5 ci yurus 5 il muddetinde gurculeri oz etrafinda cemleyen Simon 1561 ci ilde Qoriden herekete kecerek Tiflise dogru ireliledi Kaxeti hakimi Levend oglu Georgi de ona qosuldu Sahverdi xan bu defe usyani yatirmaq ucun Suleyman bey ve Qarabag ordusu ile birlikde yola dusdu Doyusde Georgi min nefer adami ile olduruldu Moteber gurcu beylerinden Zaza esir dusub Sahin huzuruna getirildi Simon ise doyus meydanindan qacdi Yurus neticesinde Sahverdi xan muzeffer bir komandir kimi Genceye qayitdi Seref xan Bidlisi 1560 ci il hadiselerinden behs ederken Zeyem hakimi Levendin oglu Isanin islami qebul etdiyini bildirir Bunun muqabilinde Sah Tehmasib ona Seki hakimliyini verdi Lakin bir muddet sonra yeniden usyan edib Gurcustana qacmaga calisanda tutulub Alamut qalasina hebs edilmisdir Simon Sefevi hokmranligini inadla redd etmekde davam ederken qardasi XI David Kartlide davam eden vetendas qarsidurmasindan ve qeyri sabit siyasi veziyyetden qorxaraq ona xeyanet etdi ve Sefevi terefine kecdi O 1561 ci ilde terefdarlarinin musayieti ile Qezvindeki saraya geldi ve Sah Tehmasibe beyet etdi Islami qebul etdi ve sonra Davud xan kimi tanindi Sah Tehmasib onu Tiflisin hakimi kimi tanidi ve mehdud hakimiyyetle mukafatlandirdi 6 ci yurus Bir muddet sonra Simonun yeniden Kartlide hokmranliq qurdugu aydin olur Sah da bu sebebden Tiflis bolgesine komek meqsedile Ustaclulardan Sahqulu Sultani gonderdi Sefevi menbelerinden aydin olur ki Simon 1566 ci ilde qardasi Davudu aradan gotururek Tiflisde yeniden usyana baslayir Ilk toqqusmada Ibrahim Xelife Qaramanli rehberliyindeki qizilbas ordusu meglub olur Buna sebeb Davud xanin rehberliyindeki ordusunu Sefevi ordusuna komeklik gostermemesi idi Lakin Simon Tiflis qalasini tuta bilmeyib geri donur Sah Tehmasib Davudu yanina cagiraraq qardasinin qaldirdigi usyani yatirmagi tapsirir Bu meqsedle Ibrahim bey Alpavutu Eliqulu bey Qacari ve Samxal bey Cerkezi komek ucun onun yanina gonderir Terefler arasinda bas veren ikinci toqqusmada Simonun ordusu meglub olur Simon Tehmasibin huzuruna cixarilib daha sonra Qehqehe qalasina hebs edilir 1576 ci ilde Sah Tehmasibin olumunden sonra Sefeviler dovleti yeniden daxili qarisiqliqdan sarsildi Sahin olumunden sonra dovletde hakim movqede qalmaq ucun turkmen tacik ve qafqaz menseli qruplar arasinda mubarize basladi Bu mubarize heremin istiraki ile daha cox murekkeblesdi Bundan sonra Azerbaycan ve Gurcustan basda olmaqla 12 il davam edecek Osmanli Sefevi mubarizesi basladi QeydAzerbaycan turklerinin 18 ci esre qeder olan adiIstinadlarSavory 1998 seh 628 636 Savory 2007 seh 33 Sumer 1992 seh 37 Paydas 2006 seh 179 Azerbaycan tarixi III cild 2007 seh 77 Azerbaycan tarixi III cild 2007 seh 79 Rumlu seh 202 Sumer 1992 seh 141 Sumer 1992 seh 142 Rumlu seh 243 Sumer 1992 seh 143 Tehrani 2014 seh 20 Woods 1999 seh 101 Rumlu seh 394 Paydas 2006 seh 183 Tehrani 2014 seh 228 Paydas 2006 seh 184 Hinz 1992 seh 120 Hinz 1992 seh 121 Paydas 2006 seh 185 Paydas 2006 seh 186 Rumlu seh 566 Paydas 2006 seh 187 Woods 1999 seh 240 Woods 1999 seh 241 Paydas 2006 seh 190 Rumlu seh 607 Rumlu seh 608 Paydas 2006 seh 192 Rumlu seh 426 Efendiyev 2007 seh 64 Efendiyev 2007 seh 65 Efendiyev 2007 seh 66 Aydogmusoglu 2020 seh 411 Khafipour 2013 seh 189 Aydogmusoglu 2020 seh 412 Khafipour 2013 seh 191 Khafipour 2013 seh 192 Aydogmusoglu 2020 seh 413 Khafipour 2013 seh 193 Aydogmusoglu 2020 seh 414 Aydogmusoglu 2020 seh 415 Khafipour 2013 seh 194 Aydogmusoglu 2020 seh 416 Khafipour 2013 seh 195 Khafipour 2013 seh 205 Aydogmusoglu 2020 seh 417 Aydogmusoglu 2020 seh 418 Khafipour 2013 seh 206MenbeAzerbaycan tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm nesriyyat Naile Velixanli 2007 seh 592 ABU BAKR I TIHRANI KITAB I DIYARBAKRIYYE Ankara TURK TARIH KURUMU BASIMEVI Mursel Ozturk 2014 ISBN 978 975 16 2752 0 Fahrettin Ciloglu Gurculerin tarihi Istanbul Ant yayinlari 1993 Faruk Sumer Karakoyunlular Ankara Turk Tarih Kurumu 1992 Woods John E The Aqquyunlu Clan Confederation Empire The University of Utah Press 1999 Hesen bey Rumlu Ehsenut tevarix Kastamonu Uzanlar Namiq Musali Oqtay Efendiyev 2017 661 Walter Hinz terc T Biyiklioglu Uzun Hesen ve Seyx Cuneyd Ankara TTK 1992 Kazim Paydas Akkoyunlu ve Karakoyunlu Turkmenlerinin Gurcistana Yaptiklari Seferler XXI Tarih Incelemeleri Dergisi 2006 177 196 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 407 ISBN 978 9952 34 101 0 Donald Rayfield Edge of Empires A History of Georgia Reaktion Books 2012 ISBN 978 1780230702 Hani Khafipour The Foundations of Safavid State fealty patronage and ideals of authority 1501 1576 Chicago The University of Chicago 2013 254 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 407 ISBN 978 9952 34 101 0