Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xitaylar(çin. 契丹, Pinyin=Qìdān; fars. ختن, Khitan), Kitanlar və ya Kidanlar,IV əsrdə yaşayan və mənşələri Monqolustan və Mançuriyadan olan köçəri Monqol xalqı.Onlar Liao sülaləsini və Qaraxitaylar dövlətini təsis ediblər.
Kidanlar dövləti
V-VI əsrlərdə indiki Monqolustan,Mancuriya və Uzaq Şərq arası ərazilərdə bəzi Türk,Monqol və Tunqus mənşəli tayfaların ittifaqı yarandı.İttifaq əsasında 698-ci ildə Mancuriyada ilk dövlət qurumu olan Bohay dövləti təşəkkül tapdı.Tədqiqatçılara görə bu qurum əsasən tunqus mənşəli Mohe tayfasının dövləti idi. Lakin onu qədim türk tayfalarının qurumu Sayanlar da vardır.924-cü ildəQaraxitaylar( əslində bu tayfanın adı Kitaydır.Çinin şimal əyalətlərindədə yaşadıqlarına görə əraziləri Kitay adlanırdı) Bohay dövlətini zəbt etdi.Sonrakı illərdə Kidanlara qarşı yerli tayfaların üsyanları oldu,və Kidanlar geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.Bu vaxt Uzaq Şərqdə Çin mənbələrində adlandırılan bir tayfa da yaşayırdı. Bu tayfa Sunqari,Ussuri və Amur çaylarının hövzələrində və dağlarında yaşayırdılar.Mənbələrə görə onlar 72 tayfadan ibarət idilər. X əsrin əvvələrində feodal Qarakidan tayfalarını birləşdirərək,qüvvətli tayfa ittifaqı yaratdı.927-947-ci illərdə Kidanlar Çinin şimalını işğal etdilər.Pekin şəhəri onların paytaxtı oldu.985-ci ildə Kidanlar Çurçenlərin yaşadığı ərazilərə qarət məqsədi ilə növbəti hərbi səfər təşkil etdilər.993-cü ildə bir mənbəyə görə 880 minlik Kidan ordusu Çurçenlərin şəhər və kəndləri dağıtdı. tayfa ittifaqının başçısı Kidanlara qarşı mübarizəyə başladı.Onun oğlu (1021-1074-ci illər) qüvvətli dövlət yaratdı.Sonra onun yerinə keçən 19 yaşlı oğlu (1074-1092-ci illər) və varisi (1092-1094-cü illər) vaxtında Çurçenlərin qüdrətli dövləti ortaya çıxdı.Çin mənbələrində bu dövlət "Qızıl imperiya" adlanır.Onlar 1114-cü ildə Kidanları qovub Şimali Çindən çıxardılar.Kidanlar ın başçılığı ilə Qaraxanilər dövlətinə hücuma keçdilər,Yeddi-Su əyaləti və Cənubi Qazaxıstanı işğal etdi.Mənbələrə görə onların miqdarı 40 min çadır,yəni 200 min nəfər idi.1137-ci ildə Səmərqənd,Buxara və Xarəzmi işğal etdi.
1141-ci ildə Kidanlar Mavəraünnəhrə daxil oldular.Bu dəfə Səlcuq sultanı Səncər Qaraxanilərin tərəfini saxladı.Qaraxanilərin Səmərqənd hakimi Mahmud xan və Sultan Səncərin birləşmiş qoşunları Katvan çölündə Kidanların ordusu ilə üz-üzə gəldilər.Vuruşma Səncərin məğlubiyyəti ilə bitdi və ordusundan 30 min nəfər döyüşçü öldürüldü. Səncər və Mahmud Tərməzə qaçdılar.Səncərin düşərgəsi və arvadı Türkan Xatun Qaraxitayların əlinə keçdi.
Dövlətin tənəzzülü və süqutu
1143-cü ildə öldü.Onun oğlu yox idi,ona görə "" adı ilə hakimiyyətə əvvəlcə arvadı,sonra isə qızı keçdi.Belə bir şəraitdə bir tərəfdən qurxanın qohumları hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladılar,digər tərəfdən Kidanların hakimiyyətinə qarşı əyalətlərdə iğtişaşlar başladı. Nəticədə Kidanların hakimiyyəti zəiflədi. 1208-ci ildə Çingiz xan tərəfindən məğlub edilmiş Naymanlar Yeddi-Su əyalətinə gəldilər, və Nayman hökmdarı Kuçluk xan Kidan hökmdarı (çin:楚魯甦) ilə ittifaqa girərək,Mavəraünnəhrin hakimiyyətə tabe olmayan yerli hakimlərinə qarşı mübarizəyə başladılar.Lakin Kuçluk yaxşı silahlanmış ordu yaratdıqdan sonra qurxana qarşı düşmən mövqe tutdu. O hücum edərək qurxanın oradakı xəzinəsini ələ keçirdi.Daha sonra Kuçluk Balasaqunu tutmaq istədikdə məğlub edilərək öldürüldü.1210-cu ildə Xarəzmşah Məhəmməd Səmərqənd əyalətinin hakimi Osmanla birləşib Yeddisu əyalətinə hücum etdi. Həmin ilin 9 sentyabrında onların arasında qanlı vuruşma baş verdi,lakin heç bir tərəf qalib gələ bilmədi, və tərəflər döyüş meydanından çəkildilər.Kidanların ordusu Balasaquna gəldi.Lakin məlum oldu ki, şəhərin hakimi də Xarəzmşahla əlaqədədir. Kidan ordusu ona görə şəhəri 16 gün mühasirədə saxladı,şəhər alındıqdan sonra 3 günlük qarətə buraxıldı.Mənbələrdən aydın olur ki,bu qarət vaxtı şəhər əhalisisindən 47 min nəfər adam öldürülmüşdü.1210-cu il döyüşündən sonra Xarəzmşah öz ölkəsinə gəldi,və yeni hərbi səfərə hazırlaşmağa başladı. Osman da onun tərəfində idi. Bu vaxt Osman Xarəzmşah Məhəmmədin qızına evləndi. 1219-cu ildə Çingiz xanın məşhur sərkədəsi Subutay Balasaqunu tutub Qaşqara yaxınlaşdı,şəhəri ələ keçirib Kuçluk xanın başını kəsdi.Beləliklə Kidan dövlətinə son qoyuldu.
Mənbə
Əsməd Muxtarova. Türk xalqlarının tarixi. Bakı, 2010.
İstinadlar
- "Khitan." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012. Web. 26 Oct. 2012. <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/316644/Khitan 2014-02-09 at the Wayback Machine>.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xitaylar cin 契丹 Pinyin Qidan fars ختن Khitan Kitanlar ve ya Kidanlar IV esrde yasayan ve menseleri Monqolustan ve Mancuriyadan olan koceri Monqol xalqi Onlar Liao sulalesini ve Qaraxitaylar dovletini tesis edibler XitaylarKidanlar dovletiEsas meqale BalhaeQaraxitaylar dovletinin en genis serhedleri 1160 ci il V VI esrlerde indiki Monqolustan Mancuriya ve Uzaq Serq arasi erazilerde bezi Turk Monqol ve Tunqus menseli tayfalarin ittifaqi yarandi Ittifaq esasinda 698 ci ilde Mancuriyada ilk dovlet qurumu olan Bohay dovleti tesekkul tapdi Tedqiqatcilara gore bu qurum esasen tunqus menseli Mohe tayfasinin dovleti idi Lakin onu qedim turk tayfalarinin qurumu Sayanlar da vardir 924 cu ildeQaraxitaylar eslinde bu tayfanin adi Kitaydir Cinin simal eyaletlerindede yasadiqlarina gore erazileri Kitay adlanirdi Bohay dovletini zebt etdi Sonraki illerde Kidanlara qarsi yerli tayfalarin usyanlari oldu ve Kidanlar geri cekilmek mecburiyyetinde qaldilar Bu vaxt Uzaq Serqde Cin menbelerinde adlandirilan bir tayfa da yasayirdi Bu tayfa Sunqari Ussuri ve Amur caylarinin hovzelerinde ve daglarinda yasayirdilar Menbelere gore onlar 72 tayfadan ibaret idiler X esrin evvelerinde feodal Qarakidan tayfalarini birlesdirerek quvvetli tayfa ittifaqi yaratdi 927 947 ci illerde Kidanlar Cinin simalini isgal etdiler Pekin seheri onlarin paytaxti oldu 985 ci ilde Kidanlar Curcenlerin yasadigi erazilere qaret meqsedi ile novbeti herbi sefer teskil etdiler 993 cu ilde bir menbeye gore 880 minlik Kidan ordusu Curcenlerin seher ve kendleri dagitdi tayfa ittifaqinin bascisi Kidanlara qarsi mubarizeye basladi Onun oglu 1021 1074 ci iller quvvetli dovlet yaratdi Sonra onun yerine kecen 19 yasli oglu 1074 1092 ci iller ve varisi 1092 1094 cu iller vaxtinda Curcenlerin qudretli dovleti ortaya cixdi Cin menbelerinde bu dovlet Qizil imperiya adlanir Onlar 1114 cu ilde Kidanlari qovub Simali Cinden cixardilar Kidanlar in basciligi ile Qaraxaniler dovletine hucuma kecdiler Yeddi Su eyaleti ve Cenubi Qazaxistani isgal etdi Menbelere gore onlarin miqdari 40 min cadir yeni 200 min nefer idi 1137 ci ilde Semerqend Buxara ve Xarezmi isgal etdi Esas meqale Katvan doyusuKatvan doyusu 1141 ci il 1141 ci ilde Kidanlar Maveraunnehre daxil oldular Bu defe Selcuq sultani Sencer Qaraxanilerin terefini saxladi Qaraxanilerin Semerqend hakimi Mahmud xan ve Sultan Sencerin birlesmis qosunlari Katvan colunde Kidanlarin ordusu ile uz uze geldiler Vurusma Sencerin meglubiyyeti ile bitdi ve ordusundan 30 min nefer doyuscu olduruldu Sencer ve Mahmud Termeze qacdilar Sencerin dusergesi ve arvadi Turkan Xatun Qaraxitaylarin eline kecdi Dovletin tenezzulu ve suqutu1143 cu ilde oldu Onun oglu yox idi ona gore adi ile hakimiyyete evvelce arvadi sonra ise qizi kecdi Bele bir seraitde bir terefden qurxanin qohumlari hakimiyyet ugrunda mubarizeye basladilar diger terefden Kidanlarin hakimiyyetine qarsi eyaletlerde igtisaslar basladi Neticede Kidanlarin hakimiyyeti zeifledi 1208 ci ilde Cingiz xan terefinden meglub edilmis Naymanlar Yeddi Su eyaletine geldiler ve Nayman hokmdari Kucluk xan Kidan hokmdari cin 楚魯甦 ile ittifaqa girerek Maveraunnehrin hakimiyyete tabe olmayan yerli hakimlerine qarsi mubarizeye basladilar Lakin Kucluk yaxsi silahlanmis ordu yaratdiqdan sonra qurxana qarsi dusmen movqe tutdu O hucum ederek qurxanin oradaki xezinesini ele kecirdi Daha sonra Kucluk Balasaqunu tutmaq istedikde meglub edilerek olduruldu 1210 cu ilde Xarezmsah Mehemmed Semerqend eyaletinin hakimi Osmanla birlesib Yeddisu eyaletine hucum etdi Hemin ilin 9 sentyabrinda onlarin arasinda qanli vurusma bas verdi lakin hec bir teref qalib gele bilmedi ve terefler doyus meydanindan cekildiler Kidanlarin ordusu Balasaquna geldi Lakin melum oldu ki seherin hakimi de Xarezmsahla elaqededir Kidan ordusu ona gore seheri 16 gun muhasirede saxladi seher alindiqdan sonra 3 gunluk qarete buraxildi Menbelerden aydin olur ki bu qaret vaxti seher ehalisisinden 47 min nefer adam oldurulmusdu 1210 cu il doyusunden sonra Xarezmsah oz olkesine geldi ve yeni herbi sefere hazirlasmaga basladi Osman da onun terefinde idi Bu vaxt Osman Xarezmsah Mehemmedin qizina evlendi 1219 cu ilde Cingiz xanin meshur serkedesi Subutay Balasaqunu tutub Qasqara yaxinlasdi seheri ele kecirib Kucluk xanin basini kesdi Belelikle Kidan dovletine son qoyuldu MenbeEsmed Muxtarova Turk xalqlarinin tarixi Baki 2010 Istinadlar Khitan Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia Britannica Inc 2012 Web 26 Oct 2012 lt http www britannica com EBchecked topic 316644 Khitan 2014 02 09 at the Wayback Machine gt Hemcinin baxLiao sulalesi Qaraxitaylar dovleti Kirman Qaraxitaylar dovleti Xitay dili Daurlar