Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Side (türk. Side) — Türkiyənin müasir Antalya ilinin Aralıq dənizinin cənub-qərb sahilində, Antalya şəhərindən 70 km şərqdə və Manavqat şəhərindən təxminən 7 km qərbdə yerləşən antik şəhər. Hal-hazırda Side məşhur turizm kurortudur və inzibati cəhətdən Manavqat bələdiyyə rayonu (ilçe) tərkibində mikrorayon (məhəllə) təşkil edir.
| Side | |
|---|---|
| türk. Side | |
 | |
| Ölkə | Türkiyə |
| İl | Antalya ili |
| İl | Manavqat |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Mərkəzin hündürlüyü | 185 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəsmi dili | Fransız dili |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| Poçt indeksi | 07 330 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Şəhər Əhdi-Ətiqdə Sid adı ilə xatırlanır.
Tarixi
Strabonun yazdığına görə Side eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə Anadolunun Kima şəhərindən gələn mühacirlər tərəfindən köhnə yaşayış məntəqəsinin yerində qurulan və Anadoluda bilinən ən qədim yunan koloniyalarından biri idi. Yerli Anadolu dilində "Yan" sözü "nar" mənasını verirdi – filoloji araşdırmalar bu sözün nə yunan, nə də Finikiya kökünə malik olduğunu göstərmişdir. Nar burada bolluq rəmzi sayılırdı. Kolonizasiyaya uğradıqdan sonra Side sakinləri yerli Side dilində danışıb yazmağa davam edirdilər, bunu eramızdan əvvəl III–II əsrlərə aid arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş Side yazıları sübut edir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Kimadan Sideyə gələn kolonistlər yerli dili qəbul edib istifadə etməyə başladılar.Makedoniyalı İsgəndərin Anadoluya yürüşündən bəhs edən Arrian əsərində Sideyə gələn yunanların öz ana dilini unudub, əvvəllər bilmədikləri yerli ləhcədən istifadə etməyə başladığını qeyd etməsi də bunu təsdiq edir.
Makedoniyalı İsgəndərin dövründə
Eramızdan əvvəl VI əsrdə Side şəhəri bütün Pamfiliya kimi Lidiya padşahlarının hakimiyyəti altına düşdü və eyni əsrdə sonrakı Lidiya çarlığının dağılmasından sonra bütün Pamfiliya ilə birlikdə Əhəmənilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Əhəmənilərin hökmranlığı dövründə Side müəyyən iqtisadi muxtariyyət əldə etmiş və Afinanın, Apollonun və şəhərin simvolu olan üzərində nar əks edildiyi öz gümüş sikkələrini zərb etməyə başlamışdır. Eramızdan əvvəl 334-cü ildə Side heç bir müqavimət göstərmədən Makedoniyalı İsgəndərə təslim oldu, bundan sonra o, onun imperiyasında sikkə zərbinin əsas mərkəzlərindən birinə çevrildi. İskəndər sərkərdəsi Nearxın komandanlığında şəhərdə bir qarnizon qoydu.
Makedoniyalı İskəndərin ölümü və imperiyasının dağılmasından sonra Side eramızdan əvvəl III əsrdə güclü donanması sayəsində Aralıq dənizinin şərqində hökmranlıq qazanan Ptolemey dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü. Ptolemeylər dövründə Sidedə tunc sikkələr zərb olunurdu. Eramızdan əvvəl 218-ci ildə şəhər Selevkilər imperiyasına daxil edildi. Roma, Rodos və Perqam arasında gedən Antioxiya müharibəsi zamanı bir tərəfdən Səlevkilər, digər tərəfdən Side donanması sonuncunun tərəfində vuruşurdu. Bu müharibə Səlevkilər üçün və eramızdan əvvəl 188-ci ildə Apameya Sülhü şərtlərinə uyğun olaraq məğlubiyyətlə bitdi. Side şəhəri və bütün Pamfiliya Perqam krallığının hakimiyyəti altına keçdi.
Perqamon krallığının bir hissəsi olaraq Side şəhəri, demək olar ki, qeyri-məhdud iqtisadi azadlıqdan istifadə edərək böyük muxtariyyət əldə etdi və bunun nəticəsində tezliklə tarixinin ən böyük çiçəklənmə dövrlərindən biri başladı. Güclü donanması və inkişaf etmiş ticarət limanı sayəsində Side sakinləri Şərqi Aralıq dənizinin xalqları ilə ticarəti sürətlə inkişaf etdirdilər və əldə edilən gəlirlər şəhərin yenidən qurulması və memarlıq inkişafına sərf edildi. Bütün bunlar ona gətirib çıxardı ki, eramızdan əvvəl II əsrdə Side öz bölgəsində tanınan ticarət, elm və mədəniyyət mərkəzinə çevrildi. Bu dövrdə Sidedə kütləvi şəkildə gümüş sikkələrin zərb edilməsinə başlanması, elmin, mədəniyyətin və təhsilin inkişafı isə eramızdan əvvəl II əsrdə şəhərin iqtisadiyyatının sürətli inkişafını sübut edir. Hətta gələcək Səlevkilər padşahı Antiox VII Sidet gəncliyini Sidedə keçirmiş, burada tərbiyə və təhsil almışdır.
Roma hakimiyyəti altında
Sidenin çiçəklənmə dövrü eramızdan əvvəl I əsrin əvvəllərində başa çatdı. Belə ki, şəhər və bütün Pamfiliya Pisidiyadan və Kilikiyanın dağlıq bölgələrindən gələn dəniz quldurları tərəfindən tutuldu. Side sakinləri bazarlarını və limanlarını dəniz quldurlarına vermək məcburiyyətində qaldılar, nəticədə şəhər qul ticarətinin mərkəzinə çevrildi. Dəniz quldurları Roma ilə müharibədə olan Pontiya kralı VI Mitridat Eupatorun hakimiyyətini tanıdılar və onun dəstəyini aldılar. Eramızdan əvvəl 78-ci ildə Prokonsul Publius Servilius Vatiyanın başçılıq etdiyi Roma ordusu Anadolunun cənub sahillərini dəniz quldurlarından azad etməyə başladı, bunun nəticəsində Side və Pamfiliyanın digər şəhərləri Roma Respublikasının hakimiyyəti altına keçdi. Eramızdan əvvəl 25-ci ildə Pamfiliya rəsmi olaraq Roma imperiyasının tərkibinə daxil edildi və Side Roma əyalətinin liman şəhəri oldu.
II–III əsrlərdə Side Roma imperiyasının Pamfiliya əyalətinin metropolu olmaqla özünün ən yüksək inkişaf və çiçəklənməsinin ikinci dövrünü yaşamışdır. Sidedə bu günə qədər gəlib çatmış bir çox abidə və heykəllər məhz bu dövrdə ucaldılıb. Zərbxana şəhərdə fəaliyyətini davam etdirirdi. Side tanınmış mədəniyyət və təhsil mərkəzi idi. Şəhərin qızıl dövrü III əsrin sonunda, şimaldan gələn dağlı tayfaları Pamfiliyanın sahilyanı bölgələrinə hücum etməyə başlayanda azalmağa başladı. İmperator II Yulianın (361–363) dövründə bu tayfalar Sideni mühasirəyə almış, lakin geri atılmış, bundan sonra şəhər divarları təmir edilərək yenilənmişdir. Eyni zamanda şəhəri cənub və şimal hissələrinə ayıran yeni daş divar ucaldılmış və Side əhalisinin hamısı şəhərin cənub hissəsinə köçmüşdür. Müasir arxeologiya muzeyinin ərazisində bu divarda qorunan bina kitabəsi onun müəyyən Filip Attiusun rəhbərliyi altında inşa edildiyini, buna görə də divarın indi onun adını daşıdığını bildirir. Həmin vaxtlarda və ya bir qədər sonra şəhər divarları genişləndirilərək Ellinizm dövründə müəyyən edilmiş ilkin hüdudlarından kənara çıxmışdır.
Orta əsrlərdə
IV əsrdə əvvəllər Afina, Apollon, Afrodita, Ares, Asklepi, Higeya, Demetra, Dionis və Hermesə sitayiş edən Side sakinləri xristianlığı qəbul etdilər və tezliklə şəhər Şərqi Pamfiliya yeparxiyasının mərkəzinə çevrildi. VII əsrdə Pamfiliya sahillərində, o cümlədən Sidedə ərəb quldurlarının müntəzəm basqınları başladı, nəticədə XI–X əsrlərə qədər Side şəhəri tədricən tamamilə dağıldı və ya dağıdıldı. Side ərazisində qazıntılar zamanı aşkar edilmiş müvafiq arxeoloji kül təbəqələri və yanmış xarabalıqlar bunu sübut edir. Bundan əlavə, Side sakinlərinin kütləvi şəkildə şəhəri tərk etməyə başladığı IX–X əsrlərdən sonra ucaldılmış Sidedə bir dənə də olsun Bizans binasına rast gəlinməmişdir. Bizans imperatoru VII Konstantin Porfirogenitus (959-cu ildə vəfat etmişdir) "Mövzular haqqında" traktatında Side şəhərini dəniz quldurlarının yuvası adlandırmışdır. 1150-ci ildə ərəb coğrafiyaşünası Əl-İdrisi Sidenin bir vaxtlar inkişaf etmiş və əhalisi olan, tamamilə yanmış və sakinləri Sidedən iki günlük yol olan Attaliyaya köçmək məcburiyyətində qalmış bir şəhər olduğunu yazmışdır (buna görə də əl-İdrisi Sideni Old Attaliya adlandırır).
XII əsrdə Side artıq tamamilə tərk edilmiş və bir neçə zəlzələ nəticəsində xarabalığa çevrilmişdir. 1148-ci ildə Kadmusda səlibçilərin məğlubiyyətindən sonra Side bütün Pamfiliya ilə birlikdə Səlcuqluların hakimiyyəti altına keçdi. XIII əsrdə Həmidoğulları bəyliyinin (sonralar Təkəoğulları bəyliyi), 1391-ci ildə (1442-ci ildə tam) Osmanlılar şəhəri və bütün bölgəni ələ keçirdilər.
Yeni dövr
XXI əsrin sonlarına qədər Side ərazisində yaşayış olmayıb — arxeoloqlar şəhərdə nə Səlcuqlular, nə Həmidoğullar, nə də Osmanlılar dövründə həyat izlərinə rast gəlmədilər. Zəlzələlərdən qismən salamat qalan şəhər binaları fırtına və qasırğaların gətirdiyi qumla tədricən uçurulmuşdu. XXI əsrin əvvəllərində Sideyə getməyə başlayan səyahətçilər oranı kabusların məskəni adlandırırdılar.
1895-ci ildə Krit adasından gələn türk qaçqınlar Sidedə kiçik bir Səlimiyə qəsəbəsini qurdular. Sonralar qəsəbə tədricən genişlənərək yarımadanın bütün ərazisini əhatə etməyə başladı.
Side, Antalya sahil layihəsinin genişlənməsi nəticəsində məşhur bir istirahət bölgəsinə çevrilmişdir. Hazırda populyar turist mərkəzlərindən biridir.
Hazırda Side şəhərinin liman prospekti adlanan səs-küylü küçə şəhər avtovağzalını Atatürk heykəlinin yerləşdiyi dəniz sahilindəki meydanla birləşdirir.
Antik şəhərin planı
Arxeoloji tədqiqatlar
Antik Side şəhəri ərazisində ilk arxeoloji qazıntılar İstanbul Universiteti tərəfindən təşkil edilmiş və 1947-ci ildə professor Arif Müfid Manselin rəhbərliyi ilə başlamışdır. Müfid Manselin Sidedəki arxeoloji tədqiqatları 1966-cı ilə qədər davam etmiş, bundan sonra o, Pergedə qazıntılara başlamış və qədim Side qazıntı işlərinə professor Jalə İnan rəhbərlik etmişdir. 1975-ci ildə Müfid Manselin qəfil ölümü Jalə İnanı diqqətini Pergedəki arxeoloji qazıntılara yönəltməyə məcbur etdi və bu səbəbdən Sidedəki arxeoloji tədqiqatlar dayandırıldı.
1983-cü ildə Türkiyənin Antik Əsərlər və Muzeylər İdarəsi tərəfindən təyin olunmuş Dr. Ülkü İzmirligilin rəhbərliyi ilə Sidedəki Roma teatrının sistemli arxeoloji qazıntısına başlanılmış və 2008-ci ilə qədər fəal şəkildə davam etdirilmişdir. 2009-cu ildə Anadolu Universitetinin himayəsi altında Ülkü İzmirliyilin dəstəyi ilə Side boyu arxeoloji tədqiqatlar yenidən başlanmışdır.
Görməli yerlər
Şəhər daim təhlükə altında olduğundan, həm dənizdən, həm də qurudan qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Qala divarlarının xarabalıqları və müxtəlif dərəcədə dağıdılmış bürclər günümüzə qədər gəlib çatmışdır və hazırda arxeoloqlar tərəfindən araşdırılır. Şərq divarlarındakı darvaza giriş qapısı kimi xidmət edirdi. Ellinizm dövrünə aid mərkəzi qapının yaxınlığında qüllə tikilib və darvaza U hərfi formasında meydana baxır. Meydandan keçib oradan yan keçərək şəhərə çıxış var idi. Dövrümüzə qədər gəlib çatmış ikinci, daha kiçik qapı da ellinizm dövrünə aiddir, lakin bu darvazalar kvadrat qüllələrə və kvadrat formalı əraziyə malikdir. Bu darvazanın girişindən başlayan əsas prospekt sizi bütün yarımada boyunca onun çox qərb ucuna aparacaq.
Şəhərin tarixi mərkəzinin mərkəzi hissəsində, qapının yanında (orta əsr şəhər istehkamlarının bir hissəsi kimi) 20 mindən çox tamaşaçı qəbul edə bilən Türkiyədə sağ qalan ən böyük Roma amfiteatrı yerləşir. İndi hətta səhnə sahəsinin bir hissəsi bərpa edilib, tribunaların və qalereyaların altındakı keçidlər təmizlənib. Proseniumun istehkamlarına görə, I–VI əsrlərdə amfiteatr təkcə teatr şənlikləri üçün deyil, həm də qladiator döyüşləri və heyvanları saxlamaq üçün, sonralar isə şəhər karxanaları kimi istifadə edilmişdir. Aqoranın fraqmentlərinə görə qiymətləndirilə bilən möhtəşəm tikililər də eyni aqibətlə üzləşmişdir. Şəhər divarlarından kənarda yerləşən yarımadada Roma tikililərinin əhəmiyyətli xarabalıqları, sahildə isə Apollon məbədinin bir neçə hündür sütunu var. Ellinizm və Roma dövrlərinə aid binaların xarabalıqları su altında aydın görünür və bütün dəniz sahilləri boyunca bir çox kilometrə qədər uzanır.
Şəhər divarlarından kənarda çoxlu nekropollar var. Burada müxtəlif növ qəbirlər və türbələr — məbəd formasındakı abidələr və ya relyefsiz sadə sarkofaqlar var. Qərb nekropolunda pilləli postament üzərində sütunlu məbədi xatırladan memorial-qəbir var. Mərmər sarkofaqlar monumental məqbərələrin taxçalarında yerləşir.
İqlimi
Side Aralıq dənizi iqlim qurşağında yerləşir, yayı isti, quraq, qışı isə sərin, mülayimdir. Orta qış temperaturu 10 °C-dən aşağı düşmür, pik yay temperaturu 45 °C-ə çata bilər (çox nadir hallarda). Qış aylarında dənizin orta temperaturu təxminən 17 °C, yay aylarında isə 28 °C-dir. İstirahət üçün ən uyğun aylar may-oktyabr aylarıdır ki, Sidedə isti, buludsuz və sakit hava şəraiti, minimum yağışlar hökm sürür.
| Side üçün iqlim tarixçəsi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Yan | Fev | Mar | Apr | May | İyun | İyul | Avq | Sen | Okt | Noy | Dek | İllik |
| Orta maksimum, °C | 14 | 16 | 18 | 22 | 25 | 30 | 34 | 33 | 30 | 26 | 21 | 16 | 23,7 |
| Ortalama temperatur, °C | 11,5 | 13,5 | 15,5 | 19 | 22 | 26,5 | 30,5 | 30 | 27 | 23 | 18,5 | 13,5 | 20,9 |
| Ortalama temperatur minimum, °C | 9 | 11 | 13 | 16 | 19 | 23 | 27 | 27 | 24 | 20 | 16 | 11 | 18 |
| Yağıntının miqdarı, mm | 252 | 82 | 78 | 31 | 15 | 6 | 2 | 3 | 19 | 47 | 111 | 204 | 70,8 |
| Suyun temperaturu, °C | 16 | 16 | 16 | 18 | 21 | 25 | 28 | 29 | 28 | 25 | 22 | 18 | 21,8 |
| Mənbə: tursovetchik.ru | |||||||||||||
Qalereya
-
![image]()
Side amfiteatrının qalıqları -
![image]()
Side amfiteatrının qalıqları -
![image]()
Side amfiteatrının qalıqları -
![image]()
Side amfiteatrının qalıqları -
![image]()
Side qədim daşları -
![image]()
Side şəhər divarları -
![image]()
Side divar qalıqları -
![image]()
Side sütun yolu -
![image]()
Side agora panoraması -
![image]()
Side Tixe məbədi -
![image]()
Side Monumental Darvazalar -
![image]()
Side Apollon məbədi -
![image]()
Side Apollon məbədi -
![image]()
Side Cənubi Bazilikası -
![image]()
Side Cənubi Bazilikası -
![image]()
Side Dövlət Agorası -
![image]()
Side Dövlət Agorası -
![image]()
Side Cənub Darvazası -
![image]()
Side Liman Hamamları -
![image]()
Side Liman Hamamları
İstinadlar
- Orhan Atvur, 2008
- . 2007-05-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-11-19.
- Sida // Arximandrit Nikiforun Bibliya ensiklopediyası. — M., 1891–1892.
- Kayhan Dörtlük, 2010
- [1] 2018-11-20 at the Wayback Machine From link: In 1895 Turkish people from Crete moved to the ruined town and called it Selimiye.
- [2] 2011-05-14 at the Wayback Machine Side Travel Guide
- . 2011-06-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-30. Turkish Riviera — Side
- "The town of Side, July 2017". Independent Travellers. independent-travellers.com. January 19, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: May 23, 2018.
- "Aspendos - Perge - Side". 2013-11-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2006-11-19.
- Huseyin Sabri Alanyali, 2011
Ədəbiyyat
- Alanyali, Huseyin Sabri. 2009 Yılı Side Tiyatrosu ve Çevresi Çalışmaları // 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt (türk). Ankara: Allâme Tanıtım & Matbaacılık Hizmetleri. 2011. 436—452. ISSN 1017-7655.
- Atvur, Orhan. Side. Guide de l'ancien Cité et du Museé. Antalya: Güney. 2008.
- Dörtlük, Kayhan. Side Aspendos Perge : Sillyon - Seleukia - Manavgat - Selge. İstanbul: Keskin Color A. Ş. 2010. ISBN .
Xarici keçidlər
- About Titreyengöl in Side-Manavgat
- Acceptable pictures of the museum, 105 of them
- Amateur pictures of the town of Side
- Photo of basalt Neo-Hittite column base found at Side.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Side turk Side Turkiyenin muasir Antalya ilinin Araliq denizinin cenub qerb sahilinde Antalya seherinden 70 km serqde ve Manavqat seherinden texminen 7 km qerbde yerlesen antik seher Hal hazirda Side meshur turizm kurortudur ve inzibati cehetden Manavqat belediyye rayonu ilce terkibinde mikrorayon mehelle teskil edir Sideturk Side36 46 00 sm e 31 23 20 s u Olke TurkiyeIl Antalya iliIl ManavqatTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 185 mSaat qursagi UTC 03 00EhalisiEhalisi 11 000 nef 1 yanvar 2014 Resmi dili Fransiz diliReqemsal identifikatorlarPoct indeksi 07 330Side Vikianbarda elaqeli mediafayllar Seher Ehdi Etiqde Sid adi ile xatirlanir TarixiAntik Side seher divari Frensis Beaufort terefinden berpe edlimis maketVespasian QapisiApollon mebediSide qedim amfiteatrinin divarlariPiri Reisin xeritelerinden portolani biri Piri 1520 ci ilde bir nece nesrde hazirladigi lakin sonraki nesrlere birlesdirdiyi Kitab i Behriyeden goturulmusdur VI esre aid xestexana Sidedeki esas kucenin bu hissesi evlerin ve ya dukanlarin xarabaliqlari ile ortulmusdur onlarin coxunda orijinal mozaika kafel dosemeleri var Strabonun yazdigina gore Side eramizdan evvel 7 ci esrde Anadolunun Kima seherinden gelen muhacirler terefinden kohne yasayis menteqesinin yerinde qurulan ve Anadoluda bilinen en qedim yunan koloniyalarindan biri idi Yerli Anadolu dilinde Yan sozu nar menasini verirdi filoloji arasdirmalar bu sozun ne yunan ne de Finikiya kokune malik oldugunu gostermisdir Nar burada bolluq remzi sayilirdi Kolonizasiyaya ugradiqdan sonra Side sakinleri yerli Side dilinde danisib yazmaga davam edirdiler bunu eramizdan evvel III II esrlere aid arxeoloji qazintilar zamani askar edilmis Side yazilari subut edir Buradan bele neticeye gelmek olar ki Kimadan Sideye gelen kolonistler yerli dili qebul edib istifade etmeye basladilar Makedoniyali Isgenderin Anadoluya yurusunden behs eden Arrian eserinde Sideye gelen yunanlarin oz ana dilini unudub evveller bilmedikleri yerli lehceden istifade etmeye basladigini qeyd etmesi de bunu tesdiq edir Makedoniyali Isgenderin dovrunde Eramizdan evvel VI esrde Side seheri butun Pamfiliya kimi Lidiya padsahlarinin hakimiyyeti altina dusdu ve eyni esrde sonraki Lidiya carliginin dagilmasindan sonra butun Pamfiliya ile birlikde Ehemeniler dovletinin terkibine daxil oldu Ehemenilerin hokmranligi dovrunde Side mueyyen iqtisadi muxtariyyet elde etmis ve Afinanin Apollonun ve seherin simvolu olan uzerinde nar eks edildiyi oz gumus sikkelerini zerb etmeye baslamisdir Eramizdan evvel 334 cu ilde Side hec bir muqavimet gostermeden Makedoniyali Isgendere teslim oldu bundan sonra o onun imperiyasinda sikke zerbinin esas merkezlerinden birine cevrildi Iskender serkerdesi Nearxin komandanliginda seherde bir qarnizon qoydu Makedoniyali Iskenderin olumu ve imperiyasinin dagilmasindan sonra Side eramizdan evvel III esrde guclu donanmasi sayesinde Araliq denizinin serqinde hokmranliq qazanan Ptolemey dovletinin hakimiyyeti altina dusdu Ptolemeyler dovrunde Sidede tunc sikkeler zerb olunurdu Eramizdan evvel 218 ci ilde seher Selevkiler imperiyasina daxil edildi Roma Rodos ve Perqam arasinda geden Antioxiya muharibesi zamani bir terefden Selevkiler diger terefden Side donanmasi sonuncunun terefinde vurusurdu Bu muharibe Selevkiler ucun ve eramizdan evvel 188 ci ilde Apameya Sulhu sertlerine uygun olaraq meglubiyyetle bitdi Side seheri ve butun Pamfiliya Perqam kralliginin hakimiyyeti altina kecdi Perqamon kralliginin bir hissesi olaraq Side seheri demek olar ki qeyri mehdud iqtisadi azadliqdan istifade ederek boyuk muxtariyyet elde etdi ve bunun neticesinde tezlikle tarixinin en boyuk ciceklenme dovrlerinden biri basladi Guclu donanmasi ve inkisaf etmis ticaret limani sayesinde Side sakinleri Serqi Araliq denizinin xalqlari ile ticareti suretle inkisaf etdirdiler ve elde edilen gelirler seherin yeniden qurulmasi ve memarliq inkisafina serf edildi Butun bunlar ona getirib cixardi ki eramizdan evvel II esrde Side oz bolgesinde taninan ticaret elm ve medeniyyet merkezine cevrildi Bu dovrde Sidede kutlevi sekilde gumus sikkelerin zerb edilmesine baslanmasi elmin medeniyyetin ve tehsilin inkisafi ise eramizdan evvel II esrde seherin iqtisadiyyatinin suretli inkisafini subut edir Hetta gelecek Selevkiler padsahi Antiox VII Sidet gencliyini Sidede kecirmis burada terbiye ve tehsil almisdir Roma hakimiyyeti altinda Sidenin ciceklenme dovru eramizdan evvel I esrin evvellerinde basa catdi Bele ki seher ve butun Pamfiliya Pisidiyadan ve Kilikiyanin dagliq bolgelerinden gelen deniz quldurlari terefinden tutuldu Side sakinleri bazarlarini ve limanlarini deniz quldurlarina vermek mecburiyyetinde qaldilar neticede seher qul ticaretinin merkezine cevrildi Deniz quldurlari Roma ile muharibede olan Pontiya krali VI Mitridat Eupatorun hakimiyyetini tanidilar ve onun desteyini aldilar Eramizdan evvel 78 ci ilde Prokonsul Publius Servilius Vatiyanin basciliq etdiyi Roma ordusu Anadolunun cenub sahillerini deniz quldurlarindan azad etmeye basladi bunun neticesinde Side ve Pamfiliyanin diger seherleri Roma Respublikasinin hakimiyyeti altina kecdi Eramizdan evvel 25 ci ilde Pamfiliya resmi olaraq Roma imperiyasinin terkibine daxil edildi ve Side Roma eyaletinin liman seheri oldu II III esrlerde Side Roma imperiyasinin Pamfiliya eyaletinin metropolu olmaqla ozunun en yuksek inkisaf ve ciceklenmesinin ikinci dovrunu yasamisdir Sidede bu gune qeder gelib catmis bir cox abide ve heykeller mehz bu dovrde ucaldilib Zerbxana seherde fealiyyetini davam etdirirdi Side taninmis medeniyyet ve tehsil merkezi idi Seherin qizil dovru III esrin sonunda simaldan gelen dagli tayfalari Pamfiliyanin sahilyani bolgelerine hucum etmeye baslayanda azalmaga basladi Imperator II Yulianin 361 363 dovrunde bu tayfalar Sideni muhasireye almis lakin geri atilmis bundan sonra seher divarlari temir edilerek yenilenmisdir Eyni zamanda seheri cenub ve simal hisselerine ayiran yeni das divar ucaldilmis ve Side ehalisinin hamisi seherin cenub hissesine kocmusdur Muasir arxeologiya muzeyinin erazisinde bu divarda qorunan bina kitabesi onun mueyyen Filip Attiusun rehberliyi altinda insa edildiyini buna gore de divarin indi onun adini dasidigini bildirir Hemin vaxtlarda ve ya bir qeder sonra seher divarlari genislendirilerek Ellinizm dovrunde mueyyen edilmis ilkin hududlarindan kenara cixmisdir Orta esrlerde IV esrde evveller Afina Apollon Afrodita Ares Asklepi Higeya Demetra Dionis ve Hermese sitayis eden Side sakinleri xristianligi qebul etdiler ve tezlikle seher Serqi Pamfiliya yeparxiyasinin merkezine cevrildi VII esrde Pamfiliya sahillerinde o cumleden Sidede ereb quldurlarinin muntezem basqinlari basladi neticede XI X esrlere qeder Side seheri tedricen tamamile dagildi ve ya dagidildi Side erazisinde qazintilar zamani askar edilmis muvafiq arxeoloji kul tebeqeleri ve yanmis xarabaliqlar bunu subut edir Bundan elave Side sakinlerinin kutlevi sekilde seheri terk etmeye basladigi IX X esrlerden sonra ucaldilmis Sidede bir dene de olsun Bizans binasina rast gelinmemisdir Bizans imperatoru VII Konstantin Porfirogenitus 959 cu ilde vefat etmisdir Movzular haqqinda traktatinda Side seherini deniz quldurlarinin yuvasi adlandirmisdir 1150 ci ilde ereb cografiyasunasi El Idrisi Sidenin bir vaxtlar inkisaf etmis ve ehalisi olan tamamile yanmis ve sakinleri Sideden iki gunluk yol olan Attaliyaya kocmek mecburiyyetinde qalmis bir seher oldugunu yazmisdir buna gore de el Idrisi Sideni Old Attaliya adlandirir XII esrde Side artiq tamamile terk edilmis ve bir nece zelzele neticesinde xarabaliga cevrilmisdir 1148 ci ilde Kadmusda selibcilerin meglubiyyetinden sonra Side butun Pamfiliya ile birlikde Selcuqlularin hakimiyyeti altina kecdi XIII esrde Hemidogullari beyliyinin sonralar Tekeogullari beyliyi 1391 ci ilde 1442 ci ilde tam Osmanlilar seheri ve butun bolgeni ele kecirdiler Yeni dovr XXI esrin sonlarina qeder Side erazisinde yasayis olmayib arxeoloqlar seherde ne Selcuqlular ne Hemidogullar ne de Osmanlilar dovrunde heyat izlerine rast gelmediler Zelzelelerden qismen salamat qalan seher binalari firtina ve qasirgalarin getirdiyi qumla tedricen ucurulmusdu XXI esrin evvellerinde Sideye getmeye baslayan seyahetciler orani kabuslarin meskeni adlandirirdilar 1895 ci ilde Krit adasindan gelen turk qacqinlar Sidede kicik bir Selimiye qesebesini qurdular Sonralar qesebe tedricen genislenerek yarimadanin butun erazisini ehate etmeye basladi Side Antalya sahil layihesinin genislenmesi neticesinde meshur bir istirahet bolgesine cevrilmisdir Hazirda populyar turist merkezlerinden biridir Hazirda Side seherinin liman prospekti adlanan ses kuylu kuce seher avtovagzalini Ataturk heykelinin yerlesdiyi deniz sahilindeki meydanla birlesdirir Antik seherin planiArxeoloji tedqiqatlar Side merkezi meydaninda Ataturkun heykeli Antik Side seheri erazisinde ilk arxeoloji qazintilar Istanbul Universiteti terefinden teskil edilmis ve 1947 ci ilde professor Arif Mufid Manselin rehberliyi ile baslamisdir Mufid Manselin Sidedeki arxeoloji tedqiqatlari 1966 ci ile qeder davam etmis bundan sonra o Pergede qazintilara baslamis ve qedim Side qazinti islerine professor Jale Inan rehberlik etmisdir 1975 ci ilde Mufid Manselin qefil olumu Jale Inani diqqetini Pergedeki arxeoloji qazintilara yoneltmeye mecbur etdi ve bu sebebden Sidedeki arxeoloji tedqiqatlar dayandirildi 1983 cu ilde Turkiyenin Antik Eserler ve Muzeyler Idaresi terefinden teyin olunmus Dr Ulku Izmirligilin rehberliyi ile Sidedeki Roma teatrinin sistemli arxeoloji qazintisina baslanilmis ve 2008 ci ile qeder feal sekilde davam etdirilmisdir 2009 cu ilde Anadolu Universitetinin himayesi altinda Ulku Izmirliyilin desteyi ile Side boyu arxeoloji tedqiqatlar yeniden baslanmisdir Gormeli yerler Seher daim tehluke altinda oldugundan hem denizden hem de qurudan qala divarlari ile ehate olunmusdu Qala divarlarinin xarabaliqlari ve muxtelif derecede dagidilmis burcler gunumuze qeder gelib catmisdir ve hazirda arxeoloqlar terefinden arasdirilir Serq divarlarindaki darvaza giris qapisi kimi xidmet edirdi Ellinizm dovrune aid merkezi qapinin yaxinliginda qulle tikilib ve darvaza U herfi formasinda meydana baxir Meydandan kecib oradan yan kecerek sehere cixis var idi Dovrumuze qeder gelib catmis ikinci daha kicik qapi da ellinizm dovrune aiddir lakin bu darvazalar kvadrat qullelere ve kvadrat formali eraziye malikdir Bu darvazanin girisinden baslayan esas prospekt sizi butun yarimada boyunca onun cox qerb ucuna aparacaq Seherin tarixi merkezinin merkezi hissesinde qapinin yaninda orta esr seher istehkamlarinin bir hissesi kimi 20 minden cox tamasaci qebul ede bilen Turkiyede sag qalan en boyuk Roma amfiteatri yerlesir Indi hetta sehne sahesinin bir hissesi berpa edilib tribunalarin ve qalereyalarin altindaki kecidler temizlenib Proseniumun istehkamlarina gore I VI esrlerde amfiteatr tekce teatr senlikleri ucun deyil hem de qladiator doyusleri ve heyvanlari saxlamaq ucun sonralar ise seher karxanalari kimi istifade edilmisdir Aqoranin fraqmentlerine gore qiymetlendirile bilen mohtesem tikililer de eyni aqibetle uzlesmisdir Seher divarlarindan kenarda yerlesen yarimadada Roma tikililerinin ehemiyyetli xarabaliqlari sahilde ise Apollon mebedinin bir nece hundur sutunu var Ellinizm ve Roma dovrlerine aid binalarin xarabaliqlari su altinda aydin gorunur ve butun deniz sahilleri boyunca bir cox kilometre qeder uzanir Seher divarlarindan kenarda coxlu nekropollar var Burada muxtelif nov qebirler ve turbeler mebed formasindaki abideler ve ya relyefsiz sade sarkofaqlar var Qerb nekropolunda pilleli postament uzerinde sutunlu mebedi xatirladan memorial qebir var Mermer sarkofaqlar monumental meqberelerin taxcalarinda yerlesir IqlimiSide Araliq denizi iqlim qursaginda yerlesir yayi isti quraq qisi ise serin mulayimdir Orta qis temperaturu 10 C den asagi dusmur pik yay temperaturu 45 C e cata biler cox nadir hallarda Qis aylarinda denizin orta temperaturu texminen 17 C yay aylarinda ise 28 C dir Istirahet ucun en uygun aylar may oktyabr aylaridir ki Sidede isti buludsuz ve sakit hava seraiti minimum yagislar hokm surur Side ucun iqlim tarixcesiAylar Yan Fev Mar Apr May Iyun Iyul Avq Sen Okt Noy Dek IllikOrta maksimum C 14 16 18 22 25 30 34 33 30 26 21 16 23 7Ortalama temperatur C 11 5 13 5 15 5 19 22 26 5 30 5 30 27 23 18 5 13 5 20 9Ortalama temperatur minimum C 9 11 13 16 19 23 27 27 24 20 16 11 18Yagintinin miqdari mm 252 82 78 31 15 6 2 3 19 47 111 204 70 8Suyun temperaturu C 16 16 16 18 21 25 28 29 28 25 22 18 21 8Menbe tursovetchik ruQalereyaSide amfiteatrinin qaliqlari Side amfiteatrinin qaliqlari Side amfiteatrinin qaliqlari Side amfiteatrinin qaliqlari Side qedim daslari Side seher divarlari Side divar qaliqlari Side sutun yolu Side agora panoramasi Side Tixe mebedi Side Monumental Darvazalar Side Apollon mebedi Side Apollon mebedi Side Cenubi Bazilikasi Side Cenubi Bazilikasi Side Dovlet Agorasi Side Dovlet Agorasi Side Cenub Darvazasi Side Liman Hamamlari Side Liman HamamlariIstinadlarOrhan Atvur 2008 2007 05 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2006 11 19 Sida Arximandrit Nikiforun Bibliya ensiklopediyasi M 1891 1892 Kayhan Dortluk 2010 1 2018 11 20 at the Wayback Machine From link In 1895 Turkish people from Crete moved to the ruined town and called it Selimiye 2 2011 05 14 at the Wayback Machine Side Travel Guide 2011 06 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 12 30 Turkish Riviera Side The town of Side July 2017 Independent Travellers independent travellers com January 19 2022 tarixinde Istifade tarixi May 23 2018 Aspendos Perge Side 2013 11 07 tarixinde Istifade tarixi 2006 11 19 Huseyin Sabri Alanyali 2011EdebiyyatAlanyali Huseyin Sabri 2009 Yili Side Tiyatrosu ve Cevresi Calismalari 32 Kazi Sonuclari Toplantisi 2 Cilt turk Ankara Allame Tanitim amp Matbaacilik Hizmetleri 2011 436 452 ISSN 1017 7655 Atvur Orhan Side Guide de l ancien Cite et du Musee Antalya Guney 2008 Dortluk Kayhan Side Aspendos Perge Sillyon Seleukia Manavgat Selge Istanbul Keskin Color A S 2010 ISBN 975 7559 78 4 Xarici kecidlerAbout Titreyengol in Side Manavgat Acceptable pictures of the museum 105 of them Amateur pictures of the town of Side Photo of basalt Neo Hittite column base found at Side