Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az
  • Vikipediya

Bazar iqtisadiyyatı dünyada mövcud olan iqtisadi sistemlərdən ən geniş yayılmışı Bazar iqtisadiyyatı məfhumundakı bazar

Bazar iqtisadiyyatı

Bazar iqtisadiyyatı
www.wikimedia.az-az.nina.azhttps://www.wikimedia.az-az.nina.az

Bazar iqtisadiyyatı — dünyada mövcud olan iqtisadi sistemlərdən ən geniş yayılmışı.

Bazar iqtisadiyyatı məfhumundakı "bazar" iqtisadiyyatın sifətini, necəliyini, onun bazar təbiətli olmasını bildirir. Bazar təbiətli olmaq o deməkdir ki, iqtisadiyyat bazar üçün işləyir, bazar mexanizmi və bazar qanunları ilə tənzim olunur. Tarixən bazar bazar iqtisadiyyatından əvvəl meydana gəlmişdi. Ancaq o bazar iqtisadi sistemində fəaliyyət göstərir və buna görə də əvvəl bazar iqtisadiyyatının mahiyyəti, əsasları ilə bağlı məsələləri nəzərdən keçirmək lazımdır.

Bazar istehsalçı və istehlakçıların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edən mexanizmdir, onların mövcudluq üsuludur. Bazar əsasən tədavül sferası, alqı-satqı ilə bağlıdır.

Bazar iqtisadiyyatı daha geniş, əhatəlidir. O, istehsalı, bölgünü, mübadiləni və istehlak sahələrinin hamısını əhatə edir, onların tam halında mövcudluğunu təmin edir.

İqtisadi bir sistem kimi bazar iqtisadiyyatının tam formalaşması kapitalizm cəmiyyətində baş vermişdir. Bazar iqtisadiyyatı ilə kapitalizm iqtisadiyyatı eyni mənalıdır. Bazar iqtisadiyyatı kapitalizmin iqtisadi əsasını təşkil edir. Buna görə də ABŞ iqtisadçıları "bazar iqtisadiyyatı — kapitalizm" ifadəsini işlədirlər.

Bazar iqtisadiyyatı bütün iqtisadi məktəblər və cərəyanlar tərəfindən bu və digər şəkildə öyrənilmiş və indi də öyrənilir.

Bazar iqtisadiyyatının özünə xas olan genetik əsasları vardır. Bu iqtisadi sistemin əsasını əmtəə istehsalı təşkil edir. Əmtəə istehsalının meydana gəlməsilə pul meydana gəlir. Əmtəə-pul münasibətləri əsasında bazar yaranır və iqtisadiyyatın bütün sahələrini əlaqələndirir. O, kapitalizm cəmiyyətində özünün yüksək zirvəsinə çatır və müstəqil iqtisadi sistem kimi fəaliyyət göstərir.

İnsan cəmiyyətində istehsalın təşkilinin ilkin forması natural təsərrüfat olmuşdur. Natural təsərrüfat elə təşkil olunmuşdur ki, insanlar ancaq öz tələbatlarını ödəmək üçün məhsul istehsal edirlər. Onun aşağıdakı spesifik cəhətləri vardır:

  1. təsərrüfatın qapalı olması;
  2. əməyin universal xarakter daşımas;
  3. təsərrüfat əlaqələrinin birbaşa olması..

Bazar anlayışı

Bazar daim təkrar olunan alqı-satqı aktlarının və mübadilə dairəsində sosial-iqtisadi münasibətlərin məcmusudur. Bazar münasibətlərinin maddi əsasını əmtəələrin və pulların hərəkəti təşkil edir. Həmin münasibətlər nəticəsində mallar realizə edilir və onlarda tamamlanmış əməyin ictimai xarakteri qəti olaraq müəyyənləşdirilir. Beləliklə, bir sözlə desək, Bazar əmtəələrin tədavül sfürası olub, əmtəə tədavülü prosesini tamamlayır, məhsulun pula və əksinə pulun məhsula çevrilməsini həyata keçirir. Sadə şəkildə "Bazar" anlayışı alıcılarla satıcıların görüşdükləri məkan, yer mənasını verir. və bir araya gəldiyi bu yerdə mallar (məhsullar, xidmətlər, idealar) alınıb satılır. Deməli bazar-iqtisadi kateqoriya olub, konkret iqtisadi münasibətləri, alıcılarla satıcıların əlaqələrinin məcmusudur.

Bazarın meydana gəlməsi

Bazar insan cəmiyyətinin inkişafının ən mühüm nailiyyətlərindəndir. O min illər boyu inkişaf edərək müasir yüksək səviyyəyə qədər yükləsəlmişdir. Tarixi mənbələrə əsasən bazar 6–7 min il əvvəl meydana gəlmişdir. Bazarın yaranması bir sıra şərtlərdən keçmişdir: ictimai əmək bölgüsünün baş verməsi,bundan sonra əkinçiliyin heyvandarlıqdan ayrılması, sənətkarlığın müstəqil sahə kimi fəaliyyəti, ticarətin meydana gəlməsi. Bu sahələr özləri parçalanaraq yeni sahələr yarandı. Bazar əmtəə — pul münasibətlərinin tarixi inkişafı nəticəsində müasir tərəqqi dərəcəsinə çatmışdır. Bazar insan cəmiyyəti tarixində böyük ictimai əmək bölgülərinin,əmək təsərrüfatının mübadiləsinin meydana gəlməsi ilə üzvi şəkildə bağlıdır. Onun zəruriliyi milli iqtisadiyyatın xaricə çıxması tələbatı ilə də əlaqədardı. Bazar münasibətlərinin maddi əsasını əmtəə və pulların hərəkəti təşkil edir. Əmtəə təsərrüfatı fəaliyyət göstərməyən yerdə bazar ola bilməz və əksinə, bazar olmayan yerdə əmtəə təsərrüfatının fəaliyyətindən söhbət gedə bilməz. Bunlar bir-biri ilə qırılmaz surətdə,tam qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyətdə olurlar. Bazar əmtəə-pul münasibətlərinin ən mühüm aparıcı bir komponenti kimi iqtisad elmində geniş yayılmış iqtisadi kateqoriyalardan biridir. O,geniş əhatəli məzmuna malikdir. İqtisadi ədəbiyyatlarda bazarın müxtəlif təriflərinə rast gəlinir: "Bazar-əmtəə və əmtəə-pul mübadiləsi formasıdır". "Bazar-əmtəə istehsalı və pul tədavülü qanunları üzrə təşəkkül tapan mübadilədir". Bazar-iqtisadi münasibətlərdə tələblə-təklifin məcmusudur". "Bazar ayrı-ayrı əmtəələr və xidmətlər üzrə satıcılarla alıcıların birgə fəaliyyəti mexanizmidir". "Bazar-hər hansı əmtəə üzrə bir qrup adamların sövdələşməsi ilə baş verən sıx fəaliyyət münasibətləridir". "Bazar-ticarət aparmaq üşün adamların bir-birilə hər hansı qarşılıqlı fəaliyyətidir". Bazar bir iqtisadi kateqoriya kimi özünü bilavasitə məhz bu dairədə təzahür etdirir. Buna görə də o, ticarətlə, ticarət xidmətləri prosesi ilə üzvi əlaqəli bir kateqoriyadır. Deməli bazar-iqtisadi kateqoriya olub iqtisadi münasibətlər, alıcılarla (tələblə) satıcıların (təkliflə) əlaqələrinin məcmusudur.O, habelə əmtəələrin və xidmətlərin hərəkəti üzrə ticarət vasitəçiləri ilə bazar münasibətləri subyektlərinin mənafelərini təcəssüm etdirir və mübadiləni təmin edir. Bazar bəşər cəmiyyətinin təbii-tarixi inkişafının törəməsi kimi xalqların çoxəsirlik, birgə ənənələrinin milli, mədəni, dini, psixoloji, xüsusiyyətlərini də özündə ifadə etmək iqtidarında olan kateqoriyadır.

Bazar iqtisadiyyatının subyekti

Bəşər cəmiyyəti tarixində insan amili həmişə başlıca amillərdən biri hesab olunub. Müasir bazar iqtisadiyyatı sistemi şəraitində insan amili genişmiqyaslı fəal bir qüvvə rolunda çıxış edir. Bazar iqtisadiyyatı sisteminin subyektinə istehsal üzrə sahibkar və , biznesmenlər, kommersantlar, , bankirlər, menecerlər, muzdlu işçilər, geniş mənada istehsalçılar, istehlakçılar və s. aiddir. Bazar iqtisadiyyatı sistemində sahibkar dedikdə, xüsusi mülkiyyət obyekti olan insanlar nəzərdə tutulur. O, risq və məsuliyyət ilə müstəqil fəaliyyət göstərən bazar agentidir. Kommersant gəlir əldə etmək, qazanc götürmək məqsədilə ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxsdir. Biznesmen mənfəət əldə etmık üçün hər hansı bir sahədə çalışan insanlardır. Menecer mikroiqtisadi müəssisəni, firmanı, korporasiyanı idarə edən şəxsdir. Fermer gəlir götürmək, mənfəət əldə etmək məqsədilə kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən şəxsə deyilir. Muzdlu işçi öz iş qüvvəsini əmtəə kimi sahibkara, firmaya, fermerə müqavilə yolu ilə satan fərdə deyilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçı, ilk növbədə, müxtəlif çeşidli məhsulların iri partiyalarla istehsalı ilə məşğul olan insanlar nəzərdə tutulur. İqtisadi ədəbiyyarlarda "iqtisadi insan" anlayışı haqqında iqtisadşı alimlər geniş açıqlamalar vermişlər. İngilis klassik siyasi iqtisadçısı A.Smit "İqtisadi insan" amilinin davranışını iki cəhətlə izah etmişdir: Birincisi, əmək bölgüsü nəticəsində insanların mübadiləyə girişmələri cəhdləri. İkincisi, şəxsi mənafeləri, mənsəbpərəstlikləri, öz vəziyyətlərini daim yaxşılaşdırmaq cəhdləri. A.Smit qeyd etmişdir ki, bazar iqtisadiyyatı sistemində onun hər bir təmsilçisi "bilavasitə cəmiyyəti deyil, özünün fayda əldə etməsini" nəzərdə tutur. Yalnız bazar təsərrüfatı qanunları dağınıq fəaliyyətləri bir sistemə salır. Nəticə etibarilə iqtisadi insan xüsusi fayda əldə etmək cəhdi ilə cəmiyyətin xeyrinə çalışmış olur. Daha sonra məşhur Qərb iqtisadçısı C.Mill demişdir ki, insan davranışı xeyli dərəcədə mürəkkəbdir, onun sərvətə can atması əməyə nifrətlə və yüksək həzz alması arzusu ilə müşahidə olunur. C.Bentam da bazar iqtisadiyyatı şəraitində insan davranışına xüsusi önəm vermişdi. O, insanların fəaliyyətinin məqsədini rifaha cəhd münasibətində görmüşdür. Marjinalist məktəbinin nümayəndələri iqtisadi subyekt məsələsinə dair insan-eptimizator konsepsiyasını yaratmışlar. Bu konsepsiyanın əsas cəhətləri aşaöıdakı kimi səciyyələndirilir:

  • daha çox fayda və ya mənfəət götürmək, az ağırlıq və məsrəflər səyi;
  • vəsaitləri ilə müqayisədə məqsədə nail olmaq və bu sahədə optimal variant seçmək bacarığı;
  • optimal variant seçmək üçün tam informasiyalar əldə etmək və səhvsiz irəlini görmək qabiliyyətinə malik olması;
  • xarici şəraitin dəyişilməsinə dərhal reaksiya vermək və sair.

Siyasi iqtisad dərsliyinin müəllifi iqtisadçı A.Vaqner öz kitabında daha münasib müddəa irəli sürmüşdür. Dərsliyin "İnsanın iqtisadi təbiəti" fəslində, insanın başlıca cəhəti kimi, nemətləri göstərmişdir. C.Keynsin nəzəriyyəsində iqtisadi subyektin davranışı ailənin, sosial qrupun, cəmiyyətin, bəşəriyyətin üzvü, ağıllı varlıq kimi təqdim olunmuşdur. K.Marksın təlimində insan obyektiv iqtisadi münasibətlərin şəxsiləşməsi kimi verilmişdir. Geniş mənada "İqtisadi insan" anlayışına "İnsan kapitalı" nı da aid etmək olar. İnsan biliyini, təşəbbüskarlığını, fəallığını, dərin təfəkkür tərzini, vərdişini, onun əmtəə istehsalı sahəsində və xidmət dairəsində istifadə olunan enerjisini və s. həmin kapitalın komponentləri hesab etmək olar. "İnsan kapitalı" na gəlir mənbəyi kimi baxılır. İnsanların təhsilinə, səhiyyəyə, ixtisasartırmaya, çəkilən xərclər "İnsan kapitalı" nda investisiya və gələcək gəlirlərin kəmiyyəti kimi qiymətləndirilir. Yuxarıda deyilənləri belə yekunlaşdırmaq olar ki, bazar iqtisadiyyatı sistemində "İqtisadi insan" anlayışının təmsilçiləri əvvəlki dövrlərə nisbətən ölkənin ümumi tərəqqisində daha böyük, daha miqyaslı rol oynayırlar.

Bazarın tənzimlənməsinin metodları

Bazarın tənzimlənməsinin iki metodu mövcuddur:

  1. Dövlət metodları
  2. Qeyri – dövlət metodları.

Dövlət, həyatın bütün sahələrinə təsir etməklə müəyyən vəzifələri yerinə yetirir. Bu, tamamilə cəmiyyətin iqtisadi həyatına da aiddir. Çünki, dövlət bir tərəfdən tələbatın ödənilməsi imkanlarını aşkara çıxarır, digər tərəfdən isə buna nail olunmasının yolları və istiqamətlərini müəyyən edir. Bazar mexanizminin işinə dövlətin qarışmasının ən yumşaq və sivil vasitəsi vergi sayılır. Onlar bazar proseslərinin gedişi şəraitini dəyişmir və bazar subyektlərinin fəaliyyəti sərbəstliyini məhdudlaşdırmır. Bütün bunların nəticəsində mülkiyyətin xüsusi forması – dövlət mülkiyyəti və buna uyğun olaraq, təsərrüfatçılığın ayrıca sahəsi – dövlət bölməsi formalaşır və fəaliyyət göstərir. Müasir dövrdə dövlətin iqtisadi vəzifələri daha geniş miqyas almışdır. P.Samuelson və V.Nordhausun fikrincə, müasir qarışıq iqtisadiyyat şəraitində dövlətin əsas iqtisadi vəzifələri aşağıdakılardır:

  1. Hüquqi və fiziki şəxslərin iqtisadi fəaliyyətinə dair hüquqi əsasların yaradılması;
  2. Makroiqtisadi sabitləşdirmə siyasəti yeridilməsi;
  3. İqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün ehtiyatların yerləşdirilməsinə təsir göstərilməsi;
  4. Gəlirlərin bölüşdürülməsinə təsiretmə proqramının işlənilib hazırlanması.

İqtisadi fəaliyyətlərin tənzimlənməsinə dair qanunvericilik aktları və qaydalarının işlənib hazırlanması olduqca vacibdir və ona görə bu iş geniş miqyas almışdır. XIX əsrin axırlarından etibarən dövlət hakimiyyəti möhkəmlənmiş, ondan ümumi mənafelərin və bütövlükdə iqtisadi sistemin mühafizəsi üçün istifadə olunmağa başlanmışdır. Başlıca vəzifələrdən biri makroiqtisadiyyatın sabitləşdirilməsidir. Bununla əlaqədar olaraq, dövlət sənaye tsiklini yumşaltmaq, işsizliyin, inflyasiyanın qarşısını almaq üçün konkret tədbirlər görür. Bu məqsədlə aşağıdakı metodlardan istifadə olunur:

  1. İqtisadiyyatın vergi – büdcə vasitəsilə tənzimlənməsi ( siyasət);
  2. Dövriyyədə olan pul kütləsini artırıb-azaltmaqla onun alıcılıq qabiliyyətinin tənzimlənməsi ( metod).

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində pul və maliyyə-kredit sistemi xüsusi rol oynayır. Bu sahədə dövlətin başlıca vəzifəsi çevik vergi, sözün əsl mənasında düzgün kredit siyasəti yeritməkdən, ölkədə pul tədavlünü tənzimləməkdən ibarətdir.

Dünya bazarının təşəkkülü xüsusiyyətləri

Dünya təsərrüfatının əmələ gəlib inkişaf etməsi dünya bazarının da qərarlaşmasına səbəb olur. Maddi nemətlər və xidmətlər istehsalının milli çərçivəni aşıb keçməsi, milli bazarın da dünya bazarına qovuşmasına gətirib çıxarır. Dünya bazarı dedikdə, bir-birilə beynəlxalq ticarət, kapital ixracı, müxtəlif xidmətlər və s. vasitəsilə əlaqə saxlayan milli bazarların məcmusu nəzərdə tutulur. Bu bazarın meydana gəlməsi beynəlxalq ictimai əmək bölgüsünün qərarlaşması və dərinləşməsi ilə sıx bağlıdır. Dünya ölkələri bir-birilə sıx xarici iqtisadi əlaqələr yaradırlar. Dünya ölkələri arasında xarici iqtisadi əlaqələr əsasən ticarət, kapital ixrac etmək, kreditlər vermək, elmi-texniki əməkdaşlıq, kadrlar hazırlanması və s. formasında həyata keçirilir. Beynəlxalq bazarın əsas fəaliyyət formaları aşağıdakılardır:

  • beynəlxalq əmtəə və xidmətlər bazarı;
  • beynəlxalq kapital bazarı;
  • beynəlxalq iş qüvvəsi bazarı;
  • beynəlxalq maliyyə-kredit bazarı;
  • beynəlxalq qiymətli kağızlar bazarı və s.

Dünya bazarında kəskin rəqabət mübarizəsi gedir. Bu bazarda əmtəə və xidmətlərin qiymətləri milli bazarlardakından fərqli olaraq beynəlmiləl istehsal xərcləri əsasında qərarlaşır. Bu xərclər isə beynəlxalq miqyasda məhsulun çox hissəsini istehsalçıların sərf etdikləri xərclər əsasında müəyyənləşir. Beynəlmiləl ictimai zəruri xərclər elmi-texniki tərəqqinin təsiri nəticəsində daim dəyişir. Dünya qiymətlərinin formalaşmasının əsasında beynəlmiləl dəyər durur. İstehsalın beynəlmiləl qiyməti dünya ticarətində üstünlük təşkil edən əmtəələrin istehsal şərtləri ilə müəyyən olunur. Hər bir milli təsərrüfatda məhsul istehsalı üçün iqtisadi şərait müxtəlifdir. Müxtəlif ölkələrin milli təsərrüfatında istehsalın texnika ilə silahlanma səviyyəsi, müxtəlif təbii şərait, işçilərin müxtəlif ixtisas səviyyəsi əmək məhsuldarlığının səviyyəsinin müxtəlifliyinə səbəb olur. Bu isə o deməkdir ki, ayrı-ayrı ölkələrdə istehsal edilən eyni məhsullara müxtəlif əmək sərf olunacaqdır. Əmtəə və xidmətlərin istehsalına əmək sərf edilməsindəki dəyişikliklər adətən, mübadilə edilən əmtəə və xidmətlərin miqdar nisbətində də, yəni onların mübadilə dəyərində əks olunur. Deməli belə nəticəyə gəlinir ki, əmtəə və xidmətlərin mübadilə dəyəri onun dəyərin təzahür formasıdır. Dünya bazarında əmtəə və xidmətləri qiymətinin dəyişməsində bütün bazarlarda olduğu kimi, tələb və təklifin nisbəti mühüm rol oynayır. Tələb və təklifin nisbətinin dəyişməsinə iqtisadi amillərlə yanaşı, siyasi amillər də təsir göstərir. Dünya bazarında qiymətlərin səviyyəsinə inhisarlaşma dərəcəsi də mühüm təsir göstərir. Bunun nəticəsində də transmilli inhisarlar əmtəə və xidmətləri yüksək inhisar qiyməti ilə satırlar, digər satıcıların, xüsusilə, inkişaf etməkdə olan ölkələrin istehsal etdikləri əmtəə və xidmətləri isə aşağı inhisar qiyməti ilə satın alırlar. Bunun nəticəsində də transmilli inhisarlar yüksək inhisar mənfəəti əldə edirlər. Dünya bazar qiymətlərinin səviyyəsinə dövlətlərin qiymətləri tənzimləmə tədbirləri də təsir göstərir. Buna misal olaraq azad ticarətin aparılmasına göstəriləm məhdudiyyətlər, gömrük rüsumları, vergilər və s. göstərmək olar. Dünya bazarında mövcud olan qiymətlər sisteminə aşağıdakılar aid edilir:

  • adi kommersiya əməliyyatları və ödəmələri üçün olan qiymətlər;
  • tam çevrilən (sərbəst) və qismən çevrilən valyuta ilə qiymətlər;
  • klirinq razılıqları üzrə qiymətlər;
  • kömək praoqramı üzrə qiymətlər və s.

göstərilən bu dünya qiymətləri növlərindən birinin dünya qiyməti rolunu oynaması üçün bir sıra tələblər ödənilməlidir. Dünya qiyməti, o qiymət növüdür ki, onun vasitəsi ilə irihəcmli kommürsiya əməliyyatları həyata keçirilir, hesablaşmalar sərbəst çevrilən valyuta vasitəsilə ilə aparılır. Dünya bazarında konkret əmtəələrin qiymətləri onun əsas istehsalçıların və iri birjaların ixracat məhsullarına qoyduqları qiymətlərə əsasən müəyyən edilir. Məsələn, dünya bazarında alüminiumun qiyməti Kanada dövlətinin qoyduğu qiymətə əsasən, kauçuk isə Sinqapur birjasının qiymətinə əsasən satılır. Dünya bazarında dempinq qiymətlərinə də təsadüf olunur. Bu zaman istehsalçılar istehsalçılar dünya bazarında məhsul və xidməti, daxili bazardan aşağı qiymətə satılır. Bu proses satıcılara öz əmtəəsini daha tez reallaşdırmaq və xarici valyuta əldə etmək imkanı verir. Dempinq qiyməti ilə əlaqədar ölkələr arasında bəzən "ticarət müharibələri" də baş verir. Dünya bazarında müxtəlif ölkələrin dövlət təşkilatları, iri müəssisələri bazar subyektləri rolunda fəaliyyət göstərirlər. Bu bazarda fəaliyyət göstərən əsas subyektlər beynəlxalq şirkətlər, və transmilli banklardır. Bunlar dünya ticarətinin, kapital ixracının, elmi-texniki yeniliklər mübadiləsinin çox hissəsini öz əllərində cəmləşdirir. Transmilli şirkətlərdə kapital və aktivlər adətən müəyyən bir ölkənin mülkiyyətçilərinə məxsus olur. Dünyada 40 mindən artıq transmilli şirkət vardır ki, bunların da çoxu ABŞ-na məxsusdur. Beynəlxalq şirkətlərin kapital və aktivləri isə müxtəlif ölkələrin mülkiyyətçilərinə məxsus olur. Bu şirkətlər beynəlxalq kartel, sindikat, trest və konsern formasında fəaliyyət göstərir. Dünya təsərrüfatının meydana gəlməsi, dünya bazarının qərarlaşmasını tələb etdiyi kimi, dünya bazarı da özünə müvafiq olan bazar infrastrukturunun olmasını tələb edir. Dühya ticarəti adətən inkişaf etmiş ölkələrin şəhərlərində olan əmtəə, fond və valyuta birjalarında həyata keçirilir. Bu birjalar dünya iqtisadiyyatının barometri rolunu oynayır. Belə ki, iqtisadiyyatda baş verən hər bir dəyişiklik bu birjalarda dərhal hiss olunur. Bu birjalarda qiymətlərin dəyişməsinə nəinki iqtisadi proseslər, həmçinin siyasi dəyişikliklər, terrorçuluq və s. hadisələr də öz təsirini göstərir. Dünya bazarının qərarlaşması beynəlxalq lizinqin də meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Beynəlxalq lizinq xidməti əsasən son 25–30 ildə meydana çıxmışdır. Beynəlxalq lizinq dedikdə, lizinq firması tərəfindən müəyyən bir ölkənin firmasından aldığı əmlakın digər ölkənin firmasına müəyyən müddətə icarəyə verilməsi nəzərdə tutulur. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq, beynəlxalq lizinq xidmətindən geniş istifadə olunması respublikamızın iqtisadiyyatına da mühüm fayda verə bilər.

Kapitalın beynəlxalq hərəkəti

Dünya iqtisadiyyatının inkişafı və səmərililiyinin yüksəldilməsi hər şeydən əvvəl dünya təsərrüfat əlaqələrinin durmadan genişlənməsini tələb edir. Məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə, hökumətlər rəhbərlik etdikləri ölkə əhalisinin qayğısına daha çox qalmağa və özlərinə yaxın bir qrup adamın şəxsi və qərəzli maraqlarını kənara qoyub ümumi milli inkişafa diqqəti artırdıqca, dövlətlərin iqtisadi və siyasi sərbəstlikləri artdıqca, beynəlxalq əmək bölgüsü dərinləşdikcə dünya təsərrüfat əlaqələrinin sürətlə inkişafı üçün yaxşı şərait yaranır. Qeyd olunan bu amil və şərtlər XX əsrdə daha güclü olmuş, əsrin əvvəlindən və xüsusən onun ikinci yarısından bu günə qədər dünya təsərrüfat əlaqələri yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. İstehsalın beynəlmiləlləşməsi və qloballaşması nəticəsində ölkələr arasında əmtəə və xidmətlərin hərəkəti ilə yanaşı kapitalın da hərəkəti baş verir. Kapitalın ölkələrarası hərəkətinin səbəbi, onun iqtisadi əsaslandırılması əmtəə və xidmətlərin hərəkətinin iqtisadi əsaslandırılmasından irəli gələn üsul və yanaşmaların vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Buna baxmayaraq dünya miqyasında iqtisadçı alimlər kapitalın ölkələrarası hərəkətinin nəzəri əsaslarını işləməkdən çəkinməmişlər və bu məsələni həll etməyə çalışmışlar. Belə amillərdən biri ingilis alimi Core S.Millidir. O, ilk dəfə XIX əsrdə kapitalın ölkələr arasında hərəkəti məsələsini araşdırmağa başladı. D.Rikardonun əmtəələrin hərəkəti üçün irəli sürdüyü "nisbi üstünlük" prinsipini kapitalın hərəkətinə də aid etdi və göstərdi ki, kapital ölkələr arasında ona görə hərəkət etdirilir ki, kapital cəhətdən varlı olan olkədə kapitalın verə biləcəyi səmərə mənfəət norması getdikcə aşağı düşür. Belə vəziyyətdə kapital sahibi (dövlət və ya sahibkar) öz vəsaitini mənfəət norması çox olan ölkəyə çıxarmağa çalışır. Deməli, C.S.Millin nəzəriyyəsinin əsasını mənfəət norması təşkil edir ki, bunun nəticəsində də kapital aşağı mənfəət norması olan ölkədən yüksək mənfəət norması olan ölkəyə hərəkət etdirilməli olur. Dünya təsərrüfatının inkişafının müasir mərhələsində beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsas inkişaf amillərindən biri kimi kapital ixracı, onun beynəlxalq hərəkəti çıxış edir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin beynəlxalq ticarət, elmi-texniki məhsullarla beynəlxalq mübadilə kimi formaları valyuta-maliyyə aspektləri ilə müşayiət olunur: ixrac-idxal əməliyyatlarının reallaşdırılması zamanı beynəlxalq hesablaşmalar həyata keçirilir və ya beynəlxalq kreditlər tələb edilir. İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası zamanı isə əmək haqqı köçürmələri baş verir. Beləliklə, kapitalın beynəlxalq hərəkəti beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin həm inkişaf şərti, həm də bu inkişafın nəticəsidir. Hazırda kapitalın beynəlxalq hərəkətinin həcmi və əhəmiyyəti elə bir səviyyəyə gəlib çatıb ki, bu prosesə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin xüsusi bir forması kimi baxmaq olar. Kapital ixracının bütün formalarının müasir artım templəri əmtəə ixracının və ÜDM-nin artım templərini üstələyir. İqtisadi Əməkdaşlıqvə İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) mütəxəssislərinin qiymətləndirmələrinə görə, 1990–2000-ci illərdə xarici investisiyaların ixracının illik artım tempi orta hesabla 30% təşkil etdiyi halda, əmtəə və xidmət ixracının illik artım tempi 4,5%-ə bərabər olub. Hər hansı bir prosesin, indiki halda isə kapitalın beynəlxalq hərəkətinin öyrənilməsi yalnız o halda mümkündür ki, həmin proses müasir dünya təsərrüfatında tez-tez təkrar olunan, tipik və xarakterik olan bir hadisə olsun. İqtisadi hadisəıni xarakterizə etmək üçün ilk növbədə onun anlayışını müəyyən etmək, təkamül yoluna nəzər salmaq lazımdır. Yalnız bundan sonra onun xarakterik cəhətlərini müəyyən etmək, reallaşma xüsusiyyətlərini və formalarını ortaya çıxarmaq, müasir inkişaf tendensiyalarını öyrənmək mümkün olur. "Kapitalın beynəlxalq hərəkəti" anlayışına bu prosesin təkamül yolundan çıxış etməklə nəzər salaq. Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin formalaşması və inkişafı beynəlxalq iqtisadi münasibətləri əmtəələrlə beynəlxalq ticarət, beynəlxalq əmək miqrasiyası kimi formalarından xeyli gec başlamışdır. Kapitalın ixracı imkanının yaranması üçün ilk növbədə kapitalın ölkə daxilində kifayət qədər əhəmiyyətli yığımına malik olmaq lazım idi. Bu cür imkan kapitalın beynəlxalq hərəkətinin təkamülünün birinci mərhələsində meydana gəlmişdir. Bu mərhələ kapitalın ilkin yığımı prosesinin bitməsindən və kapital istehsal münasibətlərinin inkişafından sonra, XVII–XVIII əsrlərin astanasında başlamış və XIX əsrin sonlarına qədər davam etmişdir. Bu mərhələni "kapital ixracının yaranması mərhələsi" adlandırırlar. Bu zaman kapital ancaq bir istiqamətdə — metropoliyalardan müstəmləkələrə doğru hərəkət edir və məhdud, təsadüfi xarakter daşıyırdı. Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin təkamülünün ikinci mərhələsi öz başlanğıcını XIX əsrin sonlarından götürür və XX əsrin ortalarına qədərdavam edir. Bu mərhələdə kapital ixracı həm sənayecə inkişaf etmiş ölkələr arasında, həm də sənayecə inkişaf etmiş ölkələrlə inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında baş vermişdir. Kapital ixracı tipik, təkrar olunan və xarakterik hadisəyə çevrilir ki, bu da qeyd olunan mərhələni "kapital ixracı mərhələsi" adlandırmağa imkan verir. Beləliklə, kapital ixracı kapitalın bir hissəsinin ölkənin milli dövriyyəsindən çıxarılması və daha yüksək mənfəət əldə edilməsi məqsədilə onun əmtəə və ya pul formasında digər ölkənin istehsal prosesinə və dövriyyəsinə daxil edilməsidir. Lakin, dünya təsərrüfatının müasir inkişaf mərhələsində təkcə kapital ixracından danışmaq kifayət deyil. XX əsrin 50–60-cı illərindən etibarən indiyə qədər davam edən kapitalın beynəlxalq hərəkətinin təkamülünün üçüncü mərhələsi başlayır. Bu mərhələdə baş verən prosesləri "kapitalın beynəlxalq miqrasiyası" termini daha aydın əks etdirir ki, bunun da bir neçə səbəbi var. Birincisi, kapital ixracını təkcə sənayecə inkişaf etmiş ölkələr deyil, həm də bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr həyata keçirirlər. Belə ki, 2002-ci ildə 162 milyard dollar həcmində xarici investisiya qoyulduğu halda, onlar özləri 43 milyard dollar məbləğində kapital ixrac ediblər. İkincisi, ölkələr eyni zamanda həm kapital ixracatçısı, həm də idxalatçısı kimi çıxış edirlər. 2002-ci ildə Avropa Birliyi ölkələri ABŞ-yə 694 milyard ollar, ABŞ isə Avropa Birliyi ölkələrinə 641 milyard dollar kapital qoyuluşu həayat keçirmişlər. Üçüncüsü, kapital ixracı öz həcminə görə kapitalın əks hərəkətini (kreditə görə faizlər, sahibkar mənfəəti, səhmlərə görə dividendlərformasında) meydana gətirir. Məsələn, 2002-ci ildə ABŞ-nin xarici kreditlərə görə faiz ödəmələri 100 milyard dollara yaxınlaşmışdır. Yuxarıda deyilənlərdən çıxış edərək, kapitalın beynəlxalq hərəkəti dünya təsərrüfatının müxtəlif ölkələri (onların sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrindən asılı olmayaraq) arasında kapital sahiblərinə əlavə gəlir gətirən kapitalın qarşılıqlı hərəkəti prosesidir. Kapital istehsalın amillərindən biridir. Kapital maddi ehtiyatların yaradılması üçün zəruri olan resursdur və özündə istehsal, pul və əmtəə formalarında vəsaitlərin bütün yığım ehtiyatını əks etdirir. Kapitalın beynəlxalq hərəkəti onun bir istehsal amili kimi beynəlxalq bölgüsünə əsaslanır. Kapitalın beynəlxalq bölgüsü özünü təkcə ölkələrin maddi yığım ehtiyatları ilə təmin olunmalarında olan fərqlilikdə deyil, həmçinin istehsalın tarixi ənənələri və təcrübəsində, əmtəə istehsalının və bazar mexanizmlərinin inkişaf səviyyələrində olan fərqlərdə göstərir. Kifayət qədər yığımın olması (pul formasında kapital) investisiya və istehsalın genişləndirilməsi üçün vacib şərtdir. Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin obyektiv əsası kimi ölkələrin iqtisadi inkişafında olan qeyri-bərabərlik çıxış edir ki, bu da praktikada özünü aşağıdakılarda göstərir:

  • bəzi ölkələrdə kapital yığımında çatışmazlıq olduğu halda, digər ölkələrdə kapital "artıqlığı" mövcud olur;
  • dünya təsərrüfatının müxtəlif həlqələrində kapitala olan tələb və təklifin üst-üstə düşməməsi.

Burada "nisbi artıqlıq" termininin işlədilməsi təsadüfi deyil. Belə hesab edilir ki, iqtisadi cəhətdən istehsal sonsuz artım tendensiyasına malikdir və deməli, kapitala hər zaman tələb mövcud olmalıdır. Bununlayanaşı, kapital ixracı hətta onun ölkə daxilində çatışmazlığı hiss edilən zaman da həyata keçirilə bilər, çünki bazar iqtisadiyyatı şəraitində kapital qoyuluşu gözlənilən gəlir həcmindən birbaşa asılıdır. Kapitalın beynəlxalq hərəkəti prosesinin inkişafına iki qrup faktorlar təsir edir. Onlar aşağıdakılardır:

  1. İqtisadi xarakterli amillər:
  • istehsalın inkişafı və iqtisadi artım templərinin dəstəklənməsi;
  • həm dünya iqtisadiyyatında, həm də ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatlarında elmi-texniki inqilabın təsiri və dünya xidmət bazarının inkişafı nəticəsində baş verən köklü struktur dəyişiklikləri;
  • beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi;
  • dünya iqtisadiyyatının transmilliləşməsinin artımı;
  • istehsalın beynəlmiləlləşməsinin artımı və inteqrasiya proseslərinin inkişafı;
  • beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün formalarının aktiv inkişafı.
  1. Siyasi xarakterli amillər:
  • kapital ixracının (idxalının) liberallaşdırılması (xüsusi iqtisadi zonaların, offşor zonalarının yaradılması və s.);
  • "üçüncü dünya" ölkələrində sənayeləşdirmə siyasətinin həyata keçirilməsi;
  • iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi (dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi, özəl sektorun, kiçik biznesin dəstəklənməsi);
  • məşğulluq səviyyəsinin dəstəklənməsi siyasətinin reallaşdırılması.

Yuxarıda sayılan amillər kapitalın beynəlxalq hərəkətinin inkişafını makroiqtisadi səviyyədə müəyyən edir. Bununla yanaşı, iqtisadi subyektləri kapital ixracı və ya idxalını həyata keçirməyə sövq edən iqtisadi məqsədəuyğunluluq səbəbləri də mövcuddur. Kapital ixracını həyata keçirərkən subyektlər aşağıdakılardan çıxış edirlər:

  • əlavə gəlirin əldə edilməsi;
  • digər subyektlər üzərində nəzarətin ələ keçirilməsi;
  • əmtəə axınlarının qarşısına qoyulan proteksionist maneələrin aradan qaldırılması;
  • istehsalın yeni satış bazarlarına yaxınlaşdırılması;
  • yeni texnologiyaların əldə edilməsi (məsələn, səhm nəzarət paketinin əldə edilməsi ilə);
  • xarici filialların yaradılması ilə istehsal sirlərinin qorunması;
  • vergi ödəmələrinə qənaət edilməsi (xüsusilə müəssisələrin offşor zonalarda və xüsusi iqtisadi zonalarda yaradılması və ya qeydiyyatdan keçirilməsi zamanı);
  • ətraf mühitin qorunmasına çəkilən xərclərin aşağı salınması.

Kapital idxalının iqtisadi məqsədəuyğunluluğu aşağıdakılardan ibarətdir:

  • yeni və köhnə istehsal texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi inkanı;
  • əlavə valyuta resurslarının cəlbi;
  • elmi-texniki potensialın genişləndirilməsi;
  • əlavə iş yerlərinin yaradılması.

Ölkənin kapitalın beynəlxalq hərəkətində iştirakı ümumilkdə bir sıra göstəricilərdə əks olunur. Mütləq göstəricilər kimi kapital ixracının həcmi, kapital idxalının həcmi, kapitalın ixrac-idxal saldosu, ölkədə xarici kapitallı müəssisələrin sayı, onlarda məşğul olanların sayı və s. fərqləndirirlər. Saldodan çıxış edərək dünya ölkələri əsasən kapital ixrac eən ölkələr (Yaponiya, İsveçrə), əsasən kapital idxal edən ölkələr (ABŞ, Böyük Britaniya) və təxmini tarazlığa malik ölkələr (Almaniya, Fransa) kimi fərqləndirilirlər. Öz mənbəyinə görə dünya bazarında hərəkətdə olan kapital əsasən rəsmi (dövlət) və özəl kapitala bölünür. Rəsmi (dövlət) kapital dedikdə, hökumətlərin, həmçinin hökumətlətarası təşkilatların qərarı ilə dövlət büdcəsinin vəsaitlərinin xaricə hərəkəti, ya da xaricdən gətirilməsidir. Kapital hərəkətinin bu kateqoriyasına bir ölkə tərəfindən digər ölkəyə hökumətlərarası saziş əsasında təqdim edilən bütün dövlət borcları, hədiyyələri (qrantlar), yardımlarıdır. Beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatların öz üzvləri adından idarə etdikləri kapital da rəsmi kapital hesab edilir. Rəsmi kapitalın mənbəyi kimi dövlət büdcəsinin vəsaitləri, yəni vergi ödəyicilərinin vəsaitləri çıxış edir. Buna görə də, bu cür kapitalın xaricə hərəkəti barədə qərar hökumət və qanunverici orqan tərəfindən birgə qəbul edilir.

  • Özəl (qeyri-dövlət) kapitalı dedikdə özəl (qeyri-dövlət) firmaların, bankların və digər qeyri-dövlət təşkilatların xaricə hərəkət edən və ya xaricdən gətirilən vəsaitləridir. Kapitalın hərəkətinin bu kateqoriyasına özəl firmalar tərəfindən xaricə kapital investisiyası, ticarət kreditlərinin verilməsi, banklararası kreditləşmə aiddir. Bu kapitalın mənbəyi kimi özəl firmaların dövlət büdcəsi ilə əlaqədar olmayan vəsaitləri çıxış edir. Firmaların onlara məxsus olan kapitalın beynəlxalq hərəkəti barədə qərar qəbul etməkdə nisbi azadlığa malik olmalarına baxmayaraq, hökumət adətən bu hərəkəti tənzimləmək və ona nəzarət etmək hüququnu özündə saxlayır. İstifadə edilmə xarakterinə görə kapital sahibkar kapitalına və borc kapitalına bölünür.
  • Sahibkar kapitalı mənfəət əldə etmək məqsədilə birbaşa və ya dolayı yolla istehsala yatırılan vəsaitdir. Sahibkar kapitalı kimi bir qayda olaraq özəl kapital istifadə edilir. Amma bəzən dövlət və ya dövlətə məxsus olan müəssisə də xaricdə vəsait qoyuluşunu həyata keçirir.
  • Borc kapitalı faiz əldə etmək məqsədilə borc verilən vəsaitdir. Beynəlxalq səviyyədə borc kapitalı kimi adətən dövlət mənbələrindən formalaşan rəsmi kapitaldan istifadə edilir. Amma özəl mənbələr vasitəsilə həyata keçirilən beynəlxalq kreditləşmə də kifayət qədər əhəmiyyətli həcmə malikdir.

Müddətinə görə kapital aşağıdakılara bölünür:

  • Ortamüddətli və uzunmüddətli kapital kapitalın bir ildən artıq müddətə qoyuluşudur. Birbaşa və portfel investisiyaları formasında bütün sahibkar kapitalı qoyuluşları, həmçinin dövlət kreditləri formasında borc kapitalı adətən uzunmüddətli olurlar.
  • Qısamüddətli kapital bir ildən az müddətə kapital qoyuluşudur. Adətən ticarət kreditləri formasında borc kapitalı qısamüddətə verilir.

Bu formalardan hər biri müəyyən əlamətə görə eyni bir kapital hərəkətini xarakterizə edə bilər. Məsələn, beynəlxalq praktikada dövlət kapitalı əsasən borc formasında, özəl və uzunmüddətli kapital isə sahibkar formasında ixrac edilir. XX əsrin sonuna dünya təsərrüfatında miqrasiya edən kapitalın 60%-dən çoxu özəl subyektlərə — korporasiyalara, transmilli şirkətlərə, banklara, sığorta, investisiya şirkətlərinə, pensiya fondlarına məxsus idi. Son onillikdə kapitalın beynəlxalq hərəkətində bankların payının azalması tendensiyası və eyni zamanda transmilli şirkətlərin kapitalının payının artımı meyli müşahidə edilməkdədir. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələr arasında miqrasiya edən kapitalın 80%-i özəl kapitaldır və onun həcmi getdikcə artır. 1990-cı illərdə dünya təsərrüfatında hərəkət edən kapitalda dövlət kapitalının həcmi 20% həcmində qiymətləndirilir. Beynəlxalq valyuta-kredit və maliyyə təşkilatlarının kapiatlın beynəlxalq miqrasıyasında payı 2000-ci ilin yekununa görə 12% təşkil etmişdir. Kapital hərəkətinin məhz bu forması daha yüksək artım tempinə malikdir. Kapitalın sahibkar formasında hərəkəti üç əlamətin olmasını tələb edir:

  • xaricdə istehsal prosesinin təşkili və bu prosesdə iştirak;
  • xarici kapital qoyuluşunun uzunmüddətli xarakter kəsb etməsi;
  • digər dövlətin ərazisində ümumilikdə müəssisəyə və ya onun bur hissəsinə sahib olma hüququ.

Qeyd olunan xüsusiyyətlərin həyata keçirilmə dərəcəsindən və məqsədlərindən asılı olaraq sahibkar kapitalının hərəkətinin iki formasını – birbaşa xarici investisiyaları (BXİ) və portfel investisiyalarını (Pİ) fərqləndirirlər. Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin təhlili üçün onun bu cür funksional bölgüsü daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Birbaşa xarici investisiyalar uzunmüddətli xarici kapital qoyuluşu olmaqla kapital ixracatçısı tərəfindən kapital idxalatçısı olan ölkənin ərazisində istehsalın təşkilinin və ya idarəedilməsini nəzərdə tutur. Birbaşa xarici investisiyalar praktik olaraq özəl sahibkar kapitalının ixracı ilə əlaqədarıdr. BVF, İƏİT və BMT-nin Milli Hesablar Sisteminə uyğun olaraq birbaşa xarici investisiyaların tərkibinə aşağıdakılar daxil edilir:

  • şirkətlərin öz vəsaitlərini xarici ölkələrin iqtisadiyyatlarına yatırmaları;
  • birbaşa investor tərəfindən xarici müəssisədə əldə edilmiş mənfəətin həmin müəssisəyə reinvestisiya edilməsi;
  • baş firma və onun xarici müəssisələri arasında şirkətdaxili kapital köçürmələri.

Portfel investisiyaları kapitalın xarici müəssisələrin qiymətli kağızlarına qoyulması yolu ilə ixracıdır ki, bu da investorlara həmin müəssisələrin fəaliyyəti üzərində birbaşa nəzarəti həyata keçirməyə imkan vermir. Kapital ixracının sahibkar formasını onun istehsal prosesi ilə birbaşa əlaqədə olması səbəbindən "ikinci iqtisadiyyat" adlandırırlar. Digər forma – borc kapitalının hərəkəti bu cür birbaşa əlaqəyə malik deyildir və yalnız dolayı olaraq təkrar istehsal prosesini əks etdirir. Kapitalın borc formasında hərəkəti dedikdə birbaşa xarici investisiyalar və portfel investisiyaları istisna olmaqla kapitalın yerdə qalan hərəkəti başa düşülür. Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin borc forması aşağıdakı əməliyyatlar vasitəsilə reallaşdırılır:

  • dövlət və borc kreditlərinin verilməsi;
  • digər ölkələrin istiqrazlarının, qiymətli kağızlarının, veksellərinin, xarici şirkətlərin trattlarının alınması;
  • borclar üzrə ödəmələrin həyata keçirilməsi;
  • banklarararsı depozitlər;
  • rəsmi yardımlar və s.

Müasir dövrdə kapital ixracə üçün dövlət büdcəsinin vəsaitinin xeyli hissəsi sərf edilir. Dövlət kapital ixracı əsasən göndərilən malları kreditləşdirmək vasitəsi kimi istiqrazlar şəklində və xarici bankların cari hesablarına qoyuluşlar şəklində ixrac olunur. Xüsusi kapital ixracının mühüm növlərindən biri xaricə patent və lisenziyaların satılmasıdır. İxtira və kəşf böyük məbləğdə kapital qoyuluşları ilə əlaqədardır. Buna görə də dünya praktikasında xaricə patentlər və lisenziyalar satmaq iqtisadi mənada kapital ixracına bərabərdir.

Natural istehsal

Natural təsərrüfat qapalıdır. Bu təsərrüfatın mövcud olduğu cəmiyyətlərdə əlaqəsiz, dağınıq şəkildə fəaliyyət göstərir (ailə, icma, malikanə). Hər bir təsərrüfat vahidi özlərinə məxsus resurslardan istifadə edir və ailənin tələbatını ödəmək üçün məhsul istehsal edirlər. Müasir dövrdə (dövlətin daxilində inkişaf etmiş əmtəə istehsalı olduğu halda) bəzi təsərrüfat birliklərində, kənd təsərrüfatı müəssisələrində və hətta ayrıca bir dövlətdə də qapalılığa, naturallığa meyl ola bilər.

Natural istehsal üçün universal əl əməyi xarakterikdir. Əməyin növlərə bölünməsi yoxdur. Məsələn, bir nəfər əyirir, toxuyur, boyayır və s. Burada ən sadə alətlərdən istifadə olunur.

Natural təsərrüfatda istehsalla istehlak arasında birbaşa iqtisadi əlaqə yaranır. Burada "istehsal-bölgü-istehlak" əlaqəsi var, mübadilə isə yoxdur. Bu cür əlaqə natural təsərrüfatın davamlığını təmin edir. Burada ancaq sadə təkrar istehsal baş verir.

Qərb ədəbiyyatında natural təsərrüfat sistemi ənənəvi iqtisadiyyat adlandırılır. Onun xarakterik cəhətləri:

  1. istehlak üçün eyni, ənənəvi məhsul istehsal etmək;
  2. texniki tərəqqinin məhdudluğu;
  3. cəmiyyətin həyat tərzində dəyişikliyin olmasında geriliyin qalması;
  4. sosial-iqtisadi münasibətlərdə durğunluq).

Əmtəə istehsalı

təşkilinin ikinci forması əmtəə istehsalıdır. Əmtəə istehsalı – təşkilati-iqtisadi münasibətlərin elə sistnmidir ki, burada məhsullar bazarda satılmaq üçün istehsal olunur.

Əmtəə təsərrüfatının əsas cəhətləri:

  1. təsərrüfat açıqdır;
  2. əmək bölgüsünə əsaslanır;
  3. təsərrüfat əlaqələri bilavasitədir (dolayıdır), bazar vasitəsilədir.

Əmtəə istehsalı ictimai əmək bölgüsünə əsaslanır. Hər bir istehsalçı konkret, ixtisaslaşmış məhsulun istehsalı ilə məşğul olur. Hər bir sahədə, müəssisədə yaradılmış artıq məhsul başqa faydalı şeylərlə mübadilə edilir. Əmtəə istehsalında əmək bölgüsünün rolu A.Smit tərəfindən əsaslandırılmışdır.

Əmək bölgüsü əmtəə istehsalı sayəsində geniş meydan alır və ictimai əmək bölgüsü qanunu fəaliyyət göstərir. əmək bölgüsünün aşağıdakı formaları meydana gəlir:

  1. (ölkələrarası);
  2. Ümumi (xalq təsərrüfatının sahələri arasında);
  3. Xüsusi (sahələr daxilində);
  4. Tək (müəssisə daxilində).

Əmtəə təsərrüfatı – açıq sistemdir. Burada işçilər öz istehlakları üçün deyil, başqa adamlara satm aq üçün istehsal edirlər. Bu təsərrüfatda hər şey bazar üçün istehsal olunur.

Əmtəə təsərrüfatına istehsalçı və istehlakçılar arasında dolayı, bilavasitə əlaqə forması xasdır. Bu istehsal – mübadilə – istehlak əlaqəsidir. Məhsul ancaq mübadilədən sonra istehlaka daxil olur. Istehsalçı və istehlakçı arasında iqtisadi münasibət bazar vasitəsilə yaranır.

Əmtəə təsərrüfatı üçün geniş təkrar istehsal xasdır.

Əmtəə istehsalının 5–7 min il tarixi vardır. O, ibtidai — icma dövrünün sonlarından indiyə kimi mövcuddur. O, bütün - sistemlərdə mövcud olmuşdur və özünün tarixi inkişaf mərhələlərini keçmişdir.

Əmtəə istehsalının meydana gəlməsinin ümumi əsası ictimai əmək bölgüsüdür. Əmək bölgüsünün inkişafı ilə əmtəə istehsalı da genişlənir. Artıq elə müəssisələr yaranır ki, onlar bir deyil, bir neçə əmtəəlik məhsul istehsal edir (diversifikasiya).

Əmtəə istehsalının meydana gəlməsinin başqa bir səbəbəi adamların təsərrüfatca əlahiddələşməsidir (ayrılsmasıdır). Ayrılma müəyyən bir əmtəənin istehsalına şərait yaradır. Ayrılmış istehsalçı öz məhsulunu mübadilə etmək üçün bazar əlaqəsinə girir. Belə bir əlaqə, kənar müdaxilə olmadan, öz mənafeyini reallaşdırmaq naminə baş verir və məhsulun keyfiyyəti və miqdarını artırmaqda maraqlı olur.

Təsərrüfatca əlahiddələşmə mülkiyyətin forması ilə bağlıdır. Buna uyğun gələn xüsusi mülkiyyət formasıdır. Xüsusi mülkiyyət ayrılıb müstəqil əmtəə istehsalçısı olmağı şərtləndirir.

Əmtəə istehsalının iki növü vardır:

  1. Sadə əmtəə istehsalı (təsərrüfatı);
  2. Kapitalist əmtəə təsərrüfatı (istehsalı)

Sadə əmtəə təsərrüfatı istehsalçının şəxsi əməyinə və sadə alətlərə əsaslanan kəndlinin və sənətkarların təsərrüfatlarıdır. Kapitalist əmtəə təsərrüfatı – istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətə və əsasən muzdlu əməyə əsaslanır. Bu təsərrüfatın meydana gəlməsilə istehsal edilən hər şey və hətta iş qüvvəsi də əmtəə olur. Və natural təsərrüfatı sıxışdırıb aradan çıxarır. Kapitalist əmtəə istehsalçısı sahibkar olur.

kapitalizm şəraitində, xüsusi mülkiyyətin artması ilə əmtəə istehsalı daha da genişlənir və özünün əsası kimi yeni mülkiyyət formaları – səhmdar, korporativ və yoldaşlıq – yaranır (XX əsrdə).

Klassik kapitalizm şəraitində əmtəə istehsalı ən ümumi forma alır və hər şey əmtəə olur. XX əsrin ikinci yarısından etibarən elmi-texniki tərəqqinin təsiri və dövlətin təsərrüfat həyatına müdaxiləsinin təsiri altında qeyri-əmtəə bölməsi yaranır (fundamental elmi tədqiqatlar, pulsuz təhsil, hərbi-sənaye kompleksinin bir çox məhsulları və s.). Bu forma getdikcə genişlənir. Buna görə də istehsalı qarışıq istehsal adlandırmaq olar. Ancaq üstünlük əmtəə təsərrüfatına məxsusdur.

İstinadlar

  1. Tağıyev A.H. "Bazar iqtisadiyyatının əsasları", Bakı-2000, dərs vəsaiti
  2. Лившиц А.Я. Введение в рыночную экономику. Москва, "Станкин" 1992
  3. Государственные регулирование рыночной экономики, учебник Москва 2001
  4. Allahverdiyev H.B., "Keçid dövründə bazar iqtisadiyyatının tənzimlənməsi problemləri". "Nəzəriyyə və praktika" jurnal № 1–2, Bakı-1997
  5. Əhmədov M.A., Hüseynov A.C. "İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin əsasları", metodik vəsait. Bakı-2011
  6. Ələkbərov Ə.H., Əlizadə A.Ə. "Beynəlxalq marketinq". Bakı-2008
  7. Həmidov T. "Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər"

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Bazar iqtisadiyyati dunyada movcud olan iqtisadi sistemlerden en genis yayilmisi Bazar iqtisadiyyati mefhumundaki bazar iqtisadiyyatin sifetini neceliyini onun bazar tebietli olmasini bildirir Bazar tebietli olmaq o demekdir ki iqtisadiyyat bazar ucun isleyir bazar mexanizmi ve bazar qanunlari ile tenzim olunur Tarixen bazar bazar iqtisadiyyatindan evvel meydana gelmisdi Ancaq o bazar iqtisadi sisteminde fealiyyet gosterir ve buna gore de evvel bazar iqtisadiyyatinin mahiyyeti esaslari ile bagli meseleleri nezerden kecirmek lazimdir Bazar istehsalci ve istehlakcilarin qarsiliqli fealiyyetini temin eden mexanizmdir onlarin movcudluq usuludur Bazar esasen tedavul sferasi alqi satqi ile baglidir Bazar iqtisadiyyati daha genis ehatelidir O istehsali bolgunu mubadileni ve istehlak sahelerinin hamisini ehate edir onlarin tam halinda movcudlugunu temin edir Iqtisadi bir sistem kimi bazar iqtisadiyyatinin tam formalasmasi kapitalizm cemiyyetinde bas vermisdir Bazar iqtisadiyyati ile kapitalizm iqtisadiyyati eyni menalidir Bazar iqtisadiyyati kapitalizmin iqtisadi esasini teskil edir Buna gore de ABS iqtisadcilari bazar iqtisadiyyati kapitalizm ifadesini isledirler Bazar iqtisadiyyati butun iqtisadi mektebler ve cereyanlar terefinden bu ve diger sekilde oyrenilmis ve indi de oyrenilir Bazar iqtisadiyyatinin ozune xas olan genetik esaslari vardir Bu iqtisadi sistemin esasini emtee istehsali teskil edir Emtee istehsalinin meydana gelmesile pul meydana gelir Emtee pul munasibetleri esasinda bazar yaranir ve iqtisadiyyatin butun sahelerini elaqelendirir O kapitalizm cemiyyetinde ozunun yuksek zirvesine catir ve musteqil iqtisadi sistem kimi fealiyyet gosterir Insan cemiyyetinde istehsalin teskilinin ilkin formasi natural teserrufat olmusdur Natural teserrufat ele teskil olunmusdur ki insanlar ancaq oz telebatlarini odemek ucun mehsul istehsal edirler Onun asagidaki spesifik cehetleri vardir teserrufatin qapali olmasi emeyin universal xarakter dasimas teserrufat elaqelerinin birbasa olmasi Bazar anlayisi Bazar daim tekrar olunan alqi satqi aktlarinin ve mubadile dairesinde sosial iqtisadi munasibetlerin mecmusudur Bazar munasibetlerinin maddi esasini emteelerin ve pullarin hereketi teskil edir Hemin munasibetler neticesinde mallar realize edilir ve onlarda tamamlanmis emeyin ictimai xarakteri qeti olaraq mueyyenlesdirilir Belelikle bir sozle desek Bazar emteelerin tedavul sfurasi olub emtee tedavulu prosesini tamamlayir mehsulun pula ve eksine pulun mehsula cevrilmesini heyata kecirir Sade sekilde Bazar anlayisi alicilarla saticilarin gorusdukleri mekan yer menasini verir ve bir araya geldiyi bu yerde mallar mehsullar xidmetler idealar alinib satilir Demeli bazar iqtisadi kateqoriya olub konkret iqtisadi munasibetleri alicilarla saticilarin elaqelerinin mecmusudur Bazarin meydana gelmesi Bazar insan cemiyyetinin inkisafinin en muhum nailiyyetlerindendir O min iller boyu inkisaf ederek muasir yuksek seviyyeye qeder yukleselmisdir Tarixi menbelere esasen bazar 6 7 min il evvel meydana gelmisdir Bazarin yaranmasi bir sira sertlerden kecmisdir ictimai emek bolgusunun bas vermesi bundan sonra ekinciliyin heyvandarliqdan ayrilmasi senetkarligin musteqil sahe kimi fealiyyeti ticaretin meydana gelmesi Bu saheler ozleri parcalanaraq yeni saheler yarandi Bazar emtee pul munasibetlerinin tarixi inkisafi neticesinde muasir tereqqi derecesine catmisdir Bazar insan cemiyyeti tarixinde boyuk ictimai emek bolgulerinin emek teserrufatinin mubadilesinin meydana gelmesi ile uzvi sekilde baglidir Onun zeruriliyi milli iqtisadiyyatin xarice cixmasi telebati ile de elaqedardi Bazar munasibetlerinin maddi esasini emtee ve pullarin hereketi teskil edir Emtee teserrufati fealiyyet gostermeyen yerde bazar ola bilmez ve eksine bazar olmayan yerde emtee teserrufatinin fealiyyetinden sohbet gede bilmez Bunlar bir biri ile qirilmaz suretde tam qarsiliqli elaqede fealiyyetde olurlar Bazar emtee pul munasibetlerinin en muhum aparici bir komponenti kimi iqtisad elminde genis yayilmis iqtisadi kateqoriyalardan biridir O genis ehateli mezmuna malikdir Iqtisadi edebiyyatlarda bazarin muxtelif teriflerine rast gelinir Bazar emtee ve emtee pul mubadilesi formasidir Bazar emtee istehsali ve pul tedavulu qanunlari uzre tesekkul tapan mubadiledir Bazar iqtisadi munasibetlerde teleble teklifin mecmusudur Bazar ayri ayri emteeler ve xidmetler uzre saticilarla alicilarin birge fealiyyeti mexanizmidir Bazar her hansi emtee uzre bir qrup adamlarin sovdelesmesi ile bas veren six fealiyyet munasibetleridir Bazar ticaret aparmaq usun adamlarin bir birile her hansi qarsiliqli fealiyyetidir Bazar bir iqtisadi kateqoriya kimi ozunu bilavasite mehz bu dairede tezahur etdirir Buna gore de o ticaretle ticaret xidmetleri prosesi ile uzvi elaqeli bir kateqoriyadir Demeli bazar iqtisadi kateqoriya olub iqtisadi munasibetler alicilarla teleble saticilarin teklifle elaqelerinin mecmusudur O habele emteelerin ve xidmetlerin hereketi uzre ticaret vasitecileri ile bazar munasibetleri subyektlerinin menafelerini tecessum etdirir ve mubadileni temin edir Bazar beser cemiyyetinin tebii tarixi inkisafinin toremesi kimi xalqlarin coxesirlik birge enenelerinin milli medeni dini psixoloji xususiyyetlerini de ozunde ifade etmek iqtidarinda olan kateqoriyadir Bazar iqtisadiyyatinin subyektiBeser cemiyyeti tarixinde insan amili hemise baslica amillerden biri hesab olunub Muasir bazar iqtisadiyyati sistemi seraitinde insan amili genismiqyasli feal bir quvve rolunda cixis edir Bazar iqtisadiyyati sisteminin subyektine istehsal uzre sahibkar ve biznesmenler kommersantlar bankirler menecerler muzdlu isciler genis menada istehsalcilar istehlakcilar ve s aiddir Bazar iqtisadiyyati sisteminde sahibkar dedikde xususi mulkiyyet obyekti olan insanlar nezerde tutulur O risq ve mesuliyyet ile musteqil fealiyyet gosteren bazar agentidir Kommersant gelir elde etmek qazanc goturmek meqsedile ticaret fealiyyeti ile mesgul olan sexsdir Biznesmen menfeet elde etmik ucun her hansi bir sahede calisan insanlardir Menecer mikroiqtisadi muessiseni firmani korporasiyani idare eden sexsdir Fermer gelir goturmek menfeet elde etmek meqsedile kend teserrufati istehsali sahesinde fealiyyet gosteren sexse deyilir Muzdlu isci oz is quvvesini emtee kimi sahibkara firmaya fermere muqavile yolu ile satan ferde deyilir Bazar iqtisadiyyati seraitinde istehsalci ilk novbede muxtelif cesidli mehsullarin iri partiyalarla istehsali ile mesgul olan insanlar nezerde tutulur Iqtisadi edebiyyarlarda iqtisadi insan anlayisi haqqinda iqtisadsi alimler genis aciqlamalar vermisler Ingilis klassik siyasi iqtisadcisi A Smit Iqtisadi insan amilinin davranisini iki cehetle izah etmisdir Birincisi emek bolgusu neticesinde insanlarin mubadileye girismeleri cehdleri Ikincisi sexsi menafeleri mensebperestlikleri oz veziyyetlerini daim yaxsilasdirmaq cehdleri A Smit qeyd etmisdir ki bazar iqtisadiyyati sisteminde onun her bir temsilcisi bilavasite cemiyyeti deyil ozunun fayda elde etmesini nezerde tutur Yalniz bazar teserrufati qanunlari daginiq fealiyyetleri bir sisteme salir Netice etibarile iqtisadi insan xususi fayda elde etmek cehdi ile cemiyyetin xeyrine calismis olur Daha sonra meshur Qerb iqtisadcisi C Mill demisdir ki insan davranisi xeyli derecede murekkebdir onun servete can atmasi emeye nifretle ve yuksek hezz almasi arzusu ile musahide olunur C Bentam da bazar iqtisadiyyati seraitinde insan davranisina xususi onem vermisdi O insanlarin fealiyyetinin meqsedini rifaha cehd munasibetinde gormusdur Marjinalist mektebinin numayendeleri iqtisadi subyekt meselesine dair insan eptimizator konsepsiyasini yaratmislar Bu konsepsiyanin esas cehetleri asaoidaki kimi seciyyelendirilir daha cox fayda ve ya menfeet goturmek az agirliq ve mesrefler seyi vesaitleri ile muqayisede meqsede nail olmaq ve bu sahede optimal variant secmek bacarigi optimal variant secmek ucun tam informasiyalar elde etmek ve sehvsiz irelini gormek qabiliyyetine malik olmasi xarici seraitin deyisilmesine derhal reaksiya vermek ve sair Siyasi iqtisad dersliyinin muellifi iqtisadci A Vaqner oz kitabinda daha munasib muddea ireli surmusdur Dersliyin Insanin iqtisadi tebieti feslinde insanin baslica ceheti kimi nemetleri gostermisdir C Keynsin nezeriyyesinde iqtisadi subyektin davranisi ailenin sosial qrupun cemiyyetin beseriyyetin uzvu agilli varliq kimi teqdim olunmusdur K Marksin teliminde insan obyektiv iqtisadi munasibetlerin sexsilesmesi kimi verilmisdir Genis menada Iqtisadi insan anlayisina Insan kapitali ni da aid etmek olar Insan biliyini tesebbuskarligini fealligini derin tefekkur terzini verdisini onun emtee istehsali sahesinde ve xidmet dairesinde istifade olunan enerjisini ve s hemin kapitalin komponentleri hesab etmek olar Insan kapitali na gelir menbeyi kimi baxilir Insanlarin tehsiline sehiyyeye ixtisasartirmaya cekilen xercler Insan kapitali nda investisiya ve gelecek gelirlerin kemiyyeti kimi qiymetlendirilir Yuxarida deyilenleri bele yekunlasdirmaq olar ki bazar iqtisadiyyati sisteminde Iqtisadi insan anlayisinin temsilcileri evvelki dovrlere nisbeten olkenin umumi tereqqisinde daha boyuk daha miqyasli rol oynayirlar Bazarin tenzimlenmesinin metodlariBazarin tenzimlenmesinin iki metodu movcuddur Dovlet metodlari Qeyri dovlet metodlari Dovlet heyatin butun sahelerine tesir etmekle mueyyen vezifeleri yerine yetirir Bu tamamile cemiyyetin iqtisadi heyatina da aiddir Cunki dovlet bir terefden telebatin odenilmesi imkanlarini askara cixarir diger terefden ise buna nail olunmasinin yollari ve istiqametlerini mueyyen edir Bazar mexanizminin isine dovletin qarismasinin en yumsaq ve sivil vasitesi vergi sayilir Onlar bazar proseslerinin gedisi seraitini deyismir ve bazar subyektlerinin fealiyyeti serbestliyini mehdudlasdirmir Butun bunlarin neticesinde mulkiyyetin xususi formasi dovlet mulkiyyeti ve buna uygun olaraq teserrufatciligin ayrica sahesi dovlet bolmesi formalasir ve fealiyyet gosterir Muasir dovrde dovletin iqtisadi vezifeleri daha genis miqyas almisdir P Samuelson ve V Nordhausun fikrince muasir qarisiq iqtisadiyyat seraitinde dovletin esas iqtisadi vezifeleri asagidakilardir Huquqi ve fiziki sexslerin iqtisadi fealiyyetine dair huquqi esaslarin yaradilmasi Makroiqtisadi sabitlesdirme siyaseti yeridilmesi Iqtisadi semereliliyin yukseldilmesi ucun ehtiyatlarin yerlesdirilmesine tesir gosterilmesi Gelirlerin bolusdurulmesine tesiretme proqraminin islenilib hazirlanmasi Iqtisadi fealiyyetlerin tenzimlenmesine dair qanunvericilik aktlari ve qaydalarinin islenib hazirlanmasi olduqca vacibdir ve ona gore bu is genis miqyas almisdir XIX esrin axirlarindan etibaren dovlet hakimiyyeti mohkemlenmis ondan umumi menafelerin ve butovlukde iqtisadi sistemin muhafizesi ucun istifade olunmaga baslanmisdir Baslica vezifelerden biri makroiqtisadiyyatin sabitlesdirilmesidir Bununla elaqedar olaraq dovlet senaye tsiklini yumsaltmaq issizliyin inflyasiyanin qarsisini almaq ucun konkret tedbirler gorur Bu meqsedle asagidaki metodlardan istifade olunur Iqtisadiyyatin vergi budce vasitesile tenzimlenmesi siyaset Dovriyyede olan pul kutlesini artirib azaltmaqla onun aliciliq qabiliyyetinin tenzimlenmesi metod Bazar iqtisadiyyati seraitinde pul ve maliyye kredit sistemi xususi rol oynayir Bu sahede dovletin baslica vezifesi cevik vergi sozun esl menasinda duzgun kredit siyaseti yeritmekden olkede pul tedavlunu tenzimlemekden ibaretdir Dunya bazarinin tesekkulu xususiyyetleriDunya teserrufatinin emele gelib inkisaf etmesi dunya bazarinin da qerarlasmasina sebeb olur Maddi nemetler ve xidmetler istehsalinin milli cerciveni asib kecmesi milli bazarin da dunya bazarina qovusmasina getirib cixarir Dunya bazari dedikde bir birile beynelxalq ticaret kapital ixraci muxtelif xidmetler ve s vasitesile elaqe saxlayan milli bazarlarin mecmusu nezerde tutulur Bu bazarin meydana gelmesi beynelxalq ictimai emek bolgusunun qerarlasmasi ve derinlesmesi ile six baglidir Dunya olkeleri bir birile six xarici iqtisadi elaqeler yaradirlar Dunya olkeleri arasinda xarici iqtisadi elaqeler esasen ticaret kapital ixrac etmek kreditler vermek elmi texniki emekdasliq kadrlar hazirlanmasi ve s formasinda heyata kecirilir Beynelxalq bazarin esas fealiyyet formalari asagidakilardir beynelxalq emtee ve xidmetler bazari beynelxalq kapital bazari beynelxalq is quvvesi bazari beynelxalq maliyye kredit bazari beynelxalq qiymetli kagizlar bazari ve s Dunya bazarinda keskin reqabet mubarizesi gedir Bu bazarda emtee ve xidmetlerin qiymetleri milli bazarlardakindan ferqli olaraq beynelmilel istehsal xercleri esasinda qerarlasir Bu xercler ise beynelxalq miqyasda mehsulun cox hissesini istehsalcilarin serf etdikleri xercler esasinda mueyyenlesir Beynelmilel ictimai zeruri xercler elmi texniki tereqqinin tesiri neticesinde daim deyisir Dunya qiymetlerinin formalasmasinin esasinda beynelmilel deyer durur Istehsalin beynelmilel qiymeti dunya ticaretinde ustunluk teskil eden emteelerin istehsal sertleri ile mueyyen olunur Her bir milli teserrufatda mehsul istehsali ucun iqtisadi serait muxtelifdir Muxtelif olkelerin milli teserrufatinda istehsalin texnika ile silahlanma seviyyesi muxtelif tebii serait iscilerin muxtelif ixtisas seviyyesi emek mehsuldarliginin seviyyesinin muxtelifliyine sebeb olur Bu ise o demekdir ki ayri ayri olkelerde istehsal edilen eyni mehsullara muxtelif emek serf olunacaqdir Emtee ve xidmetlerin istehsalina emek serf edilmesindeki deyisiklikler adeten mubadile edilen emtee ve xidmetlerin miqdar nisbetinde de yeni onlarin mubadile deyerinde eks olunur Demeli bele neticeye gelinir ki emtee ve xidmetlerin mubadile deyeri onun deyerin tezahur formasidir Dunya bazarinda emtee ve xidmetleri qiymetinin deyismesinde butun bazarlarda oldugu kimi teleb ve teklifin nisbeti muhum rol oynayir Teleb ve teklifin nisbetinin deyismesine iqtisadi amillerle yanasi siyasi amiller de tesir gosterir Dunya bazarinda qiymetlerin seviyyesine inhisarlasma derecesi de muhum tesir gosterir Bunun neticesinde de transmilli inhisarlar emtee ve xidmetleri yuksek inhisar qiymeti ile satirlar diger saticilarin xususile inkisaf etmekde olan olkelerin istehsal etdikleri emtee ve xidmetleri ise asagi inhisar qiymeti ile satin alirlar Bunun neticesinde de transmilli inhisarlar yuksek inhisar menfeeti elde edirler Dunya bazar qiymetlerinin seviyyesine dovletlerin qiymetleri tenzimleme tedbirleri de tesir gosterir Buna misal olaraq azad ticaretin aparilmasina gosterilem mehdudiyyetler gomruk rusumlari vergiler ve s gostermek olar Dunya bazarinda movcud olan qiymetler sistemine asagidakilar aid edilir adi kommersiya emeliyyatlari ve odemeleri ucun olan qiymetler tam cevrilen serbest ve qismen cevrilen valyuta ile qiymetler klirinq raziliqlari uzre qiymetler komek praoqrami uzre qiymetler ve s gosterilen bu dunya qiymetleri novlerinden birinin dunya qiymeti rolunu oynamasi ucun bir sira telebler odenilmelidir Dunya qiymeti o qiymet novudur ki onun vasitesi ile irihecmli kommursiya emeliyyatlari heyata kecirilir hesablasmalar serbest cevrilen valyuta vasitesile ile aparilir Dunya bazarinda konkret emteelerin qiymetleri onun esas istehsalcilarin ve iri birjalarin ixracat mehsullarina qoyduqlari qiymetlere esasen mueyyen edilir Meselen dunya bazarinda aluminiumun qiymeti Kanada dovletinin qoydugu qiymete esasen kaucuk ise Sinqapur birjasinin qiymetine esasen satilir Dunya bazarinda dempinq qiymetlerine de tesaduf olunur Bu zaman istehsalcilar istehsalcilar dunya bazarinda mehsul ve xidmeti daxili bazardan asagi qiymete satilir Bu proses saticilara oz emteesini daha tez reallasdirmaq ve xarici valyuta elde etmek imkani verir Dempinq qiymeti ile elaqedar olkeler arasinda bezen ticaret muharibeleri de bas verir Dunya bazarinda muxtelif olkelerin dovlet teskilatlari iri muessiseleri bazar subyektleri rolunda fealiyyet gosterirler Bu bazarda fealiyyet gosteren esas subyektler beynelxalq sirketler ve transmilli banklardir Bunlar dunya ticaretinin kapital ixracinin elmi texniki yenilikler mubadilesinin cox hissesini oz ellerinde cemlesdirir Transmilli sirketlerde kapital ve aktivler adeten mueyyen bir olkenin mulkiyyetcilerine mexsus olur Dunyada 40 minden artiq transmilli sirket vardir ki bunlarin da coxu ABS na mexsusdur Beynelxalq sirketlerin kapital ve aktivleri ise muxtelif olkelerin mulkiyyetcilerine mexsus olur Bu sirketler beynelxalq kartel sindikat trest ve konsern formasinda fealiyyet gosterir Dunya teserrufatinin meydana gelmesi dunya bazarinin qerarlasmasini teleb etdiyi kimi dunya bazari da ozune muvafiq olan bazar infrastrukturunun olmasini teleb edir Duhya ticareti adeten inkisaf etmis olkelerin seherlerinde olan emtee fond ve valyuta birjalarinda heyata kecirilir Bu birjalar dunya iqtisadiyyatinin barometri rolunu oynayir Bele ki iqtisadiyyatda bas veren her bir deyisiklik bu birjalarda derhal hiss olunur Bu birjalarda qiymetlerin deyismesine neinki iqtisadi prosesler hemcinin siyasi deyisiklikler terrorculuq ve s hadiseler de oz tesirini gosterir Dunya bazarinin qerarlasmasi beynelxalq lizinqin de meydana cixmasina sebeb olmusdur Beynelxalq lizinq xidmeti esasen son 25 30 ilde meydana cixmisdir Beynelxalq lizinq dedikde lizinq firmasi terefinden mueyyen bir olkenin firmasindan aldigi emlakin diger olkenin firmasina mueyyen muddete icareye verilmesi nezerde tutulur Bazar iqtisadiyyatina kecidle elaqedar olaraq beynelxalq lizinq xidmetinden genis istifade olunmasi respublikamizin iqtisadiyyatina da muhum fayda vere biler Kapitalin beynelxalq hereketiDunya iqtisadiyyatinin inkisafi ve semerililiyinin yukseldilmesi her seyden evvel dunya teserrufat elaqelerinin durmadan genislenmesini teleb edir Mehsuldar quvveler inkisaf etdikce hokumetler rehberlik etdikleri olke ehalisinin qaygisina daha cox qalmaga ve ozlerine yaxin bir qrup adamin sexsi ve qerezli maraqlarini kenara qoyub umumi milli inkisafa diqqeti artirdiqca dovletlerin iqtisadi ve siyasi serbestlikleri artdiqca beynelxalq emek bolgusu derinlesdikce dunya teserrufat elaqelerinin suretle inkisafi ucun yaxsi serait yaranir Qeyd olunan bu amil ve sertler XX esrde daha guclu olmus esrin evvelinden ve xususen onun ikinci yarisindan bu gune qeder dunya teserrufat elaqeleri yuksek seviyyede inkisaf etmisdir Istehsalin beynelmilellesmesi ve qloballasmasi neticesinde olkeler arasinda emtee ve xidmetlerin hereketi ile yanasi kapitalin da hereketi bas verir Kapitalin olkelerarasi hereketinin sebebi onun iqtisadi esaslandirilmasi emtee ve xidmetlerin hereketinin iqtisadi esaslandirilmasindan ireli gelen usul ve yanasmalarin vasitesile heyata kecirile biler Buna baxmayaraq dunya miqyasinda iqtisadci alimler kapitalin olkelerarasi hereketinin nezeri esaslarini islemekden cekinmemisler ve bu meseleni hell etmeye calismislar Bele amillerden biri ingilis alimi Core S Millidir O ilk defe XIX esrde kapitalin olkeler arasinda hereketi meselesini arasdirmaga basladi D Rikardonun emteelerin hereketi ucun ireli surduyu nisbi ustunluk prinsipini kapitalin hereketine de aid etdi ve gosterdi ki kapital olkeler arasinda ona gore hereket etdirilir ki kapital cehetden varli olan olkede kapitalin vere bileceyi semere menfeet normasi getdikce asagi dusur Bele veziyyetde kapital sahibi dovlet ve ya sahibkar oz vesaitini menfeet normasi cox olan olkeye cixarmaga calisir Demeli C S Millin nezeriyyesinin esasini menfeet normasi teskil edir ki bunun neticesinde de kapital asagi menfeet normasi olan olkeden yuksek menfeet normasi olan olkeye hereket etdirilmeli olur Dunya teserrufatinin inkisafinin muasir merhelesinde beynelxalq iqtisadi munasibetlerin esas inkisaf amillerinden biri kimi kapital ixraci onun beynelxalq hereketi cixis edir Beynelxalq iqtisadi munasibetlerin beynelxalq ticaret elmi texniki mehsullarla beynelxalq mubadile kimi formalari valyuta maliyye aspektleri ile musayiet olunur ixrac idxal emeliyyatlarinin reallasdirilmasi zamani beynelxalq hesablasmalar heyata kecirilir ve ya beynelxalq kreditler teleb edilir Isci quvvesinin beynelxalq miqrasiyasi zamani ise emek haqqi kocurmeleri bas verir Belelikle kapitalin beynelxalq hereketi beynelxalq iqtisadi munasibetlerin hem inkisaf serti hem de bu inkisafin neticesidir Hazirda kapitalin beynelxalq hereketinin hecmi ve ehemiyyeti ele bir seviyyeye gelib catib ki bu prosese beynelxalq iqtisadi munasibetlerin xususi bir formasi kimi baxmaq olar Kapital ixracinin butun formalarinin muasir artim templeri emtee ixracinin ve UDM nin artim templerini usteleyir Iqtisadi Emekdasliqve Inkisaf Teskilatinin IEIT mutexessislerinin qiymetlendirmelerine gore 1990 2000 ci illerde xarici investisiyalarin ixracinin illik artim tempi orta hesabla 30 teskil etdiyi halda emtee ve xidmet ixracinin illik artim tempi 4 5 e beraber olub Her hansi bir prosesin indiki halda ise kapitalin beynelxalq hereketinin oyrenilmesi yalniz o halda mumkundur ki hemin proses muasir dunya teserrufatinda tez tez tekrar olunan tipik ve xarakterik olan bir hadise olsun Iqtisadi hadiseini xarakterize etmek ucun ilk novbede onun anlayisini mueyyen etmek tekamul yoluna nezer salmaq lazimdir Yalniz bundan sonra onun xarakterik cehetlerini mueyyen etmek reallasma xususiyyetlerini ve formalarini ortaya cixarmaq muasir inkisaf tendensiyalarini oyrenmek mumkun olur Kapitalin beynelxalq hereketi anlayisina bu prosesin tekamul yolundan cixis etmekle nezer salaq Kapitalin beynelxalq hereketinin formalasmasi ve inkisafi beynelxalq iqtisadi munasibetleri emteelerle beynelxalq ticaret beynelxalq emek miqrasiyasi kimi formalarindan xeyli gec baslamisdir Kapitalin ixraci imkaninin yaranmasi ucun ilk novbede kapitalin olke daxilinde kifayet qeder ehemiyyetli yigimina malik olmaq lazim idi Bu cur imkan kapitalin beynelxalq hereketinin tekamulunun birinci merhelesinde meydana gelmisdir Bu merhele kapitalin ilkin yigimi prosesinin bitmesinden ve kapital istehsal munasibetlerinin inkisafindan sonra XVII XVIII esrlerin astanasinda baslamis ve XIX esrin sonlarina qeder davam etmisdir Bu merheleni kapital ixracinin yaranmasi merhelesi adlandirirlar Bu zaman kapital ancaq bir istiqametde metropoliyalardan mustemlekelere dogru hereket edir ve mehdud tesadufi xarakter dasiyirdi Kapitalin beynelxalq hereketinin tekamulunun ikinci merhelesi oz baslangicini XIX esrin sonlarindan goturur ve XX esrin ortalarina qederdavam edir Bu merhelede kapital ixraci hem senayece inkisaf etmis olkeler arasinda hem de senayece inkisaf etmis olkelerle inkisaf etmekde olan olkeler arasinda bas vermisdir Kapital ixraci tipik tekrar olunan ve xarakterik hadiseye cevrilir ki bu da qeyd olunan merheleni kapital ixraci merhelesi adlandirmaga imkan verir Belelikle kapital ixraci kapitalin bir hissesinin olkenin milli dovriyyesinden cixarilmasi ve daha yuksek menfeet elde edilmesi meqsedile onun emtee ve ya pul formasinda diger olkenin istehsal prosesine ve dovriyyesine daxil edilmesidir Lakin dunya teserrufatinin muasir inkisaf merhelesinde tekce kapital ixracindan danismaq kifayet deyil XX esrin 50 60 ci illerinden etibaren indiye qeder davam eden kapitalin beynelxalq hereketinin tekamulunun ucuncu merhelesi baslayir Bu merhelede bas veren prosesleri kapitalin beynelxalq miqrasiyasi termini daha aydin eks etdirir ki bunun da bir nece sebebi var Birincisi kapital ixracini tekce senayece inkisaf etmis olkeler deyil hem de bir cox inkisaf etmekde olan olkeler heyata kecirirler Bele ki 2002 ci ilde 162 milyard dollar hecminde xarici investisiya qoyuldugu halda onlar ozleri 43 milyard dollar mebleginde kapital ixrac edibler Ikincisi olkeler eyni zamanda hem kapital ixracatcisi hem de idxalatcisi kimi cixis edirler 2002 ci ilde Avropa Birliyi olkeleri ABS ye 694 milyard ollar ABS ise Avropa Birliyi olkelerine 641 milyard dollar kapital qoyulusu heayat kecirmisler Ucuncusu kapital ixraci oz hecmine gore kapitalin eks hereketini kredite gore faizler sahibkar menfeeti sehmlere gore dividendlerformasinda meydana getirir Meselen 2002 ci ilde ABS nin xarici kreditlere gore faiz odemeleri 100 milyard dollara yaxinlasmisdir Yuxarida deyilenlerden cixis ederek kapitalin beynelxalq hereketi dunya teserrufatinin muxtelif olkeleri onlarin sosial iqtisadi inkisaf seviyyelerinden asili olmayaraq arasinda kapital sahiblerine elave gelir getiren kapitalin qarsiliqli hereketi prosesidir Kapital istehsalin amillerinden biridir Kapital maddi ehtiyatlarin yaradilmasi ucun zeruri olan resursdur ve ozunde istehsal pul ve emtee formalarinda vesaitlerin butun yigim ehtiyatini eks etdirir Kapitalin beynelxalq hereketi onun bir istehsal amili kimi beynelxalq bolgusune esaslanir Kapitalin beynelxalq bolgusu ozunu tekce olkelerin maddi yigim ehtiyatlari ile temin olunmalarinda olan ferqlilikde deyil hemcinin istehsalin tarixi eneneleri ve tecrubesinde emtee istehsalinin ve bazar mexanizmlerinin inkisaf seviyyelerinde olan ferqlerde gosterir Kifayet qeder yigimin olmasi pul formasinda kapital investisiya ve istehsalin genislendirilmesi ucun vacib sertdir Kapitalin beynelxalq hereketinin obyektiv esasi kimi olkelerin iqtisadi inkisafinda olan qeyri beraberlik cixis edir ki bu da praktikada ozunu asagidakilarda gosterir bezi olkelerde kapital yigiminda catismazliq oldugu halda diger olkelerde kapital artiqligi movcud olur dunya teserrufatinin muxtelif helqelerinde kapitala olan teleb ve teklifin ust uste dusmemesi Burada nisbi artiqliq termininin isledilmesi tesadufi deyil Bele hesab edilir ki iqtisadi cehetden istehsal sonsuz artim tendensiyasina malikdir ve demeli kapitala her zaman teleb movcud olmalidir Bununlayanasi kapital ixraci hetta onun olke daxilinde catismazligi hiss edilen zaman da heyata kecirile biler cunki bazar iqtisadiyyati seraitinde kapital qoyulusu gozlenilen gelir hecminden birbasa asilidir Kapitalin beynelxalq hereketi prosesinin inkisafina iki qrup faktorlar tesir edir Onlar asagidakilardir Iqtisadi xarakterli amiller istehsalin inkisafi ve iqtisadi artim templerinin desteklenmesi hem dunya iqtisadiyyatinda hem de ayri ayri olkelerin iqtisadiyyatlarinda elmi texniki inqilabin tesiri ve dunya xidmet bazarinin inkisafi neticesinde bas veren koklu struktur deyisiklikleri beynelxalq emek bolgusunun derinlesmesi dunya iqtisadiyyatinin transmillilesmesinin artimi istehsalin beynelmilellesmesinin artimi ve inteqrasiya proseslerinin inkisafi beynelxalq iqtisadi munasibetlerin butun formalarinin aktiv inkisafi Siyasi xarakterli amiller kapital ixracinin idxalinin liberallasdirilmasi xususi iqtisadi zonalarin offsor zonalarinin yaradilmasi ve s ucuncu dunya olkelerinde senayelesdirme siyasetinin heyata kecirilmesi iqtisadi islahatlarin heyata kecirilmesi dovlet muessiselerinin ozellesdirilmesi ozel sektorun kicik biznesin desteklenmesi mesgulluq seviyyesinin desteklenmesi siyasetinin reallasdirilmasi Yuxarida sayilan amiller kapitalin beynelxalq hereketinin inkisafini makroiqtisadi seviyyede mueyyen edir Bununla yanasi iqtisadi subyektleri kapital ixraci ve ya idxalini heyata kecirmeye sovq eden iqtisadi meqsedeuygunluluq sebebleri de movcuddur Kapital ixracini heyata kecirerken subyektler asagidakilardan cixis edirler elave gelirin elde edilmesi diger subyektler uzerinde nezaretin ele kecirilmesi emtee axinlarinin qarsisina qoyulan proteksionist maneelerin aradan qaldirilmasi istehsalin yeni satis bazarlarina yaxinlasdirilmasi yeni texnologiyalarin elde edilmesi meselen sehm nezaret paketinin elde edilmesi ile xarici filiallarin yaradilmasi ile istehsal sirlerinin qorunmasi vergi odemelerine qenaet edilmesi xususile muessiselerin offsor zonalarda ve xususi iqtisadi zonalarda yaradilmasi ve ya qeydiyyatdan kecirilmesi zamani etraf muhitin qorunmasina cekilen xerclerin asagi salinmasi Kapital idxalinin iqtisadi meqsedeuygunlulugu asagidakilardan ibaretdir yeni ve kohne istehsal texnologiyalarinin inkisaf etdirilmesi inkani elave valyuta resurslarinin celbi elmi texniki potensialin genislendirilmesi elave is yerlerinin yaradilmasi Olkenin kapitalin beynelxalq hereketinde istiraki umumilkde bir sira gostericilerde eks olunur Mutleq gostericiler kimi kapital ixracinin hecmi kapital idxalinin hecmi kapitalin ixrac idxal saldosu olkede xarici kapitalli muessiselerin sayi onlarda mesgul olanlarin sayi ve s ferqlendirirler Saldodan cixis ederek dunya olkeleri esasen kapital ixrac een olkeler Yaponiya Isvecre esasen kapital idxal eden olkeler ABS Boyuk Britaniya ve texmini tarazliga malik olkeler Almaniya Fransa kimi ferqlendirilirler Oz menbeyine gore dunya bazarinda hereketde olan kapital esasen resmi dovlet ve ozel kapitala bolunur Resmi dovlet kapital dedikde hokumetlerin hemcinin hokumetletarasi teskilatlarin qerari ile dovlet budcesinin vesaitlerinin xarice hereketi ya da xaricden getirilmesidir Kapital hereketinin bu kateqoriyasina bir olke terefinden diger olkeye hokumetlerarasi sazis esasinda teqdim edilen butun dovlet borclari hediyyeleri qrantlar yardimlaridir Beynelxalq hokumetlerarasi teskilatlarin oz uzvleri adindan idare etdikleri kapital da resmi kapital hesab edilir Resmi kapitalin menbeyi kimi dovlet budcesinin vesaitleri yeni vergi odeyicilerinin vesaitleri cixis edir Buna gore de bu cur kapitalin xarice hereketi barede qerar hokumet ve qanunverici orqan terefinden birge qebul edilir Ozel qeyri dovlet kapitali dedikde ozel qeyri dovlet firmalarin banklarin ve diger qeyri dovlet teskilatlarin xarice hereket eden ve ya xaricden getirilen vesaitleridir Kapitalin hereketinin bu kateqoriyasina ozel firmalar terefinden xarice kapital investisiyasi ticaret kreditlerinin verilmesi banklararasi kreditlesme aiddir Bu kapitalin menbeyi kimi ozel firmalarin dovlet budcesi ile elaqedar olmayan vesaitleri cixis edir Firmalarin onlara mexsus olan kapitalin beynelxalq hereketi barede qerar qebul etmekde nisbi azadliga malik olmalarina baxmayaraq hokumet adeten bu hereketi tenzimlemek ve ona nezaret etmek huququnu ozunde saxlayir Istifade edilme xarakterine gore kapital sahibkar kapitalina ve borc kapitalina bolunur Sahibkar kapitali menfeet elde etmek meqsedile birbasa ve ya dolayi yolla istehsala yatirilan vesaitdir Sahibkar kapitali kimi bir qayda olaraq ozel kapital istifade edilir Amma bezen dovlet ve ya dovlete mexsus olan muessise de xaricde vesait qoyulusunu heyata kecirir Borc kapitali faiz elde etmek meqsedile borc verilen vesaitdir Beynelxalq seviyyede borc kapitali kimi adeten dovlet menbelerinden formalasan resmi kapitaldan istifade edilir Amma ozel menbeler vasitesile heyata kecirilen beynelxalq kreditlesme de kifayet qeder ehemiyyetli hecme malikdir Muddetine gore kapital asagidakilara bolunur Ortamuddetli ve uzunmuddetli kapital kapitalin bir ilden artiq muddete qoyulusudur Birbasa ve portfel investisiyalari formasinda butun sahibkar kapitali qoyuluslari hemcinin dovlet kreditleri formasinda borc kapitali adeten uzunmuddetli olurlar Qisamuddetli kapital bir ilden az muddete kapital qoyulusudur Adeten ticaret kreditleri formasinda borc kapitali qisamuddete verilir Bu formalardan her biri mueyyen elamete gore eyni bir kapital hereketini xarakterize ede biler Meselen beynelxalq praktikada dovlet kapitali esasen borc formasinda ozel ve uzunmuddetli kapital ise sahibkar formasinda ixrac edilir XX esrin sonuna dunya teserrufatinda miqrasiya eden kapitalin 60 den coxu ozel subyektlere korporasiyalara transmilli sirketlere banklara sigorta investisiya sirketlerine pensiya fondlarina mexsus idi Son onillikde kapitalin beynelxalq hereketinde banklarin payinin azalmasi tendensiyasi ve eyni zamanda transmilli sirketlerin kapitalinin payinin artimi meyli musahide edilmekdedir Senayece inkisaf etmis olkeler arasinda miqrasiya eden kapitalin 80 i ozel kapitaldir ve onun hecmi getdikce artir 1990 ci illerde dunya teserrufatinda hereket eden kapitalda dovlet kapitalinin hecmi 20 hecminde qiymetlendirilir Beynelxalq valyuta kredit ve maliyye teskilatlarinin kapiatlin beynelxalq miqrasiyasinda payi 2000 ci ilin yekununa gore 12 teskil etmisdir Kapital hereketinin mehz bu formasi daha yuksek artim tempine malikdir Kapitalin sahibkar formasinda hereketi uc elametin olmasini teleb edir xaricde istehsal prosesinin teskili ve bu prosesde istirak xarici kapital qoyulusunun uzunmuddetli xarakter kesb etmesi diger dovletin erazisinde umumilikde muessiseye ve ya onun bur hissesine sahib olma huququ Qeyd olunan xususiyyetlerin heyata kecirilme derecesinden ve meqsedlerinden asili olaraq sahibkar kapitalinin hereketinin iki formasini birbasa xarici investisiyalari BXI ve portfel investisiyalarini PI ferqlendirirler Kapitalin beynelxalq hereketinin tehlili ucun onun bu cur funksional bolgusu daha muhum ehemiyyet kesb edir Birbasa xarici investisiyalar uzunmuddetli xarici kapital qoyulusu olmaqla kapital ixracatcisi terefinden kapital idxalatcisi olan olkenin erazisinde istehsalin teskilinin ve ya idareedilmesini nezerde tutur Birbasa xarici investisiyalar praktik olaraq ozel sahibkar kapitalinin ixraci ile elaqedaridr BVF IEIT ve BMT nin Milli Hesablar Sistemine uygun olaraq birbasa xarici investisiyalarin terkibine asagidakilar daxil edilir sirketlerin oz vesaitlerini xarici olkelerin iqtisadiyyatlarina yatirmalari birbasa investor terefinden xarici muessisede elde edilmis menfeetin hemin muessiseye reinvestisiya edilmesi bas firma ve onun xarici muessiseleri arasinda sirketdaxili kapital kocurmeleri Portfel investisiyalari kapitalin xarici muessiselerin qiymetli kagizlarina qoyulmasi yolu ile ixracidir ki bu da investorlara hemin muessiselerin fealiyyeti uzerinde birbasa nezareti heyata kecirmeye imkan vermir Kapital ixracinin sahibkar formasini onun istehsal prosesi ile birbasa elaqede olmasi sebebinden ikinci iqtisadiyyat adlandirirlar Diger forma borc kapitalinin hereketi bu cur birbasa elaqeye malik deyildir ve yalniz dolayi olaraq tekrar istehsal prosesini eks etdirir Kapitalin borc formasinda hereketi dedikde birbasa xarici investisiyalar ve portfel investisiyalari istisna olmaqla kapitalin yerde qalan hereketi basa dusulur Kapitalin beynelxalq hereketinin borc formasi asagidaki emeliyyatlar vasitesile reallasdirilir dovlet ve borc kreditlerinin verilmesi diger olkelerin istiqrazlarinin qiymetli kagizlarinin veksellerinin xarici sirketlerin trattlarinin alinmasi borclar uzre odemelerin heyata kecirilmesi banklarararsi depozitler resmi yardimlar ve s Muasir dovrde kapital ixrace ucun dovlet budcesinin vesaitinin xeyli hissesi serf edilir Dovlet kapital ixraci esasen gonderilen mallari kreditlesdirmek vasitesi kimi istiqrazlar seklinde ve xarici banklarin cari hesablarina qoyuluslar seklinde ixrac olunur Xususi kapital ixracinin muhum novlerinden biri xarice patent ve lisenziyalarin satilmasidir Ixtira ve kesf boyuk meblegde kapital qoyuluslari ile elaqedardir Buna gore de dunya praktikasinda xarice patentler ve lisenziyalar satmaq iqtisadi menada kapital ixracina beraberdir Natural istehsalNatural teserrufat qapalidir Bu teserrufatin movcud oldugu cemiyyetlerde elaqesiz daginiq sekilde fealiyyet gosterir aile icma malikane Her bir teserrufat vahidi ozlerine mexsus resurslardan istifade edir ve ailenin telebatini odemek ucun mehsul istehsal edirler Muasir dovrde dovletin daxilinde inkisaf etmis emtee istehsali oldugu halda bezi teserrufat birliklerinde kend teserrufati muessiselerinde ve hetta ayrica bir dovletde de qapaliliga naturalliga meyl ola biler Natural istehsal ucun universal el emeyi xarakterikdir Emeyin novlere bolunmesi yoxdur Meselen bir nefer eyirir toxuyur boyayir ve s Burada en sade aletlerden istifade olunur Natural teserrufatda istehsalla istehlak arasinda birbasa iqtisadi elaqe yaranir Burada istehsal bolgu istehlak elaqesi var mubadile ise yoxdur Bu cur elaqe natural teserrufatin davamligini temin edir Burada ancaq sade tekrar istehsal bas verir Qerb edebiyyatinda natural teserrufat sistemi enenevi iqtisadiyyat adlandirilir Onun xarakterik cehetleri istehlak ucun eyni enenevi mehsul istehsal etmek texniki tereqqinin mehdudlugu cemiyyetin heyat terzinde deyisikliyin olmasinda geriliyin qalmasi sosial iqtisadi munasibetlerde durgunluq Emtee istehsaliteskilinin ikinci formasi emtee istehsalidir Emtee istehsali teskilati iqtisadi munasibetlerin ele sistnmidir ki burada mehsullar bazarda satilmaq ucun istehsal olunur Emtee teserrufatinin esas cehetleri teserrufat aciqdir emek bolgusune esaslanir teserrufat elaqeleri bilavasitedir dolayidir bazar vasitesiledir Emtee istehsali ictimai emek bolgusune esaslanir Her bir istehsalci konkret ixtisaslasmis mehsulun istehsali ile mesgul olur Her bir sahede muessisede yaradilmis artiq mehsul basqa faydali seylerle mubadile edilir Emtee istehsalinda emek bolgusunun rolu A Smit terefinden esaslandirilmisdir Emek bolgusu emtee istehsali sayesinde genis meydan alir ve ictimai emek bolgusu qanunu fealiyyet gosterir emek bolgusunun asagidaki formalari meydana gelir olkelerarasi Umumi xalq teserrufatinin saheleri arasinda Xususi saheler daxilinde Tek muessise daxilinde Emtee teserrufati aciq sistemdir Burada isciler oz istehlaklari ucun deyil basqa adamlara satm aq ucun istehsal edirler Bu teserrufatda her sey bazar ucun istehsal olunur Emtee teserrufatina istehsalci ve istehlakcilar arasinda dolayi bilavasite elaqe formasi xasdir Bu istehsal mubadile istehlak elaqesidir Mehsul ancaq mubadileden sonra istehlaka daxil olur Istehsalci ve istehlakci arasinda iqtisadi munasibet bazar vasitesile yaranir Emtee teserrufati ucun genis tekrar istehsal xasdir Emtee istehsalinin 5 7 min il tarixi vardir O ibtidai icma dovrunun sonlarindan indiye kimi movcuddur O butun sistemlerde movcud olmusdur ve ozunun tarixi inkisaf merhelelerini kecmisdir Emtee istehsalinin meydana gelmesinin umumi esasi ictimai emek bolgusudur Emek bolgusunun inkisafi ile emtee istehsali da genislenir Artiq ele muessiseler yaranir ki onlar bir deyil bir nece emteelik mehsul istehsal edir diversifikasiya Emtee istehsalinin meydana gelmesinin basqa bir sebebei adamlarin teserrufatca elahiddelesmesidir ayrilsmasidir Ayrilma mueyyen bir emteenin istehsalina serait yaradir Ayrilmis istehsalci oz mehsulunu mubadile etmek ucun bazar elaqesine girir Bele bir elaqe kenar mudaxile olmadan oz menafeyini reallasdirmaq namine bas verir ve mehsulun keyfiyyeti ve miqdarini artirmaqda maraqli olur Teserrufatca elahiddelesme mulkiyyetin formasi ile baglidir Buna uygun gelen xususi mulkiyyet formasidir Xususi mulkiyyet ayrilib musteqil emtee istehsalcisi olmagi sertlendirir Emtee istehsalinin iki novu vardir Sade emtee istehsali teserrufati Kapitalist emtee teserrufati istehsali Sade emtee teserrufati istehsalcinin sexsi emeyine ve sade aletlere esaslanan kendlinin ve senetkarlarin teserrufatlaridir Kapitalist emtee teserrufati istehsal vasiteleri uzerinde xususi mulkiyyete ve esasen muzdlu emeye esaslanir Bu teserrufatin meydana gelmesile istehsal edilen her sey ve hetta is quvvesi de emtee olur Ve natural teserrufati sixisdirib aradan cixarir Kapitalist emtee istehsalcisi sahibkar olur kapitalizm seraitinde xususi mulkiyyetin artmasi ile emtee istehsali daha da genislenir ve ozunun esasi kimi yeni mulkiyyet formalari sehmdar korporativ ve yoldasliq yaranir XX esrde Klassik kapitalizm seraitinde emtee istehsali en umumi forma alir ve her sey emtee olur XX esrin ikinci yarisindan etibaren elmi texniki tereqqinin tesiri ve dovletin teserrufat heyatina mudaxilesinin tesiri altinda qeyri emtee bolmesi yaranir fundamental elmi tedqiqatlar pulsuz tehsil herbi senaye kompleksinin bir cox mehsullari ve s Bu forma getdikce genislenir Buna gore de istehsali qarisiq istehsal adlandirmaq olar Ancaq ustunluk emtee teserrufatina mexsusdur IstinadlarTagiyev A H Bazar iqtisadiyyatinin esaslari Baki 2000 ders vesaiti Livshic A Ya Vvedenie v rynochnuyu ekonomiku Moskva Stankin 1992 Gosudarstvennye regulirovanie rynochnoj ekonomiki uchebnik Moskva 2001 Allahverdiyev H B Kecid dovrunde bazar iqtisadiyyatinin tenzimlenmesi problemleri Nezeriyye ve praktika jurnal 1 2 Baki 1997 Ehmedov M A Huseynov A C Iqtisadiyyatin dovlet tenzimlenmesinin esaslari metodik vesait Baki 2011 Elekberov E H Elizade A E Beynelxalq marketinq Baki 2008 Hemidov T Beynelxalq iqtisadi munasibetler

Nəşr tarixi: İyun 13, 2024, 19:24 pm
Ən çox oxunan
  • Oktyabr 23, 2024

    Franklin İnstitutunun mükafatları

  • Avqust 20, 2024

    Franck

  • Noyabr 02, 2024

    Florida Körfəz Sahili Universiteti

  • Noyabr 24, 2024

    Florida Dövlət Universiteti

  • Avqust 18, 2024

    Florid Buləkov

Gündəlik

  • Azərbaycanca Vikipediya

  • Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi

  • Cəlairi hökmdarlarının siyahısı

  • Rusiya–Ukrayna müharibəsi (2022–hal-hazırda)

  • Tofiq Abbasov (futbolçu)

  • İsrael Vaskes

  • Romeo və Cülyetta

  • 1793

  • Hitler

  • 20 dekabr

NiNa.Az - Studiya

  • Vikipediya

Bülletendə Qeydiyyat

E-poçt siyahımıza abunə olmaqla siz həmişə bizdən ən son xəbərləri alacaqsınız.
Əlaqədə olmaq
Bizimlə əlaqə
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Bütün hüquqlar qorunur.
Müəllif hüququ: Dadaş Mammedov
Yuxarı