Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu və ya Sincan-Uyğur muxtar rayonu (çin. sadə. 新疆维吾尔自治区, pinyin: Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqūuyğ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى, qısa olaraq: çin. sadə. 新疆, pinyin: Xīnjiāng → ) — Çin Xalq Respublikasında inzibati-ərazi vahidi. 1 oktyabr 1955-ci ildə yaradılıb. Ərazisi 1.66 milyon km²-dən çoxdur və bu göstərici ilə ÇXR-da əyalət səviyyəsində ən iri inzibati-ərazi vahidləri arasında ilk yeri tutur.
| Sintszyan (Şərqi Türkistan) | |||
|---|---|---|---|
| çin. 新疆维吾尔自治区 uyğ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى | |||
| |||
 | |||
| Paytaxt | Urumçi | ||
| Sahəsi | Dünyada 1-ci | ||
| • Ümumi | 1664897.17 km² | ||
| Əhalisi | |||
| • Əhali | 22 327 800 nəfər (25-ci) | ||
| • Siyahıyaalma (2010) | 21 815 815 nəf. | ||
| • Sıxlıq | 13.10 nəf./km² (29-cu) | ||
| • Ümumi | 1.379.760.000.000 ¥ | ||
| Demonim | Uyğur | ||
| Saat qurşaqları | | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Tarixi
Antik era
Uyğurlar Böyük Hun İmperiyasının varlığında dəyərli bir rol oynayıblar. Bu tarix bizim eradan əvvəl 220-ci ildən başlayaraq bizim eranın 386-cı ilinə kimi davam edib.
Yeni dövr
Uzun bir tarix boyunca Şərqi Türkistan Mərkəzi Asiyada qurulmuş olan türk dövlətlərinin və xanlıqlarının mərkəzi olmuşdur. E.ə. VIII–III əsrlərdə İskit, e.ə. 300 – eramızın 93-cü illərdə hunlara, 522–744-cü illərdə Göytürk imperiyasına, 744–840-cı illərdə Uyğur Dövlətinə, 751–870-ci illərdə Qarluq və Qaraxanilər dövlətinə və Yarkənd xanlığına mərkəz olan (1509–1679) bu bölgə tarixdə daim əhəmiyyət kəsb etmişdir. 1397-ci idə Qaraxoca və Qaraxanilər dövlətləri birləşdilər. Bu dövlət 1759-cu ilə qədər müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi. Bu dövrdə isə ölkəyə hər tərəfdən mancur hücumları başladı. 1397-ci idə Qaraxoca və Qaraxanilər dövlətləri birləşdilər. Bu dövlət 1759-cu ilə qədər müstəqilliyini qoruyub, saxlaya bildi. Bu dövrdə isə ölkəyə hər tərəfdən mancur hücumları başladı. Mancurlar bölgəni 1862-ci ilə kimi əldə saxladılar, idarə etdilər. 1759-cu ildən 1862-ci ilə kimi uyğurlar üst-üstə 42 dəfə ölüm-dirim mübarizəsinə qalxdılar, üsyan qaldırdılar. Ümumiyyətlə bu ərazidə orta əsrlər dövrünün sonunda, yeni dövrün əvvəllərində üç müstəqil və yarımasılı dövlətlər mövcud olmuşdur. Bunlar Yarkənd xanlığı, Kumul xanlığı, Dunqan xanlığı və sonuncusu olan Yettişar (Yeddişəhər) xanlığı idilər. VIII və XVIII əsrlər arasındakı min illik dövr Çin İmperiyası ilə əhəmiyyətli dərəcədə mədəni və siyasi əməkdaşlığın həyata keçirildiyi bir sülh dövrü olmuşdur. Ancaq bu sülh dövrü Şərqi Türkistanın 1759-cu ildə Çin Mançu İmperiyasının işğalı ilə sona çatmışdır. 1759-cu ildən bu yana Şərqi Türkistanda 200-dən çox silahlı qiyam olmuş və Şərqi Türkistan xalqı 3 dəfə azadlığın dadını dadma fürsəti bulmuştur. 1863-cü ildə müstəqilliyinə qovuşan Şərqi Türkistanda Yaqub Xanın sədrliyi ilə "Şərqi Türkistan İslam Dövləti" qurulmuş və bu dövlət Qacar İmperiyası, Osmanlılar, İngiltərə və Rusiya tərəfindən rəsmi olaraq tanınmışdır. Bu dövrdə ingilislər uyğurların Rusiya ilə qonşu olduğunu nəzərə alaraq düşündülər ki, uyğurlar Rusiyanın təsiri altına düşəcəklər. Bu səbəbdən də ingilislər mancurları silahlandırdılar, həm də böyük maliyyə dəstəyi göstərdilər, onları yenidən Şərqi Türkistana geri qayıtmağa sövq etdilər. Ancaq bu müstəqil Türk dövlətinin ömrü qısa sürmüş və 1876-cı ildə Çin-Mançu dövləti tərəfindən yenidən işğal edilmiş və 1884-cü ildə Sintszyan "Yeni Torpaq" adı ilə Çin imperiyasına birləşdirilmişdir. Çində "Şincan" – "yeni ərazi, sərhəd" anlamındadır". O dövrdə işğal edilən Uyğur dövlətinin ərazisi indiki Qazaxıstandan çox böyük idi.
Şərqi Türkistan İslam Respublikası
XX əsrin əvvəllərində Mərkəzi Asiyada böyüyən millətçilik axını nəticəsində 1933-cü ildə Kaşgarda Şərqi Türkistan İslam Respublikası qurulmuşdur. Bu Respublikanın ömrü 1937-ci ildə başa çatmışdır.
Şərqi Türkistan Respublikası
1944-cü ildə Gulca şəhəri çinlilərdən təmizlənmiş, "Üç Vilayət İnqilabı" olaraq tanınan bu qiyamlar nəticəsində Şərqi Türkistan Türkləri Əli xanın başçılığı ilə İkinci Şərqi Türkistan Respublikasını qurmuşlar. Bütün Çinə hakim olan Kommunist Çin Qüvvələri 1949-cu ildə Stalinin də xeyir-duası ilə Şərq Türkistana girərək, bu tarixi Türk ölkəsini rəsmi olaraq işğal etmişdir.
Çin ötən yüzilin 50-ci illərindən Şərqi Türkistana çinliləri göndərdi ki, milli azlıqların sayını azaltsın. Çağdaş Şərqi Türkistan Qazaxıstanla, Qırğızıstanla, Monqolustanla, Tibet, Hindistan, Pakistanla sərhəddir. 1949-cu ildən bu yana Çin Xalq Respublikasının idarəçiliyi altında olan Şərqi Türkistan 1,828 milyon kvadrat kilometrlik bir ərazidir. Dünyanın hər hansı yerində işğal altında qalan ikinci belə böyük bölgə yoxdur. Çin ötən yüzilin 50-ci illərindən başlayaraq iç bölgələrindən Şərqi Türkistana çinliləri göndərməyə başladı ki, oralarda milli azlıqların sayını azaltsınlar. Çində uyğurlara münasibətdə keçmiş sovet ənənələrindən bəhrələnməyə indi də davam edir. Şərqi Türkistan bölgədə torpağının varına görə ən üstün bir yerdir. Bura təbii ehtiyatlarıyla, xammalıyla (kömür, neft ehtiyatları, qaz, qızıl, xrom, qalay, nikel, çox nadir metallar, kimyəvi duzlar və s.) çox zəngindir.
Coğrafiyası
Sintszyan-Uyğur muxtar rayonu 1664897.17 km² ərazini əhatə edir. Muxtar rayonun ərazisinin çox hissəsini Cunqariya və Qaşqariya düzənlikləri tutur. Düzənliklər Şərqi Tyanşan silsilələri (hündürlüyü 7.000 m-dən çox) ilə bölünmüşdür.
Relyef
Türk dünyasının ən hündür nöqtəsi olan Çoqari(8611m) burada yerləşir. O, Qaraqorum dağlarının zirvəsidir.
İqlim
Torpaq örtüyü
Faydalı qazıntılar
Daxili sular
Təbiət
Flora
Fauna
Ekologiya
İqtisadiyyat
Çin respublikasının iqtisadiyyatından asılıdır. Maldarlıq inkişaf etmişdir. 2011-ci ilə olan məlumata əsasən adambaşına düşən ÜDM-un həcmi 4.663 ABŞ dollarıdır.
Dövlət qruluşu
Yerli özünüidarə
Əhali
ÇXR-sı qurulandan sonra Sintszyanda gerçəkləşmiş ilk rəsmi siyahıyaalınma zamanı burada 4.873.608 nəfər əhali qeydə alınmışdı, bütün Çində qeydə alınmış etnik uyğurların, yəni 3.640.125 nəfərin hamısı isə bu bu inzibati-ərazi vahidində məskunlaşmışdı. Uyğurlar Sintszyan əhalisinin 74,69%-ni təşkil edirdi, etnik xanların sayı isə 299 min nəfər olmaqla bölgə əhalisinin təxminən 6,10%-nə bərabər idi.
1 noyabr 2010-cu il siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən Sintszyan əhalisi 21.815.815 nəfər (11270147 nəfəri kişilər, 10545668 nəfəri qadınlar) idi. Onlardan 9.335.752 nəfəri (4786291 nəfəri kişilər, 4549461 nəfəri qadınlar) və ya ümumi əhalinin 42,79%-i şəhərlərdə, 12.480.063 nəfəri (6483856 nəfəri kişilər, 5996207 nəfəri qadınlar) və ya ümumi əhalinin 57,21%-i isə kəndlərdə yaşayırdı.
2012-ci ilin sonuna olan rəsmi məlumata əsasən muxtar rayonda 22.327.800 nəfər əhali yaşayır. Onlardan 9.819.766 nəfəri və ya ümumi əhalinin 43,98%-i şəhər əhalisidir, qalan 12.508.034 nəfər və ya ümumi əhalinin 56,02%-i isə kəndlərdə məskunlaşmışdır.
Şəhərlər
| No | Şəhər | Rəsmi adı | İnzibati-ərazi vahidi | Əsası qoyulub | Əhalisi 2010 sa. | Şəkil |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Urumçi | 乌鲁木齐 |  | |||
| 2 | 库尔勒 |  | ||||
| 3 | Aksu | 阿克苏 | ||||
| 4 | Külcə | 伊宁 |  | |||
| 5 | Qaşqar | 喀什 |  | |||
| 6 | Qumul | 哈密 | ||||
| 7 | ||||||
| 8 | 克拉玛依 | |||||
| 9 | 石河子 |  | ||||
| 10 | Xotan | 和田 |  | |||
| 11 | 乌苏 |  | ||||
| 12 | Turfan | 吐鲁番 |  | |||
| 13 | 阿图什 |
Nəqliyyat
Dəmiryol nəqliyyatı
Avtomobil nəqliyyatı
Hava nəqliyyatı
Mədəniyyət
Musiqi
Ədəbiyyat
Memarlıq
Sosial sfera
Təhsil
Çində təhsillə bağlı belə bir qərar qəbul olunub: "İkili təhsil" o deməkdir ki, bir insan öz doğma dilindən əlavə həm də Çin dilində oxumalıdır. Hər halda uyğurların ana dillərində məktəbləri var. Uyğurların öz dillərində qəzet-jurnalları çıxır. Əlifba məsələsində əvvəlcə ərəb əlifbasında yazırdılar, sonra kiril əlifbasını qəbul etdilər, sonra latına keçdilər, indi təzədən ərəb əlifbasının hərfləri əsasında uyğur dil intonasiyasına uyğun olaraq əlifba yaratdılar. Bu gün sözügedən əlifbada yazırlar. Həmçinin məktəbləri, universitetləri var. Uyğurların xüsusən dəqiq elmlər, informasiya texnologiyaları, təbabət, ədəbiyyat, tarix sahəsində ciddi imzalı alimləri var. Qazaxıstanın və Orta Asiya respublikalarının Çinlə bağladığı bir müqavilə var: immiqrasiya edərək Orta Asiya ölkələrinə gəlib oxuyan, evlənən uyğur gəncləri hər hansı iş qurmaq istəyəndə dərhal Çinə göndərilir, orda da "pantürkist", "bölücü" kimi mühakimə edilir, həbsxanalara atılırlar. Ancaq uyğurların Avropa ölkələrində hərəkatları, Orta Asiya ölkələrində təşkilatları, Uyğur teatrı, mədəniyyət evləri, dərnəkləri var. Qazaxıstanda Sadvakasov adına Şərqşünaslıq İnstitutu var, əvvəllər bura Uyğurşünaslıq İnstitutu adlanırdı. Hazırda orda "Uyğurşünaslıq" bölümü, Yazıçılar İttifaqının nəzdində Uyğur bölməsi var. Bu gün uyğur gəncləri elmlə geniş məşğul olmaq üçün Yaponiyaya üz tuturlar.
İnsan haqları
Səhiyyə
Cinayətkarlıq
KİV
Televiziya və Radio
Qəzetlər
İnternet
Telekommunikasiya
İdman
Dövlət bayramları və xüsusi günlər
Rəsmi
Dini bayramlar
Xüsusi günlər
İstinadlar
- 新疆 — 中国政府网 Arxivləşdirilib 2014-10-08 at the Wayback Machine (çin.) — yoxlanılıb: 07.11.2014
- China administrative divisions by area – Paul and Bernice Noll Website Arxivləşdirilib 2015-03-12 at the Wayback Machine (ing.) — yoxlanılıb: 14.11.2014
- 中华人民共和国国家统计局 Arxivləşdirilib 2011-05-14 at the Wayback Machine: 1-6 各地区分性别、民族的人口 Arxivləşdirilib 2015-09-23 at the Wayback Machine (çin.) — yoxlanılıb: 09.11.2014
- https://data.stats.gov.cn/english/easyquery.htm?cn=C01.
- Синтсзјан-Ујғур Мухтар Рајону // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VIII ҹилд: Прадо—Спринт. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1984. С. 452.
- Çin // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 6-cı cild: Çin – Dərk. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2015. səh. ?. ISBN .
- "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və Çin Xalq Respublikasının (ÇXR) Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu (SUMR) Hökuməti arasında Azərbaycan-Çin ticarət-iqtisadi əməkdaşlığı üzrə Hökumətlərarası Komissiya çərçivəsində Azərbaycan Respublikası və SUMR arasında ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq üzrə İşçi Qrupunun yaradılması haqqında Protokol". 2018-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-29.
- "Azərbaycan Respublikası və Çin Xalq Respublikası arasında 2012-ci il iyunun 12-də Pekin şəhərində imzalanmış sənədlərin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı" ( (az.)). president.az. 2012-11-02. 2015-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-06-22.
- "Azərbaycan və Çinin Sincan Uyğur Muxtar Rayonu arasında ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq üzrə İşçi Qrupunun ikinci iclası keçirilmişdir" ( (az.)). economy.gov.az. 2013-07-12. 2015-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-06-22.
- China Provinces, Autonomous Regions and Municipalities. Population numbers have been Updated for the 2010 Census. GDP numbers have been updated by 2011 figures (GDP Rank includes Provinces) Arxivləşdirilib 2021-10-19 at the Wayback Machine (ing.) — yoxlanılıb: 19.11.2014
- 中华人民共和国国家统计局 Arxivləşdirilib 2011-05-14 at the Wayback Machine: 1–2 各地区分性别、户口登记状况的人口 Arxivləşdirilib 2022-03-23 at the Wayback Machine (çin.) — yoxlanılıb: 10.11.2014
- National Bureau of Statistics of People's Republic of China Arxivləşdirilib 2011-05-14 at the Wayback Machine: China Statistical Yearbook 2013 Arxivləşdirilib 2021-10-27 at the Wayback Machine: 3–5 Population at Year-end by Region (xls.) Arxivləşdirilib 2022-03-23 at the Wayback Machine (ing.) — yoxlanılıb: 10.11.2014
- National Bureau of Statistics of People's Republic of China Arxivləşdirilib 2011-05-14 at the Wayback Machine: China Statistical Yearbook 2013 Arxivləşdirilib 2021-10-27 at the Wayback Machine: 3–7 Total Population by Urban and Rural Residence and Birth Rate, Death Rate, Natural Growth Rate by Region (2012) (xls.) Arxivləşdirilib 2022-03-23 at the Wayback Machine (ing.) — yoxlanılıb: 10.11.2014
- China — Xinjiang Weiwu'er Zizhiqu Arxivləşdirilib 2013-05-12 at the Wayback Machine in GeoHive Global Statistics Arxivləşdirilib 2012-04-03 at the Wayback Machine. United States of America, Arizona, Phoenix.
Xarici keçidlər
- Tyanşannet – Sintszyan İnternet İnformasiya Mərkəzi Arxivləşdirilib 2020-12-03 at the Wayback Machine (çin.) (rus.) (türk.) (ing.)
- Инесса Плескачевская. Китайский Туркестан – Журнал "Вокруг света" Рубрика "Большое путешествие" Arxivləşdirilib 2014-12-29 at the Wayback Machine № 8 (2791) | Август 2006. (rus.)
- Hür Gökbayrak – Doğu Türküstanın Sesi : Ürümçi Arxivləşdirilib 2009-07-10 at the Wayback Machine
- ANSpress.com : Çinin Uyğurustan vilayətindəki qarşıdurmalarda 156 nəfər ölüb, 800 – dən artıq yaralı var
- Official web site of The World Uyghur Congress Arxivləşdirilib 2009-07-09 at the Wayback Machine
- Hür Gökbayrak – Doğu Türküstanın Sesi Arxivləşdirilib 2009-07-24 at the Wayback Machine
- (ing.) (çin.) Sintszyan baş atlası
- Doğu Türkistan Kültür ve Dayanışma Derneği
Həmçinin bax
 | Çin ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sintszyan Uygur Muxtar Rayonu ve ya Sincan Uygur muxtar rayonu cin sade 新疆维吾尔自治区 pinyin Xinjiang Weiwu er Zizhiquuyg شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى qisa olaraq cin sade 新疆 pinyin Xinjiang Cin Xalq Respublikasinda inzibati erazi vahidi 1 oktyabr 1955 ci ilde yaradilib Erazisi 1 66 milyon km den coxdur ve bu gosterici ile CXR da eyalet seviyyesinde en iri inzibati erazi vahidleri arasinda ilk yeri tutur Sintszyan Serqi Turkistan cin 新疆维吾尔自治区 uyg شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىGerbPaytaxt UrumciSahesi Dunyada 1 ci Umumi 1664897 17 km Ehalisi Ehali 22 327 800 nefer 25 ci Siyahiyaalma 2010 21 815 815 nef Sixliq 13 10 nef km 29 cu Umumi 1 379 760 000 000 Demonim UygurSaat qursaqlari UTC 08 00 Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiAntik era Uygurlar Boyuk Hun Imperiyasinin varliginda deyerli bir rol oynayiblar Bu tarix bizim eradan evvel 220 ci ilden baslayaraq bizim eranin 386 ci iline kimi davam edib Yeni dovr Uzun bir tarix boyunca Serqi Turkistan Merkezi Asiyada qurulmus olan turk dovletlerinin ve xanliqlarinin merkezi olmusdur E e VIII III esrlerde Iskit e e 300 eramizin 93 cu illerde hunlara 522 744 cu illerde Goyturk imperiyasina 744 840 ci illerde Uygur Dovletine 751 870 ci illerde Qarluq ve Qaraxaniler dovletine ve Yarkend xanligina merkez olan 1509 1679 bu bolge tarixde daim ehemiyyet kesb etmisdir 1397 ci ide Qaraxoca ve Qaraxaniler dovletleri birlesdiler Bu dovlet 1759 cu ile qeder musteqilliyini qoruyub saxlaya bildi Bu dovrde ise olkeye her terefden mancur hucumlari basladi 1397 ci ide Qaraxoca ve Qaraxaniler dovletleri birlesdiler Bu dovlet 1759 cu ile qeder musteqilliyini qoruyub saxlaya bildi Bu dovrde ise olkeye her terefden mancur hucumlari basladi Mancurlar bolgeni 1862 ci ile kimi elde saxladilar idare etdiler 1759 cu ilden 1862 ci ile kimi uygurlar ust uste 42 defe olum dirim mubarizesine qalxdilar usyan qaldirdilar Umumiyyetle bu erazide orta esrler dovrunun sonunda yeni dovrun evvellerinde uc musteqil ve yarimasili dovletler movcud olmusdur Bunlar Yarkend xanligi Kumul xanligi Dunqan xanligi ve sonuncusu olan Yettisar Yeddiseher xanligi idiler VIII ve XVIII esrler arasindaki min illik dovr Cin Imperiyasi ile ehemiyyetli derecede medeni ve siyasi emekdasligin heyata kecirildiyi bir sulh dovru olmusdur Ancaq bu sulh dovru Serqi Turkistanin 1759 cu ilde Cin Mancu Imperiyasinin isgali ile sona catmisdir 1759 cu ilden bu yana Serqi Turkistanda 200 den cox silahli qiyam olmus ve Serqi Turkistan xalqi 3 defe azadligin dadini dadma furseti bulmustur 1863 cu ilde musteqilliyine qovusan Serqi Turkistanda Yaqub Xanin sedrliyi ile Serqi Turkistan Islam Dovleti qurulmus ve bu dovlet Qacar Imperiyasi Osmanlilar Ingiltere ve Rusiya terefinden resmi olaraq taninmisdir Bu dovrde ingilisler uygurlarin Rusiya ile qonsu oldugunu nezere alaraq dusunduler ki uygurlar Rusiyanin tesiri altina dusecekler Bu sebebden de ingilisler mancurlari silahlandirdilar hem de boyuk maliyye desteyi gosterdiler onlari yeniden Serqi Turkistana geri qayitmaga sovq etdiler Ancaq bu musteqil Turk dovletinin omru qisa surmus ve 1876 ci ilde Cin Mancu dovleti terefinden yeniden isgal edilmis ve 1884 cu ilde Sintszyan Yeni Torpaq adi ile Cin imperiyasina birlesdirilmisdir Cinde Sincan yeni erazi serhed anlamindadir O dovrde isgal edilen Uygur dovletinin erazisi indiki Qazaxistandan cox boyuk idi Serqi Turkistan Islam Respublikasi Esas meqale Serqi Turkistan Islam Respublikasi XX esrin evvellerinde Merkezi Asiyada boyuyen milletcilik axini neticesinde 1933 cu ilde Kasgarda Serqi Turkistan Islam Respublikasi qurulmusdur Bu Respublikanin omru 1937 ci ilde basa catmisdir Serqi Turkistan Respublikasi Esas meqale Ikinci Serqi Turkistan Respublikasi 1944 cu ilde Gulca seheri cinlilerden temizlenmis Uc Vilayet Inqilabi olaraq taninan bu qiyamlar neticesinde Serqi Turkistan Turkleri Eli xanin basciligi ile Ikinci Serqi Turkistan Respublikasini qurmuslar Butun Cine hakim olan Kommunist Cin Quvveleri 1949 cu ilde Stalinin de xeyir duasi ile Serq Turkistana girerek bu tarixi Turk olkesini resmi olaraq isgal etmisdir Cin oten yuzilin 50 ci illerinden Serqi Turkistana cinlileri gonderdi ki milli azliqlarin sayini azaltsin Cagdas Serqi Turkistan Qazaxistanla Qirgizistanla Monqolustanla Tibet Hindistan Pakistanla serheddir 1949 cu ilden bu yana Cin Xalq Respublikasinin idareciliyi altinda olan Serqi Turkistan 1 828 milyon kvadrat kilometrlik bir erazidir Dunyanin her hansi yerinde isgal altinda qalan ikinci bele boyuk bolge yoxdur Cin oten yuzilin 50 ci illerinden baslayaraq ic bolgelerinden Serqi Turkistana cinlileri gondermeye basladi ki oralarda milli azliqlarin sayini azaltsinlar Cinde uygurlara munasibetde kecmis sovet enenelerinden behrelenmeye indi de davam edir Serqi Turkistan bolgede torpaginin varina gore en ustun bir yerdir Bura tebii ehtiyatlariyla xammaliyla komur neft ehtiyatlari qaz qizil xrom qalay nikel cox nadir metallar kimyevi duzlar ve s cox zengindir CografiyasiSintszyan Uygur muxtar rayonu 1664897 17 km erazini ehate edir Muxtar rayonun erazisinin cox hissesini Cunqariya ve Qasqariya duzenlikleri tutur Duzenlikler Serqi Tyansan silsileleri hundurluyu 7 000 m den cox ile bolunmusdur Relyef Turk dunyasinin en hundur noqtesi olan Coqari 8611m burada yerlesir O Qaraqorum daglarinin zirvesidir Iqlim Torpaq ortuyu Faydali qazintilar Daxili sular Tebiet Flora Fauna EkologiyaIqtisadiyyatCin respublikasinin iqtisadiyyatindan asilidir Maldarliq inkisaf etmisdir 2011 ci ile olan melumata esasen adambasina dusen UDM un hecmi 4 663 ABS dollaridir Dovlet qrulusuYerli ozunuidare Esas meqale EhaliEsas meqale 1 noyabr 2010 cu il siyahiyaalinmasina esasen cemi ehalinin etnik terkibiEtnik qrup NisbetiUygurlar 45 84 Xanlar 40 48 Qazaxlar 6 50 Xueyler 4 51 Qirgizlar 0 83 0 72 Diger 1 12 1 noyabr 2010 cu il siyahiyaalinmasina esasen seher ehalisinin etnik terkibiEtnik qrup NisbetiUygurlar 23 54 Xanlar 66 48 Qazaxlar 3 35 Xueyler 4 51 Qirgizlar 0 34 0 71 Diger 1 07 1 noyabr 2010 cu il siyahiyaalinmasina esasen kend ehalisinin etnik terkibiEtnik qrup NisbetiUygurlar 62 53 Xanlar 21 02 Qazaxlar 8 86 Xueyler 4 50 Qirgizlar 1 19 0 72 Diger 1 18 CXR si qurulandan sonra Sintszyanda gerceklesmis ilk resmi siyahiyaalinma zamani burada 4 873 608 nefer ehali qeyde alinmisdi butun Cinde qeyde alinmis etnik uygurlarin yeni 3 640 125 neferin hamisi ise bu bu inzibati erazi vahidinde meskunlasmisdi Uygurlar Sintszyan ehalisinin 74 69 ni teskil edirdi etnik xanlarin sayi ise 299 min nefer olmaqla bolge ehalisinin texminen 6 10 ne beraber idi 1 noyabr 2010 cu il siyahiyaalinmasinin yekunlarina esasen Sintszyan ehalisi 21 815 815 nefer 11270147 neferi kisiler 10545668 neferi qadinlar idi Onlardan 9 335 752 neferi 4786291 neferi kisiler 4549461 neferi qadinlar ve ya umumi ehalinin 42 79 i seherlerde 12 480 063 neferi 6483856 neferi kisiler 5996207 neferi qadinlar ve ya umumi ehalinin 57 21 i ise kendlerde yasayirdi 2012 ci ilin sonuna olan resmi melumata esasen muxtar rayonda 22 327 800 nefer ehali yasayir Onlardan 9 819 766 neferi ve ya umumi ehalinin 43 98 i seher ehalisidir qalan 12 508 034 nefer ve ya umumi ehalinin 56 02 i ise kendlerde meskunlasmisdir Seherler No Seher Resmi adi Inzibati erazi vahidi Esasi qoyulub Ehalisi 2010 sa Sekil1 Urumci 乌鲁木齐 3 029 3722 库尔勒 549 3243 Aksu 阿克苏 535 6574 Kulce 伊宁 515 0825 Qasqar 喀什 506 6406 Qumul 哈密 472 1757 426 2538 克拉玛依 391 0089 石河子 380 13010 Xotan 和田 322 30011 乌苏 298 90712 Turfan 吐鲁番 273 38513 阿图什 240 368NeqliyyatDemiryol neqliyyati Avtomobil neqliyyati Hava neqliyyatiMedeniyyetMusiqi Edebiyyat MemarliqSosial sferaTehsil Esas meqale Cinde tehsille bagli bele bir qerar qebul olunub Ikili tehsil o demekdir ki bir insan oz dogma dilinden elave hem de Cin dilinde oxumalidir Her halda uygurlarin ana dillerinde mektebleri var Uygurlarin oz dillerinde qezet jurnallari cixir Elifba meselesinde evvelce ereb elifbasinda yazirdilar sonra kiril elifbasini qebul etdiler sonra latina kecdiler indi tezeden ereb elifbasinin herfleri esasinda uygur dil intonasiyasina uygun olaraq elifba yaratdilar Bu gun sozugeden elifbada yazirlar Hemcinin mektebleri universitetleri var Uygurlarin xususen deqiq elmler informasiya texnologiyalari tebabet edebiyyat tarix sahesinde ciddi imzali alimleri var Qazaxistanin ve Orta Asiya respublikalarinin Cinle bagladigi bir muqavile var immiqrasiya ederek Orta Asiya olkelerine gelib oxuyan evlenen uygur gencleri her hansi is qurmaq isteyende derhal Cine gonderilir orda da panturkist bolucu kimi muhakime edilir hebsxanalara atilirlar Ancaq uygurlarin Avropa olkelerinde herekatlari Orta Asiya olkelerinde teskilatlari Uygur teatri medeniyyet evleri dernekleri var Qazaxistanda Sadvakasov adina Serqsunasliq Institutu var evveller bura Uygursunasliq Institutu adlanirdi Hazirda orda Uygursunasliq bolumu Yazicilar Ittifaqinin nezdinde Uygur bolmesi var Bu gun uygur gencleri elmle genis mesgul olmaq ucun Yaponiyaya uz tuturlar Insan haqlari Esas meqale Sehiyye CinayetkarliqKIVTeleviziya ve Radio Qezetler Internet TelekommunikasiyaIdmanDovlet bayramlari ve xususi gunlerResmi Dini bayramlar Xususi gunlerIstinadlar新疆 中国政府网 Arxivlesdirilib 2014 10 08 at the Wayback Machine cin yoxlanilib 07 11 2014 China administrative divisions by area Paul and Bernice Noll Website Arxivlesdirilib 2015 03 12 at the Wayback Machine ing yoxlanilib 14 11 2014 中华人民共和国国家统计局 Arxivlesdirilib 2011 05 14 at the Wayback Machine 1 6 各地区分性别 民族的人口 Arxivlesdirilib 2015 09 23 at the Wayback Machine cin yoxlanilib 09 11 2014 https data stats gov cn english easyquery htm cn C01 Sintszјan Uјgur Muhtar Raјonu Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasy 10 ҹilddә VIII ҹild Prado Sprint Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1984 S 452 Cin Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 6 ci cild Cin Derk Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2015 seh ISBN 978 9952 441 11 6 Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Fermani ile tesdiq edilmis Azerbaycan Respublikasinin Iqtisadi Inkisaf Nazirliyi ve Cin Xalq Respublikasinin CXR Sintszyan Uygur Muxtar Rayonu SUMR Hokumeti arasinda Azerbaycan Cin ticaret iqtisadi emekdasligi uzre Hokumetlerarasi Komissiya cercivesinde Azerbaycan Respublikasi ve SUMR arasinda ticaret iqtisadi emekdasliq uzre Isci Qrupunun yaradilmasi haqqinda Protokol 2018 08 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2023 11 29 Azerbaycan Respublikasi ve Cin Xalq Respublikasi arasinda 2012 ci il iyunun 12 de Pekin seherinde imzalanmis senedlerin tesdiq edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Fermani az president az 2012 11 02 2015 06 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 06 22 Azerbaycan ve Cinin Sincan Uygur Muxtar Rayonu arasinda ticaret iqtisadi emekdasliq uzre Isci Qrupunun ikinci iclasi kecirilmisdir az economy gov az 2013 07 12 2015 06 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 06 22 China Provinces Autonomous Regions and Municipalities Population numbers have been Updated for the 2010 Census GDP numbers have been updated by 2011 figures GDP Rank includes Provinces Arxivlesdirilib 2021 10 19 at the Wayback Machine ing yoxlanilib 19 11 2014 中华人民共和国国家统计局 Arxivlesdirilib 2011 05 14 at the Wayback Machine 1 2 各地区分性别 户口登记状况的人口 Arxivlesdirilib 2022 03 23 at the Wayback Machine cin yoxlanilib 10 11 2014 National Bureau of Statistics of People s Republic of China Arxivlesdirilib 2011 05 14 at the Wayback Machine China Statistical Yearbook 2013 Arxivlesdirilib 2021 10 27 at the Wayback Machine 3 5 Population at Year end by Region xls Arxivlesdirilib 2022 03 23 at the Wayback Machine ing yoxlanilib 10 11 2014 National Bureau of Statistics of People s Republic of China Arxivlesdirilib 2011 05 14 at the Wayback Machine China Statistical Yearbook 2013 Arxivlesdirilib 2021 10 27 at the Wayback Machine 3 7 Total Population by Urban and Rural Residence and Birth Rate Death Rate Natural Growth Rate by Region 2012 xls Arxivlesdirilib 2022 03 23 at the Wayback Machine ing yoxlanilib 10 11 2014 China Xinjiang Weiwu er Zizhiqu Arxivlesdirilib 2013 05 12 at the Wayback Machine in GeoHive Global Statistics Arxivlesdirilib 2012 04 03 at the Wayback Machine United States of America Arizona Phoenix Xarici kecidlerTyansannet Sintszyan Internet Informasiya Merkezi Arxivlesdirilib 2020 12 03 at the Wayback Machine cin rus turk ing Inessa Pleskachevskaya Kitajskij Turkestan Zhurnal Vokrug sveta Rubrika Bolshoe puteshestvie Arxivlesdirilib 2014 12 29 at the Wayback Machine 8 2791 Avgust 2006 rus Hur Gokbayrak Dogu Turkustanin Sesi Urumci Arxivlesdirilib 2009 07 10 at the Wayback Machine ANSpress com Cinin Uygurustan vilayetindeki qarsidurmalarda 156 nefer olub 800 den artiq yarali var Official web site of The World Uyghur Congress Arxivlesdirilib 2009 07 09 at the Wayback Machine Hur Gokbayrak Dogu Turkustanin Sesi Arxivlesdirilib 2009 07 24 at the Wayback Machine ing cin Sintszyan bas atlasi Dogu Turkistan Kultur ve Dayanisma DernegiHemcinin baxUygurlar Serqi Turkistan Cin ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin