Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yettişar — (uyğ. يەتتىشەر دۆلەتى, müxtəlif mənbələrdə fərqli adlarla verilir — Ceti-Şaar, Ceti-şaar, Yettişəhər. Tərcüməsi Yeddişəhər.) — 1860–1870-ci illərdə Şərqi Türkistan (Qaşqar) ərazisində mövcud olmuş türk dövləti (əmirliyi).
| xanlıq | |||||
| Yeddişəhər xanlığı | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| uyğ. يەتتىشەر دۆلەتى | |||||
| |||||
| | |||||
| Paytaxt | Qaşqar | ||||
| Ən böyük şəhər | Urumçi, Yarkənd, Xotan | ||||
| Rəsmi dilləri | uyğur | ||||
| Dövlət dini | islam | ||||
| Ərazisi | 1,4 mln kv. | ||||
| Əhalisi | uyğurlar, dunqanlar, qırğızlar | ||||
| İdarəetmə forması | monarxiya | ||||
| Xan | |||||
| • 1865-1777 | Məhəmməd Yaqub bəy Badaulət | ||||
Yaranmadan əvvəlki tarix
1757-ci ildə Tsin dövləti Çin varlığına son qoydu. 1759-cu ildə bütün Qaşqar fəth edildi və bu ərazidə Sincan adlı yeni əyalət yaradıldı. Tsin rejiminin əleyhdarları buraya sürgün edilirdi. Burada Qansu vilayətindən Mancur və Çin qoşunları yerləşdirildi. Mancuriyadan solon və dahur dəstələri buraya yerləşdirilməyə başlandı. 1764-cü ildə bir neçə min sibo İli vadisinə köçürüldü.Burada mancur hərbi-əkinçilik qəsəbələri və Çin hərbi yaşayış məskənləri salındı. Həmçinin, buraya Mancur işğallarına müqavimət göstərən sürgün edilmiş uyğurlardan (tarançılar) əkinçilik yaşayış məntəqələri təşkil olundu. Çinlilər və dunqanlar da buraya köçürüldülər.
XIX əsrin əvvəllərində Qaşqarda ictimai-siyasi vəziyyət kəskin şəkildə pisləşdi. Sincan qubernatorunun zəif idarəçiliyindən faydalanaraq, Mancur və Çin rəsmiləri şəxsi zənginləşmələri üçün mövqelərindən istifadə edərək özbaşınalıq edirdilər. Bundan əlavə, Çin tacirləri yerli məhsulları ucuz qiymətə alır, öz mallarını isə xüsusilə də çayı hədsiz baha satmaqla yerli əhalni amansızlıqla talan edirdilər. Bütün bunlar Tsin imperiyasının qonşu Kokand xanlığı ilə mürəkkəb münasibətləri fonunda baş verirdi. Mancur işğalçılarına qarşı çıxış edənlərə sığınacaq verən Kokand xanları onlardan Tsin hökumətinə qarşı təzyiq etmək üçün məharətlə istifadə edirdilər. Onlar bununla bölgədə mürəkkəb bir siyasət aparırdılar.
XIX əsrin əvvəllərində Kokandda yaşayan Qaşqarın keçmiş hökmdarlarının varisləri olan Sarımsak Hocanın oğulları — Cahangir və Yusif-Xoca bölgənin müstəqilliyini bərpa etmək üçün hərəkatın başında dayanmışdılar. 1820-ci ilin yayında Cahangir Kokanddan qırğızların yanına "qaçdı". O, burada bir neçə yüz atlıdan ibarət dəstə yığdı və payızda Tsin səddlərini aşdı. 1820–1827-ci illərin uyğur üsyanının yatırılması və Cahangirlə sonrakı mübarizə Tsin hökumətinə 10 milyon lyana başa gəldi. Bu üsyan Qaşqardakı Tsin hökmranlığının əsasını sarsıtdı və cəza dəstələrinin vəhşilikləri yeni bir müsəlman çıxışlarının başlamasına zəmin yaratdı. 1828-ci ildə Cahangirin tutulub edam olunmasından sonra, bütün ümidlər artıq Yusuf-Hocaya — Cahangirin qardaşına bağlandı. Xüsusilədə Kokand xanı onu intensiv şəkildə buna təhrik edirdi.
1830-cu ilin payızında Yusif dəstəsi ilə sərhədi keçdi və yeli əhali tərəfindən sevinclə qarşılandı. Cahangirin hərəkətlərindən dərslər çıxaran Yusif insanlara səxavətlə vədlər verirdi. O, xalqın böyük dəstəyi ilə Qaşqara daxil oldu. Lakin Yarkənddəki türbəyə edilən hücum uğursuzluqla başa çatdı. Üsyançılar orada böyük bir məğlubiyyətə uğradılar və bu hərəkatda dönüş nöqtəsi oldu. Üsyan tədricən zəifləməyə başladı. Əhali üsyana 1826–1827-ci illərdəkindən daha az dəstək verdi. Yusif Hocanın qoşunlarının soyğunçuluq əməlləri ona qarşı yerli sakinlər qəzəbi ilə nəticələndi. Yerli din xadimləri də Hocanı çox soyuq qarşıladı. Tsin hakimiyyəti iki islam təriqətinin dini düşmənçiliyindən məharətlə istifadə etdi. 1830-cu ilin oktyabrında əyalət hakimi Çanlin üsyançılara qarşı hücum etdi. 1830-cu ilin sonlarında Yusif Hoca bir neçə min tərəfdarı və əsirlər ilə sərhədə qaçdı və Kokand ərazisinə sığındı. Dörd ay davam edən üsyanın yatırılması xəzinəyə 8 milyon lyam hesabına başa gəldi. 1847-ci ildə Cahangirin qardaşı oğlanlarının rəhbərliyi altında yeni bir hərəkat "Yeddi Hocanın üsyanı" olaraq bilinən çıxış oldu. Lakin o, elə həmin ildə yatırıldı. 1857-ci ildə Qaşqarda Vəlixan-tyurya (Cahangirin qardaşı oğlu) rəhbərliyi ilə üsyan başladı. Lakin üsyan 1858-ci ilin avqustunda vəhşicəsinə yatırıldı. Bir çox üsyançı Kokanda qaçmağa müvəffəq oldu.
Xanlığın yaradılması
1862-ci ildə Şengan qubernatorluğunda (Şaansi və Qansu əyalətlərinin ərazisində) başlayan dunqanların üsyanı Sincan hakimiyyətinin ölkənin mərkəzi ilə əlaqələrini kəsdi. Bu da onları Şengan xəzinəsindən gələn subsidiyalardan məhrum etdi. Yerli hakimiyyət nümayəndələri bu itkini vergilər və qanunsuz ödənişlərlə doldurmağa çalışdı. Bütün bunlar əhalini ümumi qiyamın astanasına aparırdı.
1864-cü ilin iyun ayında Kuçar qarnizonunun dunqan əsgərləri üsyan qaldırdılar və Rəşidin-Hocanın başçılığı ilə qalan əhali onların arxasınca getdi. Dörd bölgəni — Turfan, Komul (Hami), Aksu və Uşu (Uş-Turfan) azad edərək, burada Kuçar xanlığını yaratmaqla hakimiyyətini qurdu. Elə həmin yay Urumçidə Lotay xanın başçılıq etdiyi Dunqan xanlığı yarandı. O, özünü sultan elan etdi və dövlətini — Urumçi sultanlığı adlandırdı. Oktyabr ayında Rəşidin-Hocanın qoşunları Qaşqarı nəzarət altına almağa çalışdı. Buna qədər isə burada Mancur işğalçılarına qarşı uğurlu üsyan olmuşdu. Xotanda hakimiyyət Xotan xanlığının başçısı olmuş Molla Həbib-ağanın ixtiyarına keçdi. 1864-cü ildə Kokanddan üsyan edən Qaşqara dəstəsi ilə Buzruk-Hoca (Cahangirin oğlu) gəldi. O, əhali tərəfindən böyük sevinclə qarşılandı. Buzruk-Hoca Yarkəndin də daxil olduğu Kaşqar xanlığının başçısı seçildi. Sincanda olan müsəlman xalqlarının demək olar ki, hamısı — uyğurlar, dunqanlar, qırğızlar və taciklər Tsin hakimiyyətinə qarşı üsyana başladılar. Kütlələr islamın bayrağı altında azadlıq mübarizəsinə qalxdılar. Hərəkatın başında mənəvi feodallar (Hocalar) və sadə mollaların dayanırdı. Bu mübarizə təkcə anti-Mançuriya deyil, həm də Çin əleyhinə idi. 1867-ci ildə İli bölgəsinin uyğur əhalisi üsyan etdi. Onlar da İli sultanlığını yaratdılar. Beləliklə, bütün Sincan demək olar ki, 13 il ərzində Mancuriya boyunduruğundan xilas oldu. Keçmiş Tsin imperiyasına daxil olan qubernatorluğun ərazisində beş müsəlman dövləti meydana gəldi.
Yeni Tsin təhdidi qarşısında belə feodal parçalanması dərhal birləşmək zərurəti yaradırdı. Vahid dövlətin yaradılması bu dövlətlərdən ən güclüsü Qaşqar xanlığı ətrafında oldu. Əslində onu görkəmli siyasi xadimə çevrilmiş hərbi başçı Məhəmməd Yaqub-bəy idarə edirdi. Aşağı təbəqəyə mənsub olduğundan onun savadı belə yox idi. Lakin hərbi istedadı və lider bacarığına malik olması, onu xanlığın hakiminə çevirmişdi. Yaqub bəy böyük bir ordu qurdu və onun köməyi ilə bütün Şərqi Türkistanı birləşdirdi. Digər xanlıqlar, sultanlıqlar və əmirliklər Qaşqarın tabeliyinə keçdi və yeni dövlət Yettişar adlandı. Yaqub bəy Badoulet adı ilə Yettişar xanı elan edildi.
Yeddi şəhər
İli sultanlığının Yaqub bəy tərəfindən ələ keçirilməsinin və Mərkəzi Asiyada ingilis təsirinin artmasının qarşısını almaq üçün rus qoşunları 1871-ci ildə İli ərazisini işğal etdilər. Ruslar bununla yerli uyğur dövlətinin də mövcudluğuna son qoydular. Yaqub bəyin qoşunları 1870–1872-ci illərdə dunqanların Urumçi sultanlığına qarşı iki dəfə hücum etdilər və onun ərazisini ilhaq etdilər. Şaansidəki dunqan üsyanının liderlərindən biri olan Məhəmməd Əyub Biyanhu Yaqub bəyin tərəfinə keçdi. O və digər dunqan komandirləri 1873-cü ildə Çin qoşunlarının təzyiqi ilə şimal-qərbə çəkilərək Urumçiyə sığınmışdı. Onlarla bərabər Şaansi və Qansu əyalətlərindən gələn qaçqınlar da Yaqub bəyə qoşuldu.
Yaqub bəy bir sıra mütərəqqi islahatlar həyata keçirdi. 45.000 minlik ordusunu modernləşdirdi, bürokratik sistemi sadələşdirdi, idarə aparatını ixtisara saldı, əhalidən yığılan vergini, ödənişləri kəskin dərəcədə azaltdı, daxili rüsumları yığışdırdı, əhalinin mükələfiyyətlərinin ləğv etdi, maliyyələşməni nizamladı. Yeddişar hökmdarı ticarəti təşviq edir, karvansaralar tikdirir, yeni kanallar və digər suvarma sistemləri çəkdirirdi. Lakin buna baxmayaraq, onun yaratdığı rejim şiddətli, bəzən də qəddar idi. Tsin qüvvələri 1873-cü ildə bölgədə hərbi əməliyyatlara başlayanda, Yeddişardakı müsbət təşəbbüslərin bir çoxu, hərbi xərclərin kəskin artması səbəbindən icra edilmədi. Dövlətini möhkəmləndirmək üçün Yaqub bəy Rusiya ilə İngiltərə arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə etməyə çalışaraq, hər iki tərəfə xidmətini təklif edirdi. Yeddişar ilə ticarəti inkişaf etdirən Peterburq, onunla diplomatik əlaqələr qurmağa tələsmirdi. İngiltərə Qaşqar xanından Rusiyaya qarşı istifadə etməyə cəhd göstərdi. Bunun üçün ingilislər 1877-ci ilə qədər Hindistan vasitəsi ilə ona silah və hərbi məsləhətçilərlə kömək etdi. Eyni yardım ona Osmanlı imperiyası tərəfindən də göstərildi.
Pekində Qərb yürüşü müzakirələri
Taypin üsyanı yatırıldıqdan sonra, Tsin rəhbərliyinin qarşısında Çindən qopmuş ərazilərlə bağlı gələcək siyasətin necə olacağı məsələsi kəskin şəkildə qoyuldu. Bu problemin həlli qızğın müzakirələrə səbəb oldu. Məsələyə münasibətdə iki əks baxış mövcud idi.
Bəzi yüksək rütbəli məmurlar və hərbi rəhbərlər itirilmiş ərazilərin sülh ilə, diplomatik yolla qaytarılması məsələsini dəstəkləyirdilər. Onlar problemin Cunqariya və Şərqi Türkistanın (orada yaradılan dövlətlərin) müstəqilliyini tanımaq yolu ilə həll edilməsini təklif edirdilər. Bu mövqenin tərəfdarlarının gətirdiyi arqumentlərdə Çin dövlətində yaşanan siyasi və iqtisadi çətinliklərə istinad olunurdu. Bu nöqteyi-nəzərin əsas dəstəkçisi və tərəfdarı o, dövrün nüfuzlu siyasətçisi Zenq Qofan idi. O, açıq şəkildə "Zyayuyquan"dan qərbdə olan bütün torpaqlardan imtina etməyi təklif edirdi.
Tsin hökumətində yer alan digər vəzifəli şəxslərin bir hissəsi ən qəti addımların atılmasının tərəfdarı idilər. Onlar dərhal hərbi əməliyyatları başlamağı və üsyanların yatırılmasını tələb edirdi. Bu qrupun lideri "Syanfen" şüarı ilə hökmranlıq edən imperatorun ögey qardaşı "Çunun böyük knyazı" titulunu daşıyan Aysinqero İxyuan idi. İxuyan hətta şəxsən Qərbə yürüşə başçılıq etməyə hazır olduğunu da bildirmişdir.
1874-cü ildə imperator sarayında bu mövzuda müzakirə təşkil etmək təklif edildi. Çindəki bütün məşhur siyasi xadimlərin bu və ya digər şəkildə müzakirədə iştirak edəcəyi güman edilirdi. Paytaxt Çjili əyalətinin qubernatoru Li Xunçjan Sincanın geri qaytarılması üçün pul xərcləməsinə qarşı çıxdı və bu səbəbdən xeyli arqumentlər gətirdi. Onun fikrincə Çin sahillərini Qərb dövlətlərinin mümkün müdaxiləsindən qorumaq üçün güclü bir hərbi-dəniz donanması yaratmağa diqqət yetirmək lazım idi. Lakin 1875-ci il yanvarın 12-də imperator varis təyin etmədən vəfat etdi. Taxtın varislik qaydalarına zidd olaraq, imperatriça Çısi kiçik bacısının və Çunya knyazının dörd yaşında oğlunu taxta çıxardı. Beləliklə, Sincanın Pekinin hakimiyyəti altına qaytarılmasının tərəfdarları əhəmiyyətli dəstək qazandı. Qərb yürüşünün əsas tərəfdarlarından biri Şenqanq qubernatoru Çzo Çzyntanq idi. O, bir müddət əvvəl Dunqan üsyanını qan içində boğmuşdu.
1875-ci il martın 10-da Çzo Çzyntanqın Sincan barədə düşüncələrini öyrənmək üçün ona ayrıca gizli sənəd göndərildi. Çzo Çzyntanqdan Sincanda imperiyanın hakimiyyətini yenidən əlində olan qüvvələr ilə bərpa edə biləcəyi barədə dəqiq cavab verilməsi istənildi. Qeyd olunan sənədin əhəmiyyəti o qədər böyük idi ki, onu Pekindən Lançjouyaa çatdırmaq üçün cəmi 9 gün vaxt verilmişdi. Çzo Çzyntanq sənədi 1875-ci il martın 19-da aldı. O, demək olar ki, bir aydan sonra 1875-ci il aprelin 12-də ətraflı bir hesabatla cavab verdi (19 cüt səhifə). Onun göndərdiyi cavabda deyilirdi ki, Sincan kampaniyası hərbi-dəniz proqramının həyata keçirilməsi vəziyyətindən asılı olmayaraq tam qələbə qazanana qədər aparılmalıdı. Hökumət Çzo Çzyntanqın hesabatını aldıqdan bir qədər sonra, 1875-ci ilin aprelində imperator onu Sincanda hərbi işlər üzrə müvəkkil təyin etdi. Bununlada rəsmi olaraq Sincanda hərbi kampaniyaya start verildi.
Çzo Çzyntanqın Qərbə yürüşü
1875-ci ildə Çzo Çzyntanq 70 minlik ordusu ilə Cunqariyanı yenidən tabe etmək üçün səfərə çıxdı. O, məhərətlə Yaqub bəydə rəsmi Pekinin Tsin imperiyası tərkibində Qaşqara muxtariyyət verəcəyinə inam yaratdı. Buna görə də Cunqariya demək olar ki, döyüşsüz ələ keçirildi. Bundan sonra 1877-ci ilin aprel ayının ortalarında qəflətən Yettişara qarşı Lyu Çzuntanın komandanlığı altında yaxşı silahlanmış 180 batalyonu göndərdi. Biyanhunun dəstələrinin və digər dunqan komandirlərinin köməyinə baxmayaraq Yaqub bəyin qoşunları məğlub oldu. 1877-ci ilin mayında Yaqub bəyi zəhərləyərək öldürdülər. Onun ölümündən sonra Yettişar üç düşmən hissəyə parçalandı. Lyu Çzuntanın qoşunları Qaşqarı, Yarkəndi və Xotanı tutdu. Çzo Çzyntanq müharibədəki qələbənin əsas şərti kimi Urumçini ələ keçirmək hesab edirdi. O, bu işə böyük əhəmiyyət verirdi. Urumçi şəhəri Çin qoşunları tərəfindən 1876-cı ilin 17 avqusunda tutuldu.
1877-ci ilin dekabrında bütün Şərqi Türkistan işğal edildi. Cəza dəstələri minlərlə müsəlman türklərini edam etdi, on minlərlə insan həbsxanaya atıldı. Biyanhu dunqan dəstələri ilə Rusiya ərazisində sığınacaq tapdı. Tsin sülaləsinin hakimiyyəti Sincan ərazisində quruldu. Sankt-Peterburq müqaviləsindən sonra isə Rusiya İli ərazisini Çinə qaytardı.
Şəkillər
İstinadlar
- 《上总理各国事务衙门》，《左文襄公全集》书牍，卷一三，页一。
Xarici keçidlər
Ədəbiyyat
- Кашгария // Большая советская энциклопедия : в 66 т. (65 т. и 1 доп.) / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — М. : Советская энциклопедия, 1926–1947.
- О. Е. Непомнин "История Китая: Эпоха Цин. XVII — начало XX века" — Москва, издательская фирма "Восточная литература" РАН, 2005.
- "История Востока" в 6 томах. Том IV "Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.)". Книга 1 — Москва, издательская фирма "Восточная литература" РАН, 2004.
- "История Востока" в 6 томах. Том IV "Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.)". Книга 2 — Москва, издательская фирма "Восточная литература" РАН, 2005.
- "История Китая" п/ред. А. В. Меликсетова — Москва, издательство МГУ, издательство "Высшая школа", 2002.
- Д. В. Дубровская "Судьба Синьцзяна. Обретение Китаем "Новой границы" в конце XIX в." — Москва, издательская фирма "Восточная литература" РАН, 1998.
- А. Д. Воскресенский "Китай и Россия в Евразии. Историческая динамика политических взаимовлияний" — Москва, "Муравей", 2004.
- Уйгуро-дунганское восстание 1864–77 // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
- Дунганское восстание // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
- Валиханов Ч. Ч. "О состоянии Алтышара, или шести восточных городов Китайской провинции Нан Лу (Малой Бухарии) (1858–1859)".
- Грум-Гржимайло Г.Е.,. Восточный Туркестан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
- Моисеев В. А.. "Россия и Китай в Центральной Азии (вторая половина XIX в. — 1917 гг.)" Барнаул: АзБука, 2003. — 346 с
- Дубровская Д. В. "Судьба Синьцзяна. Обретение Китаем 'Новой границы' в конце XIX в." (Российская Академия наук, Институт востоковедения. Москва: ИВ РАН, 1998. (В документе используется кодировка Cyrillic/Russian CP 866).
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yettisar uyg يەتتىشەر دۆلەتى muxtelif menbelerde ferqli adlarla verilir Ceti Saar Ceti saar Yettiseher Tercumesi Yeddiseher 1860 1870 ci illerde Serqi Turkistan Qasqar erazisinde movcud olmus turk dovleti emirliyi xanliqYeddiseher xanligiuyg يەتتىشەر دۆلەتىBayraq Gerb 1865 1864 1877Paytaxt QasqarEn boyuk seher Urumci Yarkend XotanResmi dilleri uygurDovlet dini islamErazisi 1 4 mln kv Ehalisi uygurlar dunqanlar qirgizlarIdareetme formasi monarxiyaXan 1865 1777 Mehemmed Yaqub bey BadauletYaranmadan evvelki tarix1757 ci ilde Tsin dovleti Cin varligina son qoydu 1759 cu ilde butun Qasqar feth edildi ve bu erazide Sincan adli yeni eyalet yaradildi Tsin rejiminin eleyhdarlari buraya surgun edilirdi Burada Qansu vilayetinden Mancur ve Cin qosunlari yerlesdirildi Mancuriyadan solon ve dahur desteleri buraya yerlesdirilmeye baslandi 1764 cu ilde bir nece min sibo Ili vadisine kocuruldu Burada mancur herbi ekincilik qesebeleri ve Cin herbi yasayis meskenleri salindi Hemcinin buraya Mancur isgallarina muqavimet gosteren surgun edilmis uygurlardan tarancilar ekincilik yasayis menteqeleri teskil olundu Cinliler ve dunqanlar da buraya kocurulduler XIX esrin evvellerinde Qasqarda ictimai siyasi veziyyet keskin sekilde pislesdi Sincan qubernatorunun zeif idareciliyinden faydalanaraq Mancur ve Cin resmileri sexsi zenginlesmeleri ucun movqelerinden istifade ederek ozbasinaliq edirdiler Bundan elave Cin tacirleri yerli mehsullari ucuz qiymete alir oz mallarini ise xususile de cayi hedsiz baha satmaqla yerli ehalni amansizliqla talan edirdiler Butun bunlar Tsin imperiyasinin qonsu Kokand xanligi ile murekkeb munasibetleri fonunda bas verirdi Mancur isgalcilarina qarsi cixis edenlere siginacaq veren Kokand xanlari onlardan Tsin hokumetine qarsi tezyiq etmek ucun meharetle istifade edirdiler Onlar bununla bolgede murekkeb bir siyaset aparirdilar XIX esrin evvellerinde Kokandda yasayan Qasqarin kecmis hokmdarlarinin varisleri olan Sarimsak Hocanin ogullari Cahangir ve Yusif Xoca bolgenin musteqilliyini berpa etmek ucun herekatin basinda dayanmisdilar 1820 ci ilin yayinda Cahangir Kokanddan qirgizlarin yanina qacdi O burada bir nece yuz atlidan ibaret deste yigdi ve payizda Tsin seddlerini asdi 1820 1827 ci illerin uygur usyaninin yatirilmasi ve Cahangirle sonraki mubarize Tsin hokumetine 10 milyon lyana basa geldi Bu usyan Qasqardaki Tsin hokmranliginin esasini sarsitdi ve ceza destelerinin vehsilikleri yeni bir muselman cixislarinin baslamasina zemin yaratdi 1828 ci ilde Cahangirin tutulub edam olunmasindan sonra butun umidler artiq Yusuf Hocaya Cahangirin qardasina baglandi Xususilede Kokand xani onu intensiv sekilde buna tehrik edirdi 1830 cu ilin payizinda Yusif destesi ile serhedi kecdi ve yeli ehali terefinden sevincle qarsilandi Cahangirin hereketlerinden dersler cixaran Yusif insanlara sexavetle vedler verirdi O xalqin boyuk desteyi ile Qasqara daxil oldu Lakin Yarkenddeki turbeye edilen hucum ugursuzluqla basa catdi Usyancilar orada boyuk bir meglubiyyete ugradilar ve bu herekatda donus noqtesi oldu Usyan tedricen zeiflemeye basladi Ehali usyana 1826 1827 ci illerdekinden daha az destek verdi Yusif Hocanin qosunlarinin soygunculuq emelleri ona qarsi yerli sakinler qezebi ile neticelendi Yerli din xadimleri de Hocani cox soyuq qarsiladi Tsin hakimiyyeti iki islam teriqetinin dini dusmenciliyinden meharetle istifade etdi 1830 cu ilin oktyabrinda eyalet hakimi Canlin usyancilara qarsi hucum etdi 1830 cu ilin sonlarinda Yusif Hoca bir nece min terefdari ve esirler ile serhede qacdi ve Kokand erazisine sigindi Dord ay davam eden usyanin yatirilmasi xezineye 8 milyon lyam hesabina basa geldi 1847 ci ilde Cahangirin qardasi oglanlarinin rehberliyi altinda yeni bir herekat Yeddi Hocanin usyani olaraq bilinen cixis oldu Lakin o ele hemin ilde yatirildi 1857 ci ilde Qasqarda Velixan tyurya Cahangirin qardasi oglu rehberliyi ile usyan basladi Lakin usyan 1858 ci ilin avqustunda vehsicesine yatirildi Bir cox usyanci Kokanda qacmaga muveffeq oldu Xanligin yaradilmasi1862 ci ilde Sengan qubernatorlugunda Saansi ve Qansu eyaletlerinin erazisinde baslayan dunqanlarin usyani Sincan hakimiyyetinin olkenin merkezi ile elaqelerini kesdi Bu da onlari Sengan xezinesinden gelen subsidiyalardan mehrum etdi Yerli hakimiyyet numayendeleri bu itkini vergiler ve qanunsuz odenislerle doldurmaga calisdi Butun bunlar ehalini umumi qiyamin astanasina aparirdi Mehemmed Yaqub bey 1864 cu ilin iyun ayinda Kucar qarnizonunun dunqan esgerleri usyan qaldirdilar ve Residin Hocanin basciligi ile qalan ehali onlarin arxasinca getdi Dord bolgeni Turfan Komul Hami Aksu ve Usu Us Turfan azad ederek burada Kucar xanligini yaratmaqla hakimiyyetini qurdu Ele hemin yay Urumcide Lotay xanin basciliq etdiyi Dunqan xanligi yarandi O ozunu sultan elan etdi ve dovletini Urumci sultanligi adlandirdi Oktyabr ayinda Residin Hocanin qosunlari Qasqari nezaret altina almaga calisdi Buna qeder ise burada Mancur isgalcilarina qarsi ugurlu usyan olmusdu Xotanda hakimiyyet Xotan xanliginin bascisi olmus Molla Hebib aganin ixtiyarina kecdi 1864 cu ilde Kokanddan usyan eden Qasqara destesi ile Buzruk Hoca Cahangirin oglu geldi O ehali terefinden boyuk sevincle qarsilandi Buzruk Hoca Yarkendin de daxil oldugu Kasqar xanliginin bascisi secildi Sincanda olan muselman xalqlarinin demek olar ki hamisi uygurlar dunqanlar qirgizlar ve tacikler Tsin hakimiyyetine qarsi usyana basladilar Kutleler islamin bayragi altinda azadliq mubarizesine qalxdilar Herekatin basinda menevi feodallar Hocalar ve sade mollalarin dayanirdi Bu mubarize tekce anti Mancuriya deyil hem de Cin eleyhine idi 1867 ci ilde Ili bolgesinin uygur ehalisi usyan etdi Onlar da Ili sultanligini yaratdilar Belelikle butun Sincan demek olar ki 13 il erzinde Mancuriya boyundurugundan xilas oldu Kecmis Tsin imperiyasina daxil olan qubernatorlugun erazisinde bes muselman dovleti meydana geldi Yeni Tsin tehdidi qarsisinda bele feodal parcalanmasi derhal birlesmek zerureti yaradirdi Vahid dovletin yaradilmasi bu dovletlerden en guclusu Qasqar xanligi etrafinda oldu Eslinde onu gorkemli siyasi xadime cevrilmis herbi basci Mehemmed Yaqub bey idare edirdi Asagi tebeqeye mensub oldugundan onun savadi bele yox idi Lakin herbi istedadi ve lider bacarigina malik olmasi onu xanligin hakimine cevirmisdi Yaqub bey boyuk bir ordu qurdu ve onun komeyi ile butun Serqi Turkistani birlesdirdi Diger xanliqlar sultanliqlar ve emirlikler Qasqarin tabeliyine kecdi ve yeni dovlet Yettisar adlandi Yaqub bey Badoulet adi ile Yettisar xani elan edildi Yeddi seherYaqub beyin Kokand tufengcileri Ili sultanliginin Yaqub bey terefinden ele kecirilmesinin ve Merkezi Asiyada ingilis tesirinin artmasinin qarsisini almaq ucun rus qosunlari 1871 ci ilde Ili erazisini isgal etdiler Ruslar bununla yerli uygur dovletinin de movcudluguna son qoydular Yaqub beyin qosunlari 1870 1872 ci illerde dunqanlarin Urumci sultanligina qarsi iki defe hucum etdiler ve onun erazisini ilhaq etdiler Saansideki dunqan usyaninin liderlerinden biri olan Mehemmed Eyub Biyanhu Yaqub beyin terefine kecdi O ve diger dunqan komandirleri 1873 cu ilde Cin qosunlarinin tezyiqi ile simal qerbe cekilerek Urumciye siginmisdi Onlarla beraber Saansi ve Qansu eyaletlerinden gelen qacqinlar da Yaqub beye qosuldu Yaqub bey bir sira mutereqqi islahatlar heyata kecirdi 45 000 minlik ordusunu modernlesdirdi burokratik sistemi sadelesdirdi idare aparatini ixtisara saldi ehaliden yigilan vergini odenisleri keskin derecede azaltdi daxili rusumlari yigisdirdi ehalinin mukelefiyyetlerinin legv etdi maliyyelesmeni nizamladi Yeddisar hokmdari ticareti tesviq edir karvansaralar tikdirir yeni kanallar ve diger suvarma sistemleri cekdirirdi Lakin buna baxmayaraq onun yaratdigi rejim siddetli bezen de qeddar idi Tsin quvveleri 1873 cu ilde bolgede herbi emeliyyatlara baslayanda Yeddisardaki musbet tesebbuslerin bir coxu herbi xerclerin keskin artmasi sebebinden icra edilmedi Dovletini mohkemlendirmek ucun Yaqub bey Rusiya ile Ingiltere arasindaki ziddiyyetlerden istifade etmeye calisaraq her iki terefe xidmetini teklif edirdi Yeddisar ile ticareti inkisaf etdiren Peterburq onunla diplomatik elaqeler qurmaga telesmirdi Ingiltere Qasqar xanindan Rusiyaya qarsi istifade etmeye cehd gosterdi Bunun ucun ingilisler 1877 ci ile qeder Hindistan vasitesi ile ona silah ve herbi meslehetcilerle komek etdi Eyni yardim ona Osmanli imperiyasi terefinden de gosterildi Pekinde Qerb yurusu muzakireleriTaypin usyani yatirildiqdan sonra Tsin rehberliyinin qarsisinda Cinden qopmus erazilerle bagli gelecek siyasetin nece olacagi meselesi keskin sekilde qoyuldu Bu problemin helli qizgin muzakirelere sebeb oldu Meseleye munasibetde iki eks baxis movcud idi Bezi yuksek rutbeli memurlar ve herbi rehberler itirilmis erazilerin sulh ile diplomatik yolla qaytarilmasi meselesini destekleyirdiler Onlar problemin Cunqariya ve Serqi Turkistanin orada yaradilan dovletlerin musteqilliyini tanimaq yolu ile hell edilmesini teklif edirdiler Bu movqenin terefdarlarinin getirdiyi arqumentlerde Cin dovletinde yasanan siyasi ve iqtisadi cetinliklere istinad olunurdu Bu noqteyi nezerin esas destekcisi ve terefdari o dovrun nufuzlu siyasetcisi Zenq Qofan idi O aciq sekilde Zyayuyquan dan qerbde olan butun torpaqlardan imtina etmeyi teklif edirdi Tsin hokumetinde yer alan diger vezifeli sexslerin bir hissesi en qeti addimlarin atilmasinin terefdari idiler Onlar derhal herbi emeliyyatlari baslamagi ve usyanlarin yatirilmasini teleb edirdi Bu qrupun lideri Syanfen suari ile hokmranliq eden imperatorun ogey qardasi Cunun boyuk knyazi titulunu dasiyan Aysinqero Ixyuan idi Ixuyan hetta sexsen Qerbe yuruse basciliq etmeye hazir oldugunu da bildirmisdir 1874 cu ilde imperator sarayinda bu movzuda muzakire teskil etmek teklif edildi Cindeki butun meshur siyasi xadimlerin bu ve ya diger sekilde muzakirede istirak edeceyi guman edilirdi Paytaxt Cjili eyaletinin qubernatoru Li Xuncjan Sincanin geri qaytarilmasi ucun pul xerclemesine qarsi cixdi ve bu sebebden xeyli arqumentler getirdi Onun fikrince Cin sahillerini Qerb dovletlerinin mumkun mudaxilesinden qorumaq ucun guclu bir herbi deniz donanmasi yaratmaga diqqet yetirmek lazim idi Lakin 1875 ci il yanvarin 12 de imperator varis teyin etmeden vefat etdi Taxtin varislik qaydalarina zidd olaraq imperatrica Cisi kicik bacisinin ve Cunya knyazinin dord yasinda oglunu taxta cixardi Belelikle Sincanin Pekinin hakimiyyeti altina qaytarilmasinin terefdarlari ehemiyyetli destek qazandi Qerb yurusunun esas terefdarlarindan biri Senqanq qubernatoru Czo Czyntanq idi O bir muddet evvel Dunqan usyanini qan icinde bogmusdu 1875 ci il martin 10 da Czo Czyntanqin Sincan barede dusuncelerini oyrenmek ucun ona ayrica gizli sened gonderildi Czo Czyntanqdan Sincanda imperiyanin hakimiyyetini yeniden elinde olan quvveler ile berpa ede bileceyi barede deqiq cavab verilmesi istenildi Qeyd olunan senedin ehemiyyeti o qeder boyuk idi ki onu Pekinden Lancjouyaa catdirmaq ucun cemi 9 gun vaxt verilmisdi Czo Czyntanq senedi 1875 ci il martin 19 da aldi O demek olar ki bir aydan sonra 1875 ci il aprelin 12 de etrafli bir hesabatla cavab verdi 19 cut sehife Onun gonderdiyi cavabda deyilirdi ki Sincan kampaniyasi herbi deniz proqraminin heyata kecirilmesi veziyyetinden asili olmayaraq tam qelebe qazanana qeder aparilmalidi Hokumet Czo Czyntanqin hesabatini aldiqdan bir qeder sonra 1875 ci ilin aprelinde imperator onu Sincanda herbi isler uzre muvekkil teyin etdi Bununlada resmi olaraq Sincanda herbi kampaniyaya start verildi Czo Czyntanqin Qerbe yurusu1875 ci ilde Czo Czyntanq 70 minlik ordusu ile Cunqariyani yeniden tabe etmek ucun sefere cixdi O meheretle Yaqub beyde resmi Pekinin Tsin imperiyasi terkibinde Qasqara muxtariyyet vereceyine inam yaratdi Buna gore de Cunqariya demek olar ki doyussuz ele kecirildi Bundan sonra 1877 ci ilin aprel ayinin ortalarinda qefleten Yettisara qarsi Lyu Czuntanin komandanligi altinda yaxsi silahlanmis 180 batalyonu gonderdi Biyanhunun destelerinin ve diger dunqan komandirlerinin komeyine baxmayaraq Yaqub beyin qosunlari meglub oldu 1877 ci ilin mayinda Yaqub beyi zeherleyerek oldurduler Onun olumunden sonra Yettisar uc dusmen hisseye parcalandi Lyu Czuntanin qosunlari Qasqari Yarkendi ve Xotani tutdu Czo Czyntanq muharibedeki qelebenin esas serti kimi Urumcini ele kecirmek hesab edirdi O bu ise boyuk ehemiyyet verirdi Urumci seheri Cin qosunlari terefinden 1876 ci ilin 17 avqusunda tutuldu 1877 ci ilin dekabrinda butun Serqi Turkistan isgal edildi Ceza desteleri minlerle muselman turklerini edam etdi on minlerle insan hebsxanaya atildi Biyanhu dunqan desteleri ile Rusiya erazisinde siginacaq tapdi Tsin sulalesinin hakimiyyeti Sincan erazisinde quruldu Sankt Peterburq muqavilesinden sonra ise Rusiya Ili erazisini Cine qaytardi SekillerXotan uygurlari Yettisar ordusu esgerleriIstinadlar 上总理各国事务衙门 左文襄公全集 书牍 卷一三 页一 Xarici kecidlerEdebiyyatKashgariya Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 66 t 65 t i 1 dop gl red O Yu Shmidt M Sovetskaya enciklopediya 1926 1947 O E Nepomnin Istoriya Kitaya Epoha Cin XVII nachalo XX veka Moskva izdatelskaya firma Vostochnaya literatura RAN 2005 ISBN 5 02 018400 4 Istoriya Vostoka v 6 tomah Tom IV Vostok v novoe vremya konec XVIII nachalo XX v Kniga 1 Moskva izdatelskaya firma Vostochnaya literatura RAN 2004 ISBN 5 02 018387 3 Istoriya Vostoka v 6 tomah Tom IV Vostok v novoe vremya konec XVIII nachalo XX v Kniga 2 Moskva izdatelskaya firma Vostochnaya literatura RAN 2005 ISBN 5 02 018473 X Istoriya Kitaya p red A V Meliksetova Moskva izdatelstvo MGU izdatelstvo Vysshaya shkola 2002 ISBN 5 211 04413 4 D V Dubrovskaya Sudba Sinczyana Obretenie Kitaem Novoj granicy v konce XIX v Moskva izdatelskaya firma Vostochnaya literatura RAN 1998 ISBN 5 89282 081 5 A D Voskresenskij Kitaj i Rossiya v Evrazii Istoricheskaya dinamika politicheskih vzaimovliyanij Moskva Muravej 2004 ISBN 5 89737 204 7 Ujguro dunganskoe vosstanie 1864 77 Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t gl red A M Prohorov 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya 1969 1978 Dunganskoe vosstanie Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Valihanov Ch Ch O sostoyanii Altyshara ili shesti vostochnyh gorodov Kitajskoj provincii Nan Lu Maloj Buharii 1858 1859 Grum Grzhimajlo G E Vostochnyj Turkestan Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Moiseev V A Rossiya i Kitaj v Centralnoj Azii vtoraya polovina XIX v 1917 gg Barnaul AzBuka 2003 346 s ISBN 5 93957 025 9 Dubrovskaya D V Sudba Sinczyana Obretenie Kitaem Novoj granicy v konce XIX v Rossijskaya Akademiya nauk Institut vostokovedeniya Moskva IV RAN 1998 ISBN 5 89282 081 5 V dokumente ispolzuetsya kodirovka Cyrillic Russian CP 866 Hemcinin bax