Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dunqan xanlığı — 1864-cü ildə türk müsəlman xalqları (dunqanlar, uyğurlar, qazaxlar və s.) tərəfindən milli azadlıq mübarizəsi zamanı Tsin hökumətinin devrilməsindən sonra yaradılan Şərqi Türkistandakı bir dövlətdir. Paytaxtı Urumçi şəhəri olmuşdur.
| xanlıq | |
| Dunqan xanlığı | |
|---|---|
| | |
| Ən böyük şəhər | Urumçi, Manas, Quçen |
| Rəsmi dilləri | uyğur, dunqan |
| Dövlət dini | İslam |
| Əhalisi | uyğur, dunqan, qazax |
| İdarəetmə forması | Monarxiya |
| xan | |
| • | Lotay xan |
Ümumi təsvir
Dunqan xanlığı Manas, Quçen şəhərləri və başqa ərazilərlə yanaşı, əsasən dunqanların yaşadığı Şimali Tyan-Şan torpaqlarını da əhatə edirdi. Dövlət Lotay xan (Daut-Helpe) tərəfindən idarə olunurdu. Şəhərləri yanşailər idarə edirdi. Dunqan xanlığında nizami qoşunlar yox idi. Hər şəhərin öz könüllü dəstəsi var idi. Tədqiqatçılar həmçinin Dunqan xanlığını Dunqan şəhərlərinin birliyi də adlandırırlar, çünki şəhərlər geniş özünüidarə hüquqlarına sahib idi.
Dungan xanlığı Sincanın ən güclü siyasi birliyi idi. Bunun hesabına xanlıq 1867-ci ilə qədər sərhədlərini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmişdi. Kaşğardakı (Sincanın bölgəsinin cənub hissəsi) qeyri-sabit siyasi vəziyyət nəticəsində cənubi Tyan Şan şəhərləri Turfandan Toksuna qədər (əsasən əhalisi uyğurlardır), qərbdə isə Karaşaradək 1864–1866-cı illərdə Dunqan xanlığının hakimiyyəti altına daxil oldular. 1866-cı ildə dunqanlar Tsin dövlətinin nümayəndələrini Tarbağatay bölgəsindən qovdular (qazaxlar bu yürüşlərdə fəal iştirak etdilər) və orada bir ildən çox ağalıq etdilər. Elə həmin il Dunqan xanlığı bölgənin şərqində yerləşən Hami şəhərini ələ keçirdi. Dunqan xanlığı yerli tarançı- uyğurlarla hakimyyət uğrunda mübarizə aparan dunqanlara kömək etmək üçün qonşu İli bölgəsinə bir neçə dəfə silahlı dəstə göndərdi. Sonralar tarançılar güclənərək Tarançi Sultanlığını yaratdılar (1867–1871).
Xanlığın süqutu
1867-ci ildə ümumi siyasi vəziyyət kökündən dəyişdi və bu Dunqan xanlığının taleyinə mənfi təsir göstərdi. Sincan və qonşu Şensi, Qansu əyalətlərində hakimiyyətini bərpa etmək istəyən Tsin hökuməti Sincanın şimal-qərb bölgələrində nəzarəti ələ keçirdi. 1867-ci ildə Şensi əyalətində üsyan amansızlıqla yatırıldı. Digər tərəfdən, Dunqan xanlığına 1867-ci ildə Yettişaar dövlətini yaradıb (Yeddi böyük şəhərlərin sayına görə) bütün Kaşğarda (Dunqan xanlığının torpaqları istisna olmaqla) hakimiyyəti ələ keçirən Yaqub bəydə ciddi təsir göstərirdi. 1868-ci ildə Dunqan xanlığı Yaqub bəyin mülklərinə hücum etdi. Tərəflər arasında qızışan müharibə zamanı 1869-cu ildə Dunqan xanlığı Tyan-Şanın cənubundakı bütün torpaqlarını itirdi. 1870-ci ilin yayında Turfan vadisini ələ keçirən Yaqub bəy gecikmədən Urumçiyə hücum etdi. İlin sonunda Dunqan xanlığı müstəqil bir dövlət olaraq mövcudluğunu dayandırdı.
1871-ci ilin yayında Rusiya İli sultanlığını ələ keçirdi. Bu müddətdə dunqanların Şimali Tyan-Şan şəhərlərinin hökmdarları Rusiyanın himayəsinə keçməyə çalışırdılar. Ancaq bu cəhdlər uğursuzluqla nəticələndi.
Çin hökmranlığı
1873-cü ilin sonunda Tsin hökuməti Qansu əyalətindəki üsyanı yatırdı. Üsyan etmiş dunqanlar Çin hökumətinin cəza dəstələrinin təzyiqi ilə 1874-cü ildə Şimali Tyan-Şana doğru geri çəkildilər. 1876-cı ilin iyulunda Tsin hökumətinin cəza dəstələri Quçen və Fukan, avqustda — Qumadi və Urumçini ələ keçirdilər. Oktyabrın 28-də Manas şəhəri təslim oldu. Dunqan xanlığının mövcudluğuna bütün Sincan Tsin hökumətinə tabe olduqdan sonra (İli ərazisi istisna olmaqla) son qoyuldu.
Ədəbiyyat
- Куропаткин А. Н., Кашгария, СПб., 1897;
- Сушанло М., Дунганское восстание второй половины XIX века и роль в нём Бай Янь-ху, Фрунзе, 1959;
- Юсупов X., Переселение дунган на территорию Киргизии и Казахстана, Фрунзе. 1961.
- Дунганское ханство // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dunqan xanligi 1864 cu ilde turk muselman xalqlari dunqanlar uygurlar qazaxlar ve s terefinden milli azadliq mubarizesi zamani Tsin hokumetinin devrilmesinden sonra yaradilan Serqi Turkistandaki bir dovletdir Paytaxti Urumci seheri olmusdur xanliqDunqan xanligi En boyuk seher Urumci Manas QucenResmi dilleri uygur dunqanDovlet dini IslamEhalisi uygur dunqan qazaxIdareetme formasi Monarxiyaxan Lotay xanUmumi tesvirDunqan xanligi Manas Qucen seherleri ve basqa erazilerle yanasi esasen dunqanlarin yasadigi Simali Tyan San torpaqlarini da ehate edirdi Dovlet Lotay xan Daut Helpe terefinden idare olunurdu Seherleri yansailer idare edirdi Dunqan xanliginda nizami qosunlar yox idi Her seherin oz konullu destesi var idi Tedqiqatcilar hemcinin Dunqan xanligini Dunqan seherlerinin birliyi de adlandirirlar cunki seherler genis ozunuidare huquqlarina sahib idi Dungan xanligi Sincanin en guclu siyasi birliyi idi Bunun hesabina xanliq 1867 ci ile qeder serhedlerini ehemiyyetli derecede genislendirmisdi Kasgardaki Sincanin bolgesinin cenub hissesi qeyri sabit siyasi veziyyet neticesinde cenubi Tyan San seherleri Turfandan Toksuna qeder esasen ehalisi uygurlardir qerbde ise Karasaradek 1864 1866 ci illerde Dunqan xanliginin hakimiyyeti altina daxil oldular 1866 ci ilde dunqanlar Tsin dovletinin numayendelerini Tarbagatay bolgesinden qovdular qazaxlar bu yuruslerde feal istirak etdiler ve orada bir ilden cox agaliq etdiler Ele hemin il Dunqan xanligi bolgenin serqinde yerlesen Hami seherini ele kecirdi Dunqan xanligi yerli taranci uygurlarla hakimyyet ugrunda mubarize aparan dunqanlara komek etmek ucun qonsu Ili bolgesine bir nece defe silahli deste gonderdi Sonralar tarancilar guclenerek Taranci Sultanligini yaratdilar 1867 1871 Xanligin suqutu1867 ci ilde umumi siyasi veziyyet kokunden deyisdi ve bu Dunqan xanliginin taleyine menfi tesir gosterdi Sincan ve qonsu Sensi Qansu eyaletlerinde hakimiyyetini berpa etmek isteyen Tsin hokumeti Sincanin simal qerb bolgelerinde nezareti ele kecirdi 1867 ci ilde Sensi eyaletinde usyan amansizliqla yatirildi Diger terefden Dunqan xanligina 1867 ci ilde Yettisaar dovletini yaradib Yeddi boyuk seherlerin sayina gore butun Kasgarda Dunqan xanliginin torpaqlari istisna olmaqla hakimiyyeti ele keciren Yaqub beyde ciddi tesir gosterirdi 1868 ci ilde Dunqan xanligi Yaqub beyin mulklerine hucum etdi Terefler arasinda qizisan muharibe zamani 1869 cu ilde Dunqan xanligi Tyan Sanin cenubundaki butun torpaqlarini itirdi 1870 ci ilin yayinda Turfan vadisini ele keciren Yaqub bey gecikmeden Urumciye hucum etdi Ilin sonunda Dunqan xanligi musteqil bir dovlet olaraq movcudlugunu dayandirdi 1871 ci ilin yayinda Rusiya Ili sultanligini ele kecirdi Bu muddetde dunqanlarin Simali Tyan San seherlerinin hokmdarlari Rusiyanin himayesine kecmeye calisirdilar Ancaq bu cehdler ugursuzluqla neticelendi Cin hokmranligi1873 cu ilin sonunda Tsin hokumeti Qansu eyaletindeki usyani yatirdi Usyan etmis dunqanlar Cin hokumetinin ceza destelerinin tezyiqi ile 1874 cu ilde Simali Tyan Sana dogru geri cekildiler 1876 ci ilin iyulunda Tsin hokumetinin ceza desteleri Qucen ve Fukan avqustda Qumadi ve Urumcini ele kecirdiler Oktyabrin 28 de Manas seheri teslim oldu Dunqan xanliginin movcudluguna butun Sincan Tsin hokumetine tabe olduqdan sonra Ili erazisi istisna olmaqla son qoyuldu EdebiyyatKuropatkin A N Kashgariya SPb 1897 Sushanlo M Dunganskoe vosstanie vtoroj poloviny XIX veka i rol v nyom Baj Yan hu Frunze 1959 Yusupov X Pereselenie dungan na territoriyu Kirgizii i Kazahstana Frunze 1961 Dunganskoe hanstvo Kazahstan Nacionalnaya enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasy 2005 T II ISBN 9965 9746 3 2