Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İli sultanlığı, Tarançı sultanlığı və ya Qulca sultanlığı (1864-1881) – tarixi Şərqi Türkistan bölgəsinin İli diyarında, müasir Çinin Sincan-Uyğur muxtar rayonunun İli-Qazax muxtar dairəsinin ərazisində, Tzin imperiyası dönəmində Dunqan üsyanı zamanı mövcud olmuş və mərkəzi Qulca şəhəri olmuş dövlət.
| Tarixi dövlət | |
| İli sultanlığı | |
|---|---|
| | |
| Paytaxt | Külcə |
| Dilləri | Uyğur dili |
| Rəsmi dilləri | Uyğur dili |
| Dövlət dini | islam |
| İdarəetmə forması | Sultanlıq |
Sultanlığın ərazisi 1871-ci ildən 1881-ci ilə qədər Rusiya İmperiyası tərəfindən işğal altında saxlanılmışdır.
Tarixi
1755-ci ildə Sin imperiyası İli diyarını Cemireç ərazisinə birləşdirilir. Bölgədə xanların sayının azlığı və buddizmin bölgədə tədricən azalmasından yaralanan urğurlar 1864-cü ildə uyğur-dunqan üsyanı baş verir. Üsyan gecə saatlarında iyunun 6-dan 7 keçən geçə baş verir. Üsyan Kuça şəhərində başlayır. Qısa müddət ərzində üsyan digər rayonlara yayılır.
1864-cü ilin sentyabrında Uyğurlar və Dunqanlar İli diyarında üsyan qaldırırlar. Uyğurlara rəhbərlik hakim İli Abbdurasul-Bəy, Sadır Palvan və Alaxan Sultan dunqanlardan isə Açji Axun rəhbərlik edirdi. İlk əvvəllər hər iki tərəf müstəqil fəsliyyət göstərirdi. Sonradan iisə qüvvələr birləşdirilir. Uyğurların başında hakim Mazamzat bəy dururdu. O, sonradan sultanlığın ilk sultanı olur.
9 oktyabr tarixində üsyançılar Yeni Kulcu qalasına uğursuz həmlə təşkil edirlər. Sonradan 1865-ci ildə Bayanday qalasına hüçüm təşkil edilir.
Artıq 1866-cı ilin martında üsyançılar İli diyarının böyük hissəsini ələ keçirirlər. Bayanday, Kura, Suydun şəhərləri və Yeni Kulcu qalası onların əlinə keçir.
Uyğur-dunqan qarşıdurması
1866 ilin yayında İli diyarı ərazisi üsyançıların əliində cəmləşmişdi. Uyğurlarla dunqanlar arasında döyüşlər baş verir. Artıq 1867-ci ildə onlar arasında güçlü toqquşma baş verir. HNəticədə dunqanların rəhbəri olan Açji axun öldürülür.
İyunda Xivasa dunqanlara rəhbərliyə keçsədə döyüşdə məğlubiyyata uğrayır.
Bundan sonra uyğurların lideri Alaxan İli sultanlığının ilk sultanı seçilir.
Rusiya imperiyası ilə müharibə
Sultanlıq yarandığı gündən sərhədddə yerləşən Rusiya imperiyası ilə hecdə yaxşı olmayan münasibətlər yarnır. Ruslar qazaxların soyundan olan sultan Tazabekin sultanlıq ərazisində olmasını bəhanə edərək sultanlığın ərazisinə soxulur. 1871-ci ildə rus qoşunları başda Qerasim Alekseeviç Kolpakovski sultanlığın ərazisinə soxulur. Döyüş nəticəsində sultanlığın qoşunları məğlub olur. 1300 mil² ərazi və 200,000 əhali rusların tabeçilinə keçir.
Peterburq anlaşması
20 oktyabr 1879-cu ildə Rusiya və Çin arasında Livad anlaşması imzalanır. Burada əsas məsələ rus çin səhədlərinin müəyyənləşdirilməsi və rus qoşunlarının İli diyarı ərazisindən çıxarılması olur. Bununla belə bu anlaşma Çin imperatoru tərəfindən radifikasiya olunmur. Bu səbəbdən 12 fevral 1881-ci ildə yeni və tarixə Peterburq anlaşması kimi düşən anlaşma imzalanır. Bu anlaşma bir çox xüsusiyyətlərinə görə əvvəlki anlaşmaya bənzəyirdi
İstinadlar
- "Василий Верещагин: Василий Верещагин. Китайская граница. Набег". 2014-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-27.
- "Россия и Китай в Центральной Азии(вторая половина XIX в. - 1917 гг.)" 2012-12-26 at the Wayback Machine, В.А. Моисеев, Барнаул: АзБука, 2003, , Гл.5 "ОККУПАЦИЯ РУССКИМИ ВОЙСКАМИ ИЛИЙСКОГО КРАЯ В 1871 г."
- Дипломатический словарь, т.2, Москва, 1986, с. 143
- Дипломатический словарь, т.3, Москва, 1986, с. 376
Mənbə
- "On the outskirts of empire in Asia", by Lawrence John Lumley Dundas Zetland (Marquis of), W. Blackwood, 1904
- "From Kulja, across the Tian Shan to Lob-Nor", By Nikolaĭ Mikhaĭlovich Przhevalʹskiĭ, Morqan, Sir Thomas Douglas Forsyth, S. Low, Marston, Searle, & Rivington, 1879
- История уйгуров
- ЛИВАДИЙСКИЙ ДОГОВОР
- ПЕТЕРБУРГСКИЙ ДОГОВОР 1881
- из истории Кульджинского вопроса
- Покоритель и устроитель Туркестанского края, генерал-адъютант К. П. Фон-Кауфман I-й
- РУССКОЕ ЗНАМЯ В СРЕДНЕЙ АЗИИ
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ili sultanligi Taranci sultanligi ve ya Qulca sultanligi 1864 1881 tarixi Serqi Turkistan bolgesinin Ili diyarinda muasir Cinin Sincan Uygur muxtar rayonunun Ili Qazax muxtar dairesinin erazisinde Tzin imperiyasi doneminde Dunqan usyani zamani movcud olmus ve merkezi Qulca seheri olmus dovlet Tarixi dovletIli sultanligi 1864 1881Paytaxt KulceDilleri Uygur diliResmi dilleri Uygur diliDovlet dini islamIdareetme formasi Sultanliq Sultanligin erazisi 1871 ci ilden 1881 ci ile qeder Rusiya Imperiyasi terefinden isgal altinda saxlanilmisdir Tarixi1755 ci ilde Sin imperiyasi Ili diyarini Cemirec erazisine birlesdirilir Bolgede xanlarin sayinin azligi ve buddizmin bolgede tedricen azalmasindan yaralanan urgurlar 1864 cu ilde uygur dunqan usyani bas verir Usyan gece saatlarinda iyunun 6 dan 7 kecen gece bas verir Usyan Kuca seherinde baslayir Qisa muddet erzinde usyan diger rayonlara yayilir 1864 cu ilin sentyabrinda Uygurlar ve Dunqanlar Ili diyarinda usyan qaldirirlar Uygurlara rehberlik hakim Ili Abbdurasul Bey Sadir Palvan ve Alaxan Sultan dunqanlardan ise Acji Axun rehberlik edirdi Ilk evveller her iki teref musteqil fesliyyet gosterirdi Sonradan iise quvveler birlesdirilir Uygurlarin basinda hakim Mazamzat bey dururdu O sonradan sultanligin ilk sultani olur 9 oktyabr tarixinde usyancilar Yeni Kulcu qalasina ugursuz hemle teskil edirler Sonradan 1865 ci ilde Bayanday qalasina hucum teskil edilir Artiq 1866 ci ilin martinda usyancilar Ili diyarinin boyuk hissesini ele kecirirler Bayanday Kura Suydun seherleri ve Yeni Kulcu qalasi onlarin eline kecir Uygur dunqan qarsidurmasi1866 ilin yayinda Ili diyari erazisi usyancilarin eliinde cemlesmisdi Uygurlarla dunqanlar arasinda doyusler bas verir Artiq 1867 ci ilde onlar arasinda guclu toqqusma bas verir HNeticede dunqanlarin rehberi olan Acji axun oldurulur Iyunda Xivasa dunqanlara rehberliye kecsede doyusde meglubiyyata ugrayir Bundan sonra uygurlarin lideri Alaxan Ili sultanliginin ilk sultani secilir Rusiya imperiyasi ile muharibeSultanliq yarandigi gunden serheddde yerlesen Rusiya imperiyasi ile hecde yaxsi olmayan munasibetler yarnir Ruslar qazaxlarin soyundan olan sultan Tazabekin sultanliq erazisinde olmasini behane ederek sultanligin erazisine soxulur 1871 ci ilde rus qosunlari basda Qerasim Alekseevic Kolpakovski sultanligin erazisine soxulur Doyus neticesinde sultanligin qosunlari meglub olur 1300 mil erazi ve 200 000 ehali ruslarin tabeciline kecir Peterburq anlasmasi20 oktyabr 1879 cu ilde Rusiya ve Cin arasinda Livad anlasmasi imzalanir Burada esas mesele rus cin sehedlerinin mueyyenlesdirilmesi ve rus qosunlarinin Ili diyari erazisinden cixarilmasi olur Bununla bele bu anlasma Cin imperatoru terefinden radifikasiya olunmur Bu sebebden 12 fevral 1881 ci ilde yeni ve tarixe Peterburq anlasmasi kimi dusen anlasma imzalanir Bu anlasma bir cox xususiyyetlerine gore evvelki anlasmaya benzeyirdiIstinadlar Vasilij Vereshagin Vasilij Vereshagin Kitajskaya granica Nabeg 2014 08 05 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 27 Rossiya i Kitaj v Centralnoj Azii vtoraya polovina XIX v 1917 gg 2012 12 26 at the Wayback Machine V A Moiseev Barnaul AzBuka 2003 ISBN 5 93957 025 9 Gl 5 OKKUPACIYa RUSSKIMI VOJSKAMI ILIJSKOGO KRAYa V 1871 g Diplomaticheskij slovar t 2 Moskva 1986 s 143 Diplomaticheskij slovar t 3 Moskva 1986 s 376Menbe On the outskirts of empire in Asia by Lawrence John Lumley Dundas Zetland Marquis of W Blackwood 1904 From Kulja across the Tian Shan to Lob Nor By Nikolaĭ Mikhaĭlovich Przhevalʹskiĭ Morqan Sir Thomas Douglas Forsyth S Low Marston Searle amp Rivington 1879 Istoriya ujgurov LIVADIJSKIJ DOGOVOR PETERBURGSKIJ DOGOVOR 1881 iz istorii Kuldzhinskogo voprosa Pokoritel i ustroitel Turkestanskogo kraya general adyutant K P Fon Kaufman I j RUSSKOE ZNAMYa V SREDNEJ AZII