Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sasanilər İmperiyası (pəhl. 
Ērānšahr) — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər zaman-zaman müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdı
| İmperiya | |||||
| Sasanilər imperiyası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ایرانشهر | |||||
| |||||
 II Xosrov zamanında Sasani torpaqları | |||||
| | |||||
| Paytaxt | İstəhr, Ktesifon | ||||
| Ən böyük şəhər | Firuzabad Dərbənd Nişapur | ||||
| Dilləri | Pəhləvi dili, Arami dili, ərəb dili, gürcü dili, Svan dili, Parf dili, Avesta dili | ||||
| Rəsmi dilləri | Pəhləvi dili Arami dili | ||||
| Dövlət dini | Zərdüştilik Yəhudilik Manixeizm Hinduizm Buddizm Mandayizm | ||||
| Ərazisi |
| ||||
| Əhalisi |
| ||||
| İdarəetmə forması | Monarxiya | ||||
| Şahənşah, Sultan Padşah | |||||
| • 224-241 | I Ərdəşir | ||||
| • 632-651 | III Yezdəgird | ||||
| Davamiyyət | |||||
| → | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Tarixi
224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226–241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi. Zəifləmiş Kuşan dövlətinin torpaqları hesabına öz ərazisini şərqə tərəf daha da genişləndirmişdi. Roma ilə şahənşah I Şapur (241–272) arasında Mesopotomiya və Ermənistan uğrunda şiddətli mübarizə Romanın məğlubiyyəti ilə bitmişdi. I Şapur Qafqazda, Şərqdə, Orta Asiyada öz mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirə bilmişdi. Lakin Şapurdan sonra artan daxili mübarizələr Sasanilər dövlətini xeyli zəiflətdi. Bunun nəticəsində Roma imperatoru Kar ilə mübarizədə məğlub olaraq 283-cü ildə müqavilə bağlandı. Erməni çarlığı Sasanilərin təsirindən çıxdı. IV əsrdə Qafqaz Albaniyası, Mesopotomiya, Ermənistanın yarısı Sasani imperiyasının tərkibinə daxil edildi.
İnzibati bölmələri
Sasanilər zamanı Azərbaycanda önəmli dəyişikliklər üz verir. Xosrov Ənuşirəvan (səltənət 531–578 M.S) (bəzi qaynaqlarda Qubad şahın zamanından) İranı dörd yerə bölüb, dörd "sepəhbod"a tapşırır. Bu bölümlər "Kust" adlanırlar. İranın kostları bunlardan ibarətidilər:
1) kust ī xwarāsān "quzey doğu kustu (Xorasan) kustu" 2)xwarwarān "güney batı kustu" 3)kust ī nēmrōz "güney doğu kustu" 4)kust ī ādūrbādagān "quzey batı kostu"
Şirvan və Aran hər ikisi ādūrbādagān kustunda yerləşirdilər və bunların şahları ādūrbādagān sepəhboduna tabidirlər. ādūrbādagān sepəhbodu iranın ən güclü sepəhboduidi. Hər üç sepəhbod təkcə gümüş bir təxtdə oturmağa icazələri varidi vəli ādūrbādagān sepəhbodu qızıl təxtdə əyləşirdi.
Adūrbādagān kustunun şəhristanları (pəhləvi dilində şəhristan=şəhər) kitabında belədir:
> Azərbaycan kustu< 56- Azərbaycan şəhristanın Azərbaycanın sepəhbodu İran goşnəsb tikibdir.
57- Van şəhristanı Van Goləxş (Bəlaş) ın qızı ki Jeyqobqdnan izdivac edib tikib, nə Tur bəradərvəş kərəb sehrlə oranı Ərvəndəsb (Ərcasb) deji kimi əvəzləyib, öz canın qorumaq üçün.
58- Azərbaycan kustunda Gəncə (Gənzək-Şiz) şəhristanın Turanlı Əfrasyab (Alpərtunqa) tikib.
59- Amvi şəhristanın (Amol) Zəndiq-e por mərg (Ölü dolumlu zəndiq) tikib.
60- Rey şəhristanı ….. və Zərdüşt sepitaman oölu bu şəhristandan idi.
61- Bəğdad şəhristanın Əbu cəfər ki ona əbu dəvaniq (kafirlərin dədəsi) deyirlər tikdi.
Azərbaycan Sasanilər dövründə
Albaniya 262-ci ildə Sasanilərdən asılı vəziyyətə düşdü. Atropatena isə 227-ci ildə onun vilayəti oldu. 510-cu ildə Albaniya dövlətində Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. I Xosrov Ənurşirəvanın dövründə Albaniya, Atropatena və İberiya sasani dövlətinin Şimal mərzbanlığına daxil edildi. Erkən orta əsrlərdə Albaniyada, Çola, Şəki, Uti, Arsax, Paytakaran və s. vilayətlər var idi. Uti vilayətində Bərdə şəhəri, Şəki və Çola arasında Qəbələ şəhəri yerləşirdi. Həmin dövrdə Dərbənd Hun qapıları və ya Dəmir qapı adlanırdı. Paytakaran Mil-Muğanı, Dağlıq Qarabağ isə Qarabağın dağlıq hissəsini əhatə edirdi. Arsaxın əhalisini türklər təşkil edirdi.
III–V əsrlərdə Sasanilər Roma ilə müharibə edirdi. Sasani şahı I Şapur 260-cı ildə Roma imperatoru Vallerianı məğlub edərək əsir aldı. 359-cu ildə Sasanilər Amid döyüşündə Albaniyanın köməkliyi ilə Romanı yenə də məğlubiyyətə uğratdılar. 371-ci ildə Roma ilə Sasanilər arasında Dzirav döyüşü baş verdi. Bu döyüşdə alban hökmdarı Urnayr Sasanilər tərəfindən vuruşurdu. Bu döyüşdə Roma və erməni qüvvələri qalib gəldi.
Süqutu
Sasani hökmdarı III Yəzdigərd İsfahandan imperiyanın hər tərəfinə məktublar göndərərək xalqını qurtuluş savaşına çağırırdı. İmperiyanın müxtəlif bölgələrində artıq hərbi birləşmələr yaradılırdı. Bu xəbərləri eşidən Xəlifə Ömər ibn Xəttab Sasanilərlə vuruşmaq üçün böyük bir ordu topladı və bu ordunun başına Neman ibn Muqərrini təyin etdi. Sasani ordusuna isə məşhur sərkərdə Mərdanşah Hörmüz başçılıq edirdi.
Numani yazır: "642-ci ilin yayında Həmədanla İsfahan arasında yerləşən Nəhavənd şəhəri yaxınlığında 3 gün davam edən misli görünməmiş qanlı döyüş başladı. Bu döyüşdə qan su yerinə axırdı. O dərəcədə ki, insanlar və atlar döyüş meydanındakı qan selindən ayaq üstə dayana bilmir, sürüşüb yıxılırdılar. Sayca xeyli üstün olan ərəb ordusunun qələbəsi ilə bitən döyüşdə 50 mindən artıq döyüşçü həlak oldu…"
Xilafət ordusu baş komandan Neman ibn Muqərrin də başda olmaqla 20 minədək şəhid vermişdi. 30 minədək Sasani döyüşçüsü məhv edilmişdi.
Numani yazır ki, Nəhavənddəki məğlubiyyətdən sonra Sasani ordusu bir daha özünə gələ bilmədi və nəhəng imperiya sürətlə yıxılmağa başladı. Arranlılar qalalara qapanaraq müqavimət göstərməyə başladılar.
Zərrinkubun yazdığına görə, xilafət tarixində Nəhavənd döyüşü "zəfərlər zəfəri" adlandırılmışdı. Belə ki, bu döyüşdən sonra ərəblər qədim və zəngin imperiyanı zəbt etmişdilər. Ömər ibn Xəttab III Yəzdigərdin müqavimət göstərmək üçün yenidən qoşun toplamasının qarşısını almaq üçün ərəb ordusuna Arranın müxtəlif əyalətlərinə yürüşlər təşkil edərək əhalini itaət altına almaq və Yəzdigərdə kömək etməkdən çəkindirməyi əmr etmişdi.
Nəhavənd döyüşündən sonra Ömər ibn Xəttab sərkərdə Huzeyfə ibn-ul-Yəmana Azərbaycan üzərinə hərbi yürüşə çıxmağı əmr etdi. Nəhavənddən hərbi yürüşə başlayan Huzeyfə ibn-ul-Yəman Azərbaycanın cənub-şərqində yerləşən Ərdəbil şəhəri ətrafına gəldi. O dövrdə Ərdəbil Cənubi Azərbaycanın əsas mərkəzi idi. Belə ki, Sasani canişini bu şəhərdə yaşayırdı. Canişin , Şiz, Miyanəc və s. şəhərlərdən topladığı ordu ilə Huzeyfə ibn-ul-Yəmanın ordusunu qarşıladı. Ərdəbil yaxınlığında baş vermiş müharibə müsəlmanların qələbəsi ilə başa çatdı.
Xilafət ordusu Ərdəbildən Xəzər boyunca şimala doğru hərəkət edərək Muğana gəldi, Azərbaycanın şimalında daha ciddi müqavimətə rast gələn ərəblər sonda yerli əhali ilə saziş bağladı.
Tezliklə xilafət ordusu İsfahana yaxınlaşdı. İsfahan hakimi Fədusfan xalqı qırğına verməmək üçün qaladan çıxıb ərəb komandanı Abdullah ibn Abdullah əl-Ənsari ilə saziş bağlayaraq İsfahanı düşmənə təslim etdi. Sazişə görə şəhər əhalisindən kim istəsə köçüb gedəcək, istəməyən isə şəhərdə qalacaqdı. Köçüb gedənlərin daşınmaz əmlakı isə müsəlmanlara veriləcəkdi.
Həmədan şəhərinin əhalisi az sonra üsyan qaldırdılar. Xəlifə Ömər Nueym ibn Muqərrinə məktub yazaraq öz ordusu ilə Həmədana getməyi əmr etdi. Nueym 12 minlik ordu ilə Həmədana yürüş etdi. Yenidən sülh müqaviləsi bağlandı.
Bu hadisələr baş verərkən Deyləm, Rey və Azərbaycanın digər cənub əyalətlərinin əhalisi ərəblərlə vuruşmaq üçün öz qüvvələrini birləşdirərək savaşa hazırlaşırdılar. Azərbaycan ordusuna İsfəndiyar Fərruxzad komandanlıq edirdi. Həmin vaxt bizanslılar da Azərbaycana köməyə gəlmişdilər.
643-cü ildə Vaci Ruz adlı yerdə türk və ərəb orduları qarşılaşdılar. Şiddətli vuruşma baş verdi və döyüş xilafət ordusunun qələbəsi ilə bitdi. Vaci Ruz döyüşündən sonra Ömər ibn Xəttabın əmri ilə Nueym ibn Muqərrin Rey şəhərini mühasirəyə alaraq zəbt etdi.
III Yəzdigərdi təqib etməyə çalışan ərəblər onun yerləşdiyi şəhərləri zəbt etməyə cəhd edirdilər. Həmədan və Reyin işğalından sonra Sasani şahının şimala gedərək Xəzər xaqanının yanında sığınacaq tapma ehtimalı da aradan qalxmışdı.
642–644-cü illərdə İsfahan, Təbəristan, Fars, Kirman, Sistan və Xorasan əyalətlərinin işğalı ilə qədim və zəngin Arran ölkəsi demək olar ki, tamamilə xəlifənin əlinə keçmiş, beləcə möhtəşəm Sasani imperiyası da tarix səhnəsindən silinib getmişdi[] (mənbə- Kitapçı).
Ümumiyyətlə, Ömər ibn Xəttabın xəlifəlik müddəti xilafət tarixinin ən çox istilalarla yadda qalan dövrüdür. Belə ki, İraq, Suriya, İordaniya, Misir, Gürcüstan, Arran və Azərbaycan, həmçinin Şimali Afrikadakı məmləkətlər məhz onun dövründə işğal edilərək ərəb dövlətinin ərazisinə daxil edildi.
639-cu ildə xəlifə Ömərin əmri ilə Utbə ibn Fərqəd Fərat çayı boyunca şimal istiqamətində hərəkətə keçərək çayın qərb və şərq sahillərini və Mosul şəhərini ələ keçirmişdi. Oradan şimal-şərqə istiqamət alan Utbə ibn Fərqəd Azərbaycanın daha iç ərazilərinə daxil olmuş və Urmiya şəhərini zəbt etmişdi. Urmiya gölünün qərb sahili ilə şimala irəliləyən İslam ordusu Səlmas və Xoy şəhərlərini də ələ keçirmişdi.
Hələ 639-cu ildə Ömər ibn Xəttab Sasani əsgərlərinin harada olursa olsun təqib olunması və qətlə yetirilməsi haqqında ərəb sərkərdələrinə fərmanlar göndərmişdi. Bu əmrlərə əsasən Kufə və ətrafında yerləşən ordu hissələri İsfahan və Rey istiqamətində hücuma keçmişdilər.
Hökmdarları
Sasani hökmdarları özlərini şahanşah (yəni şahların şahı) adlandırırdılar. 651-ci ildə şahanşah III Yezdəgirdin Ərəb xilafətinə məğlub olması nəticəsində Sasani İmperiyasına son qoyulmuşdur.
| Şəkil | Ad | Ailə münasibəti | Hökmranlığı |
|---|---|---|---|
| Sasan sülaləsi | |||
 | I Ərdəşir | Sülalə banisi | 224–242 |
 | I Şapur | I Ərdəşirin oğlu | 240–270 |
 | I Hürmüz | I Şapurun oğlu | 270–271 |
 | I Bəhram | I Şapurun oğlu | 271–274 |
 | II Bəhram | I Bəhramın oğlu | 274–293 |
 | II Bəhramın oğlu | 293 | |
 | Narse | I Şapurun oğlu | 293–302 |
 | Narsenin oğlu | 302–309 | |
| oğlu | 309 | ||
 | II Şapur | oğlu | 309–379 |
 | II Ərdəşir | oğlu | 379–383 |
 | II Şapurun oğlu | 383–388 | |
 | oğlu | 388–399 | |
 | I Yezdəgird | oğlu | 399–420 |
 | V Bəhram | I Yezdəgirdin oğlu | 420–438 |
 | II Yezdəgird | V Bəhramın oğlu | 438–457 |
 | I Yezdəgirdin oğlu | 457–459 | |
 | I Firuz | II Yezdəgirdin oğlu | 457–484 |
 | II Yezdəgirdin oğlu | 484–488 | |
 | I Qubad | I Firuzun oğlu | 488–496 |
 | I Firuzun oğlu | 496–498 | |
| | I Qubad | I Firuzun oğlu | 498–531 |
 | I Xosrov Ənuşirəvan | I Qubadın oğlu | 531–579 |
 | I Xosrov Ənuşirəvanın oğlu | 579–590 | |
 | II Xosrov | oğlu | 590–590 |
 | VI Bəhram | II Xosrovun qaynı | 590–591 |
| | II Xosrov | oğlu | 591–628 |
 | Vistəhm | II Xosrovun dayısı | 591–596/600 |
 | II Xosrovun oğlu | 628–628 | |
 | oğlu | 628–629 | |
 | kürəkəni | 629–629 | |
 | II Xosrovun nəvəsi | 630 | |
 | II Xosrovun qızı | 629–630 (Birinci hakimiyyəti) 631–632 (İkinci hakimiyyəti) | |
| oğlu | 630 | ||
| oğlu | 630 | ||
 | II Xosrovun qızı | 630–631 | |
 | V Hürmüz | Vistəhmin qardaşı oğlu | 630–631 |
 | II Xosrovun nəvəsi | 630–631 | |
 | I Xosrovun qız tərəfdən nəticəsi | 631 | |
 | II Xosrovun oğlu | 631 | |
 | II Xosrovun & Bizanslı prənses Mariyanın qızı | 631–632 | |
 | III Yezdəgird | II Xosrovun nəvəsi | 632–651 |
İstinadlar
- Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Vol.1, Ed. Jamie Stokes, (Infobase Publishing, 2009), 601.
- ; Krotkoff, Georg; Zahniser, A. H. Mathias (redaktorlar ). Humanism, Culture, and Language in the Near East: Studies in Honor of Georg Krotkoff. . 1997. səh. 284. ISBN .
In the Middle Persian period ( and Sassanid Empires), was the medium of everyday writing, and it provided for writing , , , and .
- A.Bakıxanov, Gülüstani-İrəm, səh.40
- A.Bakıxanov, Gülüstani-İrəm, səh.41
- Wiesehofer, 1996
- Šahrestānīhā-ī Ērānšahr : a Middle Persian text on late antique geography, epic, and history 2009-03-05 at the Wayback Machine : with English and Persian translations, Author: Touraj Daryaee, Publisher: Costa Mesa, Calif. : Mazda Publishers, 2002.
- پرویز زارع شاهمرسی . آذربایجان ایران و آذربایجان قفقاز .انتشارات اختر . تبریز 1385
- مدارک پهلوی و تصمیمات نظامی و اداری ساسانیان[ölü keçid] (6 صفحه — از 337 تا 342) مجلات : زبان و ادبيات " چیستا " دی و بهمن 1377 — شماره 154 و 155 " نویسنده:دریایی، تورج
- Bu kitabın əsli pəhləvi dilində olub və miladi 7-inci əsrində qələmə alınan nüsxəsi əldədir
- شهرستانهای ایران 2012-12-18 at the Wayback Machine (7 صفحه — از 169 تا 175) مجلات : هنر " مهر " آذر 1321 — شماره 73 " مترجم:هدایت، صادق
- شهرستانهاي ايران احمد تفضلي 2012-03-22 at the Wayback Machine (برگرفته از: شهرهاي ايران، ج2، به كوشش محمديوسف كياني، جهاد دانشگاهي، سال 1366)
- "Arxivlənmiş surət". 2009-02-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-02-21.
- İbn əl-Əsir, əl-Kamil fit-Tarix
- Bəlazuri, Fütuh-ul-Büldan
- Təbəri, Tarix-i Təbəri
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
 | Tarix ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sasaniler Imperiyasi pehl Eransahr 226 ci ilden 651 ci ile qeder zaman zaman muasir Iran Iraq Efqanistan Pakistan Turkmenistan ve Azerbaycan erazilerini ehate etmis tarixi dovlet Fars menseli Sasaniler sulalesinin esasini 226 ci ilde I Erdesir Erdesir Babekan Parfiyanin sonuncu sahi olan meglub etdikden sonra qoymusdur Bununla da Parfiyada Arsakiler sulalesinin hakimiyyetine son qoymus Sasaniler dovleti yaranmisdiImperiyaSasaniler imperiyasiایران شهرBayraq GerbII Xosrov zamaninda Sasani torpaqlari 224 651Paytaxt Istehr KtesifonEn boyuk seher Firuzabad Derbend NisapurDilleri Pehlevi dili Arami dili ereb dili gurcu dili Svan dili Parf dili Avesta diliResmi dilleri Pehlevi dili Arami diliDovlet dini Zerdustilik Yehudilik Manixeizm Hinduizm Buddizm MandayizmErazisi 3 500 000 km 550 Ehalisi 40 000 000 nef Idareetme formasi MonarxiyaSahensah Sultan Padsah 224 241 I Erdesir 632 651 III YezdegirdDavamiyyetIran Iraq Azerbaycan Ermenistan Turkmenistan Ozbekistan Tacikistan Pakistan Efqanistan Turkiye Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixi224 cu ilde Iranin cenubunda yerlesen Sasan neslinden olan hokmdari I Erdesir Papakan Parfiya hokmdari meglubiyyete ugratdi Bununla da hakimiyyetine son qoyuldu 226 ci ilde I Erdesir 226 241 ozunu Ktesifon seherinde Iran sahensahi elan etdi Hakimiyyet Sasaniler sulalesinin eline kecdiyinden bu dovlet de Sasaniler dovleti adlandirilmaga baslandi Ktesifon seheri Medain adlandirildi ve yene de paytaxt seher oldu Sasaniler Roma imperiyasina qarsi munasibetlerde kecmis Parfiya dovletinin siyasetini davam etdirirdiler I Erdesir Ermenistan ve Azerbaycan torpaqlarindan basqa kecmis Ehemeni torpaqlarini da birlesdirmisdi Zeiflemis Kusan dovletinin torpaqlari hesabina oz erazisini serqe teref daha da genislendirmisdi Roma ile sahensah I Sapur 241 272 arasinda Mesopotomiya ve Ermenistan ugrunda siddetli mubarize Romanin meglubiyyeti ile bitmisdi I Sapur Qafqazda Serqde Orta Asiyada oz movqelerini ehemiyyetli derecede mohkemlendire bilmisdi Lakin Sapurdan sonra artan daxili mubarizeler Sasaniler dovletini xeyli zeifletdi Bunun neticesinde Roma imperatoru Kar ile mubarizede meglub olaraq 283 cu ilde muqavile baglandi Ermeni carligi Sasanilerin tesirinden cixdi IV esrde Qafqaz Albaniyasi Mesopotomiya Ermenistanin yarisi Sasani imperiyasinin terkibine daxil edildi Inzibati bolmeleriAzerbaycan serhedleri Sasaniler dovrunde Sasaniler zamani Azerbaycanda onemli deyisiklikler uz verir Xosrov Enusirevan seltenet 531 578 M S bezi qaynaqlarda Qubad sahin zamanindan Irani dord yere bolub dord sepehbod a tapsirir Bu bolumler Kust adlanirlar Iranin kostlari bunlardan ibaretidiler 1 kust i xwarasan quzey dogu kustu Xorasan kustu 2 xwarwaran guney bati kustu 3 kust i nemrōz guney dogu kustu 4 kust i adurbadagan quzey bati kostu Sirvan ve Aran her ikisi adurbadagan kustunda yerlesirdiler ve bunlarin sahlari adurbadagan sepehboduna tabidirler adurbadagan sepehbodu iranin en guclu sepehboduidi Her uc sepehbod tekce gumus bir textde oturmaga icazeleri varidi veli adurbadagan sepehbodu qizil textde eylesirdi Adurbadagan kustunun sehristanlari pehlevi dilinde sehristan seher kitabinda beledir gt Azerbaycan kustu lt 56 Azerbaycan sehristanin Azerbaycanin sepehbodu Iran gosnesb tikibdir 57 Van sehristani Van Golexs Belas in qizi ki Jeyqobqdnan izdivac edib tikib ne Tur beraderves kereb sehrle orani Ervendesb Ercasb deji kimi evezleyib oz canin qorumaq ucun 58 Azerbaycan kustunda Gence Genzek Siz sehristanin Turanli Efrasyab Alpertunqa tikib 59 Amvi sehristanin Amol Zendiq e por merg Olu dolumlu zendiq tikib 60 Rey sehristani ve Zerdust sepitaman oolu bu sehristandan idi 61 Begdad sehristanin Ebu cefer ki ona ebu devaniq kafirlerin dedesi deyirler tikdi Azerbaycan Sasaniler dovrundeAzerbaycan serhedleri Sasaniler dovrunde Albaniya 262 ci ilde Sasanilerden asili veziyyete dusdu Atropatena ise 227 ci ilde onun vilayeti oldu 510 cu ilde Albaniya dovletinde Arsakiler sulalesinin hakimiyyetine son qoyuldu I Xosrov Enursirevanin dovrunde Albaniya Atropatena ve Iberiya sasani dovletinin Simal merzbanligina daxil edildi Erken orta esrlerde Albaniyada Cola Seki Uti Arsax Paytakaran ve s vilayetler var idi Uti vilayetinde Berde seheri Seki ve Cola arasinda Qebele seheri yerlesirdi Hemin dovrde Derbend Hun qapilari ve ya Demir qapi adlanirdi Paytakaran Mil Mugani Dagliq Qarabag ise Qarabagin dagliq hissesini ehate edirdi Arsaxin ehalisini turkler teskil edirdi III V esrlerde Sasaniler Roma ile muharibe edirdi Sasani sahi I Sapur 260 ci ilde Roma imperatoru Valleriani meglub ederek esir aldi 359 cu ilde Sasaniler Amid doyusunde Albaniyanin komekliyi ile Romani yene de meglubiyyete ugratdilar 371 ci ilde Roma ile Sasaniler arasinda Dzirav doyusu bas verdi Bu doyusde alban hokmdari Urnayr Sasaniler terefinden vurusurdu Bu doyusde Roma ve ermeni quvveleri qalib geldi SuqutuSasani hokmdari III Yezdigerd Isfahandan imperiyanin her terefine mektublar gondererek xalqini qurtulus savasina cagirirdi Imperiyanin muxtelif bolgelerinde artiq herbi birlesmeler yaradilirdi Bu xeberleri esiden Xelife Omer ibn Xettab Sasanilerle vurusmaq ucun boyuk bir ordu topladi ve bu ordunun basina Neman ibn Muqerrini teyin etdi Sasani ordusuna ise meshur serkerde Merdansah Hormuz basciliq edirdi Numani yazir 642 ci ilin yayinda Hemedanla Isfahan arasinda yerlesen Nehavend seheri yaxinliginda 3 gun davam eden misli gorunmemis qanli doyus basladi Bu doyusde qan su yerine axirdi O derecede ki insanlar ve atlar doyus meydanindaki qan selinden ayaq uste dayana bilmir surusub yixilirdilar Sayca xeyli ustun olan ereb ordusunun qelebesi ile biten doyusde 50 minden artiq doyuscu helak oldu Xilafet ordusu bas komandan Neman ibn Muqerrin de basda olmaqla 20 minedek sehid vermisdi 30 minedek Sasani doyuscusu mehv edilmisdi Numani yazir ki Nehavenddeki meglubiyyetden sonra Sasani ordusu bir daha ozune gele bilmedi ve neheng imperiya suretle yixilmaga basladi Arranlilar qalalara qapanaraq muqavimet gostermeye basladilar Zerrinkubun yazdigina gore xilafet tarixinde Nehavend doyusu zeferler zeferi adlandirilmisdi Bele ki bu doyusden sonra erebler qedim ve zengin imperiyani zebt etmisdiler Omer ibn Xettab III Yezdigerdin muqavimet gostermek ucun yeniden qosun toplamasinin qarsisini almaq ucun ereb ordusuna Arranin muxtelif eyaletlerine yurusler teskil ederek ehalini itaet altina almaq ve Yezdigerde komek etmekden cekindirmeyi emr etmisdi Nehavend doyusunden sonra Omer ibn Xettab serkerde Huzeyfe ibn ul Yemana Azerbaycan uzerine herbi yuruse cixmagi emr etdi Nehavendden herbi yuruse baslayan Huzeyfe ibn ul Yeman Azerbaycanin cenub serqinde yerlesen Erdebil seheri etrafina geldi O dovrde Erdebil Cenubi Azerbaycanin esas merkezi idi Bele ki Sasani canisini bu seherde yasayirdi Canisin Siz Miyanec ve s seherlerden topladigi ordu ile Huzeyfe ibn ul Yemanin ordusunu qarsiladi Erdebil yaxinliginda bas vermis muharibe muselmanlarin qelebesi ile basa catdi Xilafet ordusu Erdebilden Xezer boyunca simala dogru hereket ederek Mugana geldi Azerbaycanin simalinda daha ciddi muqavimete rast gelen erebler sonda yerli ehali ile sazis bagladi Tezlikle xilafet ordusu Isfahana yaxinlasdi Isfahan hakimi Fedusfan xalqi qirgina vermemek ucun qaladan cixib ereb komandani Abdullah ibn Abdullah el Ensari ile sazis baglayaraq Isfahani dusmene teslim etdi Sazise gore seher ehalisinden kim istese kocub gedecek istemeyen ise seherde qalacaqdi Kocub gedenlerin dasinmaz emlaki ise muselmanlara verilecekdi Hemedan seherinin ehalisi az sonra usyan qaldirdilar Xelife Omer Nueym ibn Muqerrine mektub yazaraq oz ordusu ile Hemedana getmeyi emr etdi Nueym 12 minlik ordu ile Hemedana yurus etdi Yeniden sulh muqavilesi baglandi Bu hadiseler bas vererken Deylem Rey ve Azerbaycanin diger cenub eyaletlerinin ehalisi ereblerle vurusmaq ucun oz quvvelerini birlesdirerek savasa hazirlasirdilar Azerbaycan ordusuna Isfendiyar Ferruxzad komandanliq edirdi Hemin vaxt bizanslilar da Azerbaycana komeye gelmisdiler 643 cu ilde Vaci Ruz adli yerde turk ve ereb ordulari qarsilasdilar Siddetli vurusma bas verdi ve doyus xilafet ordusunun qelebesi ile bitdi Vaci Ruz doyusunden sonra Omer ibn Xettabin emri ile Nueym ibn Muqerrin Rey seherini muhasireye alaraq zebt etdi III Yezdigerdi teqib etmeye calisan erebler onun yerlesdiyi seherleri zebt etmeye cehd edirdiler Hemedan ve Reyin isgalindan sonra Sasani sahinin simala gederek Xezer xaqaninin yaninda siginacaq tapma ehtimali da aradan qalxmisdi 642 644 cu illerde Isfahan Teberistan Fars Kirman Sistan ve Xorasan eyaletlerinin isgali ile qedim ve zengin Arran olkesi demek olar ki tamamile xelifenin eline kecmis belece mohtesem Sasani imperiyasi da tarix sehnesinden silinib getmisdi menbe gosterin menbe Kitapci Umumiyyetle Omer ibn Xettabin xelifelik muddeti xilafet tarixinin en cox istilalarla yadda qalan dovrudur Bele ki Iraq Suriya Iordaniya Misir Gurcustan Arran ve Azerbaycan hemcinin Simali Afrikadaki memleketler mehz onun dovrunde isgal edilerek ereb dovletinin erazisine daxil edildi 639 cu ilde xelife Omerin emri ile Utbe ibn Ferqed Ferat cayi boyunca simal istiqametinde herekete kecerek cayin qerb ve serq sahillerini ve Mosul seherini ele kecirmisdi Oradan simal serqe istiqamet alan Utbe ibn Ferqed Azerbaycanin daha ic erazilerine daxil olmus ve Urmiya seherini zebt etmisdi Urmiya golunun qerb sahili ile simala irelileyen Islam ordusu Selmas ve Xoy seherlerini de ele kecirmisdi Hele 639 cu ilde Omer ibn Xettab Sasani esgerlerinin harada olursa olsun teqib olunmasi ve qetle yetirilmesi haqqinda ereb serkerdelerine fermanlar gondermisdi Bu emrlere esasen Kufe ve etrafinda yerlesen ordu hisseleri Isfahan ve Rey istiqametinde hucuma kecmisdiler HokmdarlariSasani hokmdarlari ozlerini sahansah yeni sahlarin sahi adlandirirdilar 651 ci ilde sahansah III Yezdegirdin Ereb xilafetine meglub olmasi neticesinde Sasani Imperiyasina son qoyulmusdur Sasanilerin Suqutu Vll tuzilliyin evvelerinde turkler ve Bizanslar aparilan muharibeler Sasani dovletini tamamileSasani imperiyasi en genis dovrundeSekil Ad Aile munasibeti HokmranligiSasan sulalesiI Erdesir Sulale banisi 224 242I Sapur I Erdesirin oglu 240 270I Hurmuz I Sapurun oglu 270 271I Behram I Sapurun oglu 271 274II Behram I Behramin oglu 274 293II Behramin oglu 293Narse I Sapurun oglu 293 302Narsenin oglu 302 309oglu 309II Sapur oglu 309 379II Erdesir oglu 379 383II Sapurun oglu 383 388oglu 388 399I Yezdegird oglu 399 420V Behram I Yezdegirdin oglu 420 438II Yezdegird V Behramin oglu 438 457I Yezdegirdin oglu 457 459I Firuz II Yezdegirdin oglu 457 484II Yezdegirdin oglu 484 488I Qubad I Firuzun oglu 488 496I Firuzun oglu 496 498I Qubad I Firuzun oglu 498 531I Xosrov Enusirevan I Qubadin oglu 531 579I Xosrov Enusirevanin oglu 579 590II Xosrov oglu 590 590VI Behram II Xosrovun qayni 590 591II Xosrov oglu 591 628Vistehm II Xosrovun dayisi 591 596 600II Xosrovun oglu 628 628oglu 628 629kurekeni 629 629II Xosrovun nevesi 630II Xosrovun qizi 629 630 Birinci hakimiyyeti 631 632 Ikinci hakimiyyeti oglu 630oglu 630II Xosrovun qizi 630 631V Hurmuz Vistehmin qardasi oglu 630 631II Xosrovun nevesi 630 631I Xosrovun qiz terefden neticesi 631II Xosrovun oglu 631II Xosrovun amp Bizansli prenses Mariyanin qizi 631 632III Yezdegird II Xosrovun nevesi 632 651IstinadlarEncyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East Vol 1 Ed Jamie Stokes Infobase Publishing 2009 601 Krotkoff Georg Zahniser A H Mathias redaktorlar Humanism Culture and Language in the Near East Studies in Honor of Georg Krotkoff 1997 seh 284 ISBN 978 1 57506 020 0 In the Middle Persian period and Sassanid Empires was the medium of everyday writing and it provided for writing and A Bakixanov Gulustani Irem seh 40 A Bakixanov Gulustani Irem seh 41 Wiesehofer 1996 Sahrestaniha i Eransahr a Middle Persian text on late antique geography epic and history 2009 03 05 at the Wayback Machine with English and Persian translations Author Touraj Daryaee Publisher Costa Mesa Calif Mazda Publishers 2002 پرویز زارع شاهمرسی آذربایجان ایران و آذربایجان قفقاز انتشارات اختر تبریز 1385 مدارک پهلوی و تصمیمات نظامی و اداری ساسانیان olu kecid 6 صفحه از 337 تا 342 مجلات زبان و ادبيات چیستا دی و بهمن 1377 شماره 154 و 155 نویسنده دریایی تورج Bu kitabin esli pehlevi dilinde olub ve miladi 7 inci esrinde qeleme alinan nusxesi eldedir شهرستانهای ایران 2012 12 18 at the Wayback Machine 7 صفحه از 169 تا 175 مجلات هنر مهر آذر 1321 شماره 73 مترجم هدایت صادق شهرستانهاي ايران احمد تفضلي 2012 03 22 at the Wayback Machine برگرفته از شهرهاي ايران ج2 به كوشش محمديوسف كياني جهاد دانشگاهي سال 1366 Arxivlenmis suret 2009 02 16 tarixinde Istifade tarixi 2009 02 21 Ibn el Esir el Kamil fit Tarix Belazuri Futuh ul Buldan Teberi Tarix i TeberiHemcinin baxAzerbaycan Sasaniler dovrunde Qafqaz AlbaniyasiXarici kecidler Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin