Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandarov (16 oktyabr 1856, Lənkəran, Lənkəran qəzası – 12 fevral 1931, Bakı) — Rusiya İmperator ordusunun tam artilleriya generalı;Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin ; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hərb naziri; Azərbaycan SSR hərbi xadimi.
| Səməd bəy Mehmandarov | |
|---|---|
 | |
| 26 dekabr 1918 – 30 mart 1920 | |
| Əvvəlki | Fətəli xan Xoyski |
| Sonrakı | vəzifə ləğv olunub |
| 1 noyabr 1918 – 26 dekabr 1918 | |
| Nazir | Fətəli xan Xoyski |
| Əvvəlki | vəzifə təsis edildi |
| Sonrakı | Əliağa Şıxlinski |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 16 oktyabr 1856 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 12 fevral 1931 (74 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | hərbi qulluqçu, siyasətçi |
| Hərbi xidmət | |
| Mənsubiyyəti | Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı, Rusiya imperiyası |
| Qoşun növü | artilleriya[d] |
| Döyüşlər | |
| Rütbəsi | general |
| | |
| Təltifləri |        |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Mehmandarov soyadının yaranması barədə müxtəlif fərziyyələr mövcuddur. Onlardan biri ondan ibarətdir ki, Qarabağ xanlığının idarəetmə aparatında olan bir çox hərbi və mülkü vəzifələrdən biri də mehmandar vəzifəsi idi. Onun vəzifəsi xanlığa gələn fəxri qonaqları qarşılayaraq yerinə gətirmək idi. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Cavanşirin (1762–1806) ağalığı dövründə mehmandar vəzifəsini daşıyan Mirzə Əli bəyin törəmələri sonralar Mehmandarov soyadını qəbul etmişlər. Mehmandarovların bir qolu sonralar Lənkəran şəhərinə köçmüşdü. Şuşada doğulan Mirzə Sadıq bəy Mehmandarov Peterburqda hüquq fakültəsini bitirmişdi və orada Hacı Mir Abbas bəy Talışinski ilə tanış olmuşdur. Hacı Mir Abbas onu Lənkərana, öz mülkünə baş hüquqçu vəzifəsində işləməyə dəvət etmiş və sonradan Mirzə Sadiq bəy Talışınskilərlə evlənmişdir.
Səməd bəy Mehmandarov 1855-ci il oktyabrın 16-da Lənkəranda anadan olmuşdur. Əslən şuşalıdır. Bakıda gimnaziya təhsili almış, 16 yaşında Peterburqda yerləşən II Konstantinovka artilleriya məktəbinə daxil olmuşdur. 1875-ci ilin dekabrında podporuçik rütbəsi almış və üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni ilə təltif edilmişdir. 1890-cı ildə kapitan , 1898-ci ildə podpolkovnik, 1901-ci ildə polkovnik, 1904-cü ildə general-mayor rütbəsi almışdır. Rus-Yapon müharibəsində böyük rəşadət göstərmiş S. Mehmandarova 1908-ci ildə tam artilleriya generalı rütbəsi verilmişdir.
1900–1901-ci il Çində İxetuan üsyanının yatırılmasında iştirakı
1898-ci ildə podpolkovnik rütbəsi alan Səməd bəy Mehmandarov Zabaykalye artilleriya diviziyasının komandiri təyin edilmişdir. O illərdə diviziya Mancuriyada yerləşirdi. 1900–1901-ci illərdə Çində yatırılmasında Səməd bəy Mehmandarovun komandir olduğu diviziya da iştirak etmişdir. Xeylunqazyan əyalətinin mərkəzi, üsyançı şəhər mühasirəsi zamanı o vaxt mühasirəyə rəhbərlik edən general Mehmandarovun batareyalarına şəhərin cənub darvazalarından çıxmağa cəhd edən üsyançıları məhv etmək əmri vermişdi. Silahsız üsyançıların darvazalardan çıxdıqlarını görən Mehmandarov çinlilərə atəş açmaqdan imtina edir. Onların başları üzərindən cəmi bir neçə atəş açır ki, bununla da onları şəhər divarları arxasında gizlənməyə məcbur edir. 1901-ci ildə S. Mehmandarov polkovnik rütbəsi və üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordeni, habelə üstündə "Qəhrəmancasına fərqlənməyə görə" sözləri yazılmış qızıl qılınc almışdır.
Port-Artur döyüşlərində
1904-cü ildə rus-yapon müharibəsi başlananda Səməd bəy Mehmandarovun qırx səkkiz yaşı vardı. Yanvarın iyirmi altısında gecə yaponlar rusların Port-Artur limanında dayanan eskadrasına hücum edib, "Retvizan", "Sesareviç" zirehli gəmilərini və "Pallada" kreyserini yandırdılar. Müharibə başlandı. Səhərisi, Səməd bəy Mehmandarovu yeddinci Sibir atıcı topçu divizionun komandiri təyin etdilər. Bu quru qoşunlarının komandanı, general-mayor Roman Kondratenkonun əmri idi. Roman İsidoroviç, Mehmandarovun döyüşdə dəyanətinə, komandirlik bacarığına yaxşı bələd idi. Məhz ona görə də Səməd bəyi Şərq cəbhəsinin rəisi təyin etdi. Bura, ən mühüm cəbhə hesab olunurdu. yaponlar ən güclü qüvvəni də buraya yeritmişdilər. Onlar şiddətli həmlələr edir və arası kəsilmədən bombalar yağdırırdılar. Polkovnik Səməd bəy Mehmandarov komandan Kondratenkonun ən yaxın köməkçilərindən biri idi. Topçuların əməliyyatına bacarıqla rəhbərlik edən Mehmandarov qala mühasirədə olanda həmişə ön mövqelərdə və çox təhlükəli yerlərdə sərrast atəşlə samurayların hücumunu dəf edirdi. Səməd bəy Mehmandarovun ən təhlükəli döyüşdə belə özünü itirmədiyinin şahidi olan Əliağa Şıxlinski yazır ki:
 | Oktyabrın on dördündə qala top atəşinə tutulan zaman Səməd bəy Mehmandarov mənim mövqeyimə gəldi. Həmin mövqe yaponlar tərəfindən on bir düyməli topdan, otuz yeddi millimetrlik xırda dəniz topuna qədər müxtəlif toplarla atəşə tutulmuşdu. Həm də bu mövqe yaponların tüfəng və pulemyot atəşi altında idi. Bu zaman Mehmandarovun yaxınlığında altıdüymə mərmi partladı və yerdən qalxan qara palçıq onun üstünü buladı, amma yaralanmadı. Mehmandarov buna əsla əhəmiyyət verməyərək, böyük bir soyuqqanlılıqla cibindən ağ dəsmalını çıxarıb, təzə paltosunun üzərinə sıçrayan palçığı silməyə başladı. |  |
Dekabrın ilk günlərində yaponlar qalaya iki ağır zərbə vurdular. Rusların inadlı müqavimətinə baxmayaraq, onlar qalanın bir neçə mühüm fortlarını tutdular. İkinci ağır zərbə isə dekabrın ikisində oldu. Komandan general Roman Kondratenko qəhrəmanlıqla həlak oldu. Əvəzində iradəcə zəif olan general Fok komandan təyin edildi. On altı gün sonra yaponlar qalanın taleyini həll edən Drakonovıy Xrebet dağını ələ keçirdilər. Port-Arturun qorxaq və istedadsız komendantı general Stessel qalanı dərhal düşmənə təslim etmək üçün hərbi şuranın iclasını çağırdı. Şurada iştirak edən bəzi komandirlər Stesselin təklifinə şərik oldular. Lakin general-mayor Səməd bəy Mehmandarov, polkovnik Semyonov və bir qrup mərd zabitlər təslim olmağa qəti etiraz etdilər. Döyüşkən zabitlər inad edirdilər ki, güclü yapon ordusunu geri oturtmağa hələ qüvvələri çatar. General Mehmandarov başda olmaqla onlar deyirdilər ki, qala hələ özünü saxlamağa qadirdir. Nə qədər ki mərmi var, toplardan atəş yağdıracağıq. Nə qədər ki patron var, tüfənglərdən atəş açacağıq. Mərmi və patron qurtardıqda isə süngü ilə döyüşəcəyik. Lakin cəsarətsiz general Stessel mərd zabitləri eşitmədi, silahı yerə qoymağı qarnizona əmr etdi. Sonralar Rusiyaya qayıdanda general Stessel qala müdafiəçilərinin tələbi ilə Port Arturu tələsik təslim etdiyinə görə hərbi məhkəməyə verildi. General-mayor Mehmandarov və onun zabit dostları qala təslim edildikdən sonra da hərbi anda sadiq qalaraq başqa əsgər və zabitlər üçün nümunə göstərdilər. Yaponların şərtlərinə görə əsgərlər hərbi əsir alınır, zabitlər isə Yaponiyaya qarşı bir daha müharibədə iştirak etməyəcəkləri barədə yazılı iltizam verəndən sonra Rusiyaya qayıda bilərdilər. Stesselin ətrafındakı mürtəce fikirli bir qrup zabit dillərindən belə bir iltizam verdilər. Lakin Səməd bəy Mehmandarov belə bir alçaq, zabit şərəfini təhqir edən vəddən boyun qaçırdı. Bir daha Yaponiyaya qarşı müharibədə iştirak etməcəyi barədə dilindən iltizam vermədiyinə görə general mayor Səməd bəy Mehmandarov əsir alınıb Yaponiyaya göndərildi. O, 1906-cı ildə Portsmut müqaviləsi bağlandıqdan sonra Rusiyaya qayıda bildi.
Birinci Dünya müharibəsi illərində
Birinci dünya müharibəsi başlananda Mehmandarov Vladiqafqazda yerləşən 21-ci piyada diviziyasının komandanı idi. Bu vaxtadək həyatında bir çox mühüm hadisələr baş vermişdi. Əsirlikdən qayıdan kimi yeddinci Şərqi Sibir artilleriya briqadasının komandanı təyin edildi, az sonra ona daha məsul vəzifə tapşırıldı. Üçüncü Sibir ordusunun korpusunda artilleriya rəisi oldu. 1908-ci il Səməd bəyə bu yüksək vəzifədən başqa daha iki böyük sevinc bəxş etdi. Həmin il iyulun on üçündə onu general-leytenant rütbəsilə təltif etdilər. Noyabrın 18-də isə tale uzun intizardan sonra ona oğul payı göndərdi. Səməd bəy ona Pir adı verdi. I Dünya müharibəsi illərində general Mehmandarov bir neçə uğurlu hərbi əməliyyatı yerinə yetirən istedadlı sərkərdə kimi ad-san qazanmışdı. 1914-cü il sentyabrın on beşində keçirilən Lodz əməliyyatında general Mehmandarov xüsusi şöhrət qazandı. Alman generalı Makenzenin qoşunları güclü hücumla İvanqorod şəhərini alıb sürətlə Lodz şəhəri uğrunda əməliyyata başladı. Güclü təzyiqlə geri çəkilən rus qoşunları çox ağır vəziyyətə düşmüşdü. Bütün mövqelərdən hücuma keçən almanlar dayanmadan irəliləyərək geri çəkilən rus qoşunlarının qabağını kəsib onları mühasirəyə almağa çalışırdı. Mehmandarovun iyirmi birinci piyada diviziyası səksən birinci Abşeron, səksən ikinci Dağıstan, səksən üçüncü Samur və səksən dördüncü Şirvan polklarından təşkil olunmuşdu. Bu polkların hərəsinin özünəməxsus döyüş ənənəsi vardı. Korpus komandanı öz bölmələrinin müqəddəratı üçün təşvişə düşərək Mehmandarovun diviziyasının nə vəziyyətdə olduğunu telefonla xəbər aldı. Səməd bəyin telefonda komandirlərə məxsus mərd, qısa cavabı belə oldu: "Vəziyyət ağırdır. Hücuma keçirəm!". İki rus ordusunun geri çəkildiyi belə ağır bir vaxtda Mehmandarovun diviziyası böyük bir iştahla irəliləyən düşmənə ağır zərbə vurub onu geri oturtdu. Üçgünlük ağır döyüşlərdən sonra İvanqorod şəhərinin hüdudlarına çatıb ona həmlə etdi. Birinci dünya müharibəsi tarixində Mehmandarovun bu müvəffəqiyyətli əməliyyatı alman generalı Makenzenin sürətli hücum planlarını puça çıxartdı. Geri çəkilən iki rus ordusunu isə mühasirəyə düşmək rüsvayçılığından xilas etdi." Həmin əməliyyat zamanı general Əliağa Şıxlinski Ali baş komandan tərəfindən səhra toplarının baş müfəttişi yanında xüsusi tapşırıq generalı vəzifəsini daşıyırdı. Sonralar o yazırdı:
| | O zaman rus ordusunda yeni bir silah olan ağır səhra toplarının vəziyyətini yoxlamaq və bu sahədə fəaliyyətə istiqamət vermək üçün qərb cəbhəsinə çağırıldım. Mən yeddi korpusu gəzdim və müəyyən etdim ki, yalnız Səməd bəy Mehmandarovun korpusunda ağır topların vəzifəsi düzgün başa düşülmüş və bu toplar həmin vəzifələrə uyğun yerləşdirilmişdir. Bu iş korpus top müfəttişinin təşəbbüsü yox, məhz mahir topçu olan Mehmandarovun şəxsi təşəbbüsünün nəticəsi idi. | |
Bu müharibədə misilsiz qələbələrə görə Mehmandarova tam artilleriya generalı rütbəsi verildi. 1915-ci ildə o, ikinci Qafqaz ordu korpusuna komandan təyin edildi. General Səməd bəy Mehmandarovun döyüşlərdə göstərdiyi igidliyi və əsgərlərlə xoş rəftarı haqqında onun müasirləri iftixarla söhbət açırlar. Mayor Hacıağa İbrahimbəyli yazırdı ki:
| | General Mehmandarov birinci dünya müharibəsi zamanı çox böyük şöhrət qazanmışdı. Vuruşmaların ən qorxulu dəqiqələrində onun misilsiz soyuqqanlılığı və hədsiz qoçaqlığı rus ordusunda məşhur idi. O, təbiətən ədalətli, namuslu, düz danışan adamları sevir, onlara kömək göstərir, ürəyi düz olmayanlara qarşı isə amansız idi. Ona tabe olanların hamısı ondan çəkinər, lakin onu sevər və ona inanardılar. | |
1917-ci ilin əvvəlində Rusiyanın bütün hərbi ordenləri ilə, eləcə də İngiltərənin, Fransanın, Rumıniyanın bir neçə hərbi ordenləri ilə təltif edilmişdi. 1917-ci il fevral burjua inqilabı baş verərkən S. Mehmandarov Qafqazda idi. Həmin ilin aprel ayında o, vəzifəsini həmişəlik tərk edib istefaya çıxmış, bir müddət Vladiqafqaz şəhərində yaşamış, sonra Azərbaycana gəlmişdir.
AXC dövründə fəaliyyəti
1918-ci il noyabrın 1-də Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Hökuməti Hərbi Nazirliyi bərpa etmək barədə qərar qəbul edərkən Mehmandarov Cümhuriyyət ordusunda xidmətə çağırılaraq, hərbi nazirin müavini təyin edildi.Mehmandarovun peşəkarlığı, təşkilatçılıq qabiliyyəti, başlıcası isə Azərbaycanın müstəqilliyinə sədaqəti yeni şəraitdə də öz təsdiqini tapdı və 1918-ci il dekabrın 25-də o, hərbi nazir təyin edildi. Qısa fəaliyyəti dövründə 30 minlik ordu yaratmağa nail olmuşdu.
Mehmandarov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusu quruculuğunun memarı idi. O, hər şeydən əvvəl, bu prosesin mahiyyətini, onun dövlət quruculuğundakı yerini dəqiqliklə müəyyənləşdirdi və bütün imkanları da bu məsələlərin həllinə istiqamətləndirdi. Mehmandarov dəfələrlə bəyan etmişdi ki, Cümhuriyyət ordusu, siyasətdən kənarda qalmaqla, yalnız Azərbaycan müstəqilliyinin keşiyində dayanmalıdır. Bu prinsipə hərbi nazir olduğu bütün müddət ərzində dönmədən riayət edən Mehmandarovun mövqeyi hakimiyyətdə təmsil olunan siyasi qüvvələr tərəfindən də yüksək qiymətləndirildi və bunun nəticəsi idi ki, Cümhuriyyətin mövcud olduğu dövrdə hökumətdə hərbi nazir portfeli yalnız ona tapşırılmışdı.
1918-ci il noyabrın 17-də Müttəfiq dövlətlər adından Bakıya daxil olan ingilis qoşunlarının komandanlığı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hərbi qüvvələrinin, o cümlədən Hərbi Nazirliyin Bakıdan çıxarılmasını tələb etdi. Bununla əlaqədar, nazirlik Gəncəyə köçürüldü və 1919-cu ilin ortalarına kimi orada fəaliyyət göstərdi. Paytaxtdan ayrı düşmək qarşıda dayanan mürəkkəb vəzifələrin həllinin operativliyinə təsir göstərsə də, Mehmandarovun işgüzarlığı, ətrafına topladığı zabitlərin və generalların iş kefiyyətlərindən məqsədyönlü istifadə etməsi mövcud çətinliklərin həllində bir dinamiklik yaratdı. Kadrlarla işlərin düzgün qurulması Mehmandarovun hərbi nazir kimi uğurlu fəaliyyətini şərtləndirən başlıca amillərdən biri idi. Böyük etimad, yüksək tələbkarlıq və daimi qayğı Əliağa Şıxlinski, Məmməd bəy Sulkeviç, Həbib bəy Səlimov, İbrahim ağa Usubov, İbrahim bəy Vəkilov, Cavad bəy Şıxlinski, Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı, Teymur bəy Novruzov və onlarca digər generalın və yüksək rütbəli milli zabitlərin təşəbbüskar fəaliyyətinə geniş meydan açdı. Zabit kadrlarının sayının artırılmasını Mehmandarov ordu quruculuğunun milli zəmin üzərində təkmilləşdirilməsinin mühüm şərti sayırdı. Məhz onun təşəbbüsü ilə Gəncə hərbi məktəbinin bazasında əvvəlcə Praporşiklər məktəbi, sonra isə Hərbiyyə məktəbi açıldı. Eyni zamanda, İstehkamçılar məktəbi, Hərbi dəmiryolçular məktəbi, Şuşa hərbi-feldşer məktəbi fəaliyyətə başladı.
1919-cu ilin yazında ingilis hərbi hissələri Azərbaycanda olduğu dövrdə Hərbi Nazir S. Mehmandarov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti başçısı Nəsib bəy Yusifbəyliyə göndərdiyi rəsmi məktubda bildirmişdi ki, İngilis hərbi dəstələri Azərbaycanda məskun olduqları yerlərdə talanlar edir, kəşfiyyat işi aparırlar. Bunlara etiraz olaraq S. Mehmandarov İngiltərə hökumətinin I dünya müharibəsi illərində ona verdiyi ordenləri İngiltərə hökumətinə qaytarmağı Azərbaycan hökumətindən xahiş etmişdi.
Ordu quruculuğunun milli zəmində qurulması və aparılması Mehmandarovun hərbi nazir kimi izlədiyi əsas xətt idi. Konkret tarixi şəraitdə Azərbaycanda türk və rus hərbi təcrübələrinin təsiri olmasına baxmayaraq, o, həmin təcrübələrin ən yaxşı cəhətlərindən məhz milli zəmin, şərait və ənənə əsasında istifadəsinə üstünlük verirdi. Milli məqamları Cümhuriyyət ordusu hərbi qulluqçusunu xalqına daha da yaxınlaşdıran, vətəninə daha dərindən bağlayan dəyərlər kimi qiymətləndirən Mehmandarov orduda rəsmi dilin Azərbaycan dili olduğunu elan edərək, azərbaycanlı döyüşçülərin Vətənə sədaqət andı içmələrini vacib saydı, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi üçün göstəriş verdi, əsgərlərin marşları Azərbaycan dilində oxumasıını tələb etdi, milli və tarixi rəmzləri özündə əks etdirən döyüş bayraqların və geyim formalarının layihələrini təsdiqlədi, Azərbaycan xalqının zəngin hərbi tarixinin öyrənilməsinə və hərbi qulluqçular arasında yayılmasına, hətta əsgərlərin qidalanmasında milli xörəklərin üstünlük təşkil etməsinə göstəriş verdi.
Mehmandarov Hərbi Nazirlikdəki fəaliyyətinin ilk günlərindən qoşunlardakı vəziyyətlə tanışlıq məqsədilə hərbi hissələrdə olmuşdur. Bunun nəticəsində aşkara çıxan fərarilik, çağırış-səfərbərlik işinin düzgün qurulmaması kimi ciddi nöqsanları aradan qaldırmaq, əhalidə orduya inam yaratmaq üçün Mehmandarov xalqa müraciət etdi, 1919-cu il fevralın 25-də Parlamentdəki proqram xarakterli çıxışında, habelə digər əmr və yazışmalarında imkanlı şəxslərin övladlarının xidmətdən yayındırılmasını sərt tənqid etdi. Əhalinin hərbi xidmət yaşı çatmış bütün kateqoriyalarının orduya cəlb edilməsi üçün çağırış və səfərbərlik işinin yeni sistemi tətbiq olundu, bu sistemi işlək vəziyyətə gətirəcək orqanların şəbəkəsi genişləndirildi, fərarilərin, habelə imkanlı şəxslərin xidmətdən yayınan övladlarının xidmətə qaytarılması üçün daxili işlər orqanları ilə əlaqələr gücləndirildi. Fərarilik və xidmətdən yayınmanın əsas səbəblərindən biri olan xidmət şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün mütəmadi addımlar atılmağa başlandı. Ordunun çevik və işlək strukturlan və idarəetmə orqanları yaradıldı, konkret tarixi şəraitdə Azərbaycanın hərbi təhlükəsizliyinin daha səmərəli təmin edilməsi vəzifələrinə uyğun olaraq, bu struktur və idarəetmə orqanları daha da təkmilləşdirildi, ordunun maddi-texniki təchizatının yaxşılaşdırılması və döyüş hazırlığının yüksəldilməsi üçün zəruri tədbirlər həyata keçirildi.
Denikin qoşunlarının hücum təhlükəsinin qarşısını almaq məqsədilə Bakı ətrafında və şimal sərhədi boyunca güclü müdafiə sisteminin yaradılması, Lənkəran bölgəsindəki separatçılığın aradan qaldırılması üçün planlaşdırılan döyüş tapşırığının icrasının təşkili, habelə 1920-ci il martın sonlarında Qarabağa erməni təcavüzünün qətiyyətlə dəf olunması və Cümhuriyyətin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi Mehmandarovun hərbi nazir kimi fəaliyyətinin dəyərli nəticələri idi. Həm Qarabağ istiqamətində, həm də Qazax-Tovuz bölgəsində genişlənən erməni təcavüzünün qarşısının alınması üçün ölkənin hərbi potensialını məharətlə istiqamətləndirən Mehmandarov, strateji təşəbbüsü öz əlində saxlamaqla, Azərbaycanın hərb tarixinə layiqli səhifələr yazdı.
Aprel işğalı və sonrakı həyatı
Sovet işğalından sonra Mehmandarov vəzifəsindən istefa verdi. Azərbaycanın müstəqilliyinə qənim kəsilmiş qüvvələr onu Gəncə üsyanının təşkilində günahkar bilərək, 1920-ci il iyunun 4-də Ə. Şıxlinski ilə birlikdə həbs etdilər. Yalnız Nəriman Nərimanovun işə qarışmasından sonra Mehmandarov bolşevik terrorundan xilas oldu və Ə. Şıxlinski ilə bərabər bir il Moskvada yaşamaq məcburiyyətində qaldı. Mehmandarov 1921-ci ilin yayında Bakıya qayıdaraq, Xalq Hərbiyyə və Bəhriyyə Komissarlığında işə düzəlmiş, 1924–1928 illərdə Birləşmiş Komandirlər məktəbində müəllim işləmişdir. S. Mehmandarov 1924–1927-ci illərdə Azərbaycanda hərbi sahədə aparılan geniş islahatlarda və tədbirlərdə fəal iştirak etmişdir. 1928-ci ildə S. Mehmandarov səhhətinə görə orduda xidmətdən tərxis olunmuş və ona fərdi dövlət təqaüdü verilməsi müəyyən edilmişdi. Mehmandarov rus, türk və fars dillərini yüksək səviyyədə bilirdi. Ömrünün son üç ilində islam tarixi və fəlsəfəsi ilə məşğul olmuşdur. 12 fevral 1931-ci ildə Bakıda vəfat edib Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.
Ailəsi
Səməd bəyin həyat yoldaşı Yelizaveta Nikolayevna Teslav Kiyev zadəgan ailəsindən idi. 1907-ci ildə onların oğlan övladı oldu, onun adını Pir qoymuşdular. Pir qeyri-adi tapıntı anlamına gəldiyi üçün Səməd bəy sevincindən oğluna bu adı verib. Daha sonra Səməd bəy həyat yoldaşının zadəgan ailəsindən olduğunu nəzərə alaraq, uşağın adını dəyişib İqor Samedoviç Mehmandarov yazdırıb. İqor rusdilli biri idi, Azərbaycan dilini bilmirdi. İqor deyirdi ki, "NKVD işçiləri anamı da, məni də tez-tez döyürdülər. Biz bu cür münasibətin səbəbini soruşanda bildirirdilər ki, siz yaxşı valideyn seçməmisiniz, nazirin oğlu olmusunuz". Səməd bəyin həyat yoldaşı və oğlu əvvəlcə Kalininqrada, daha sonra müharibə başlayan zaman qatarla Sibir tərəfə sürgünə göndəriliblər. Həmin vaxt qatara qəfildən alman aviasiyası hücum edib. Mehmandarovun həyat yoldaşı yaralanıb həlak olsa da, İqor sağ qalıb. İqor Mehmandarov İza Polagina adlı qadınla evlənib, lakin onların övladları olmayıb. Səməd bəy Mehmandarov gəlini İza Polagina ilə heç vaxt tanış ola bilməyib. İqorun İza ilə izdivacı ikinci evliliyi idi. 1970-ci ildə mərhum prezident Heydər Əliyev İqor Mehmandarovu Bakıya dəvət edib və ona Bakıda ev hədiyyə edib. Elə həmin vaxtdan o, həyat yoldaşı İza Polagina ilə birlikdə Bakıda yaşamağa başlayıb. İqor 1989-cu ilin avqust ayında vəfat edib. Məzarı .
Filmoqrafiya
Xatirəsi
Bakı küçələrindən biri və Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin tankerlərindən biri Mehmandarovun adını daşıyır. "Port-Artur" və "Zvonaryov ailəsi" romanlarında da Səməd bəy təsvir olunub.
Mənbə
- Samedbey Mehmandarov 2013-06-15 at the Wayback Machine (İngiliscə)
- Nuranə Nəcəfova, "Cümhuriyyət ordusunun memarı", Bütöv Azərbaycan qəzeti, № 42 (174), 5–11 dekabr 2012-ci il, səh. 13. (az.)
- Şəmistan Nəzirli — Azərbaycan ın görkəmli adamları
Ədəbiyyat
- Азербайджанская Демократическая Республика: 1918–1920: законодательные акты. Azərbaycan Nəşriyyatı. 1998. 560.
İstinadlar
- "Мехмандаров Самед-Бек-Садык-Бек-оглы" 2016-09-17 at the Wayback Machine — regiment.ru . Retrieved 24 July 2013.
- . 2020-07-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-10.
- Qanunverici aktlar, 1998. səh. 355
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2005. s. 179
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2005. s. 179–180
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2005. s. 180
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2005. s. 180–181
- Fikiri, Zulfiyye. "40 minlik ordunun əfsanəvi generalı – Səməd Bəy Mehmandarov". Ens.az - 4 dildə xəbərlər və ensiklopediya (az.). Ens.az. 2022-03-30 tarixində . İstifadə tarixi: 9 iyul 2020.
- (PDF). 2016-07-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-14.
Xarici keçidlər
- Azərbaycan təhlükəsizlik orqanlarının tarixi 2008-12-02 at the Wayback Machine
- Hərbi məktəbimiz [ölü keçid]
- . "Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı (az.). virtualkarabakh.az. 2013. 2017-12-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-14.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Semed bey Sadix bey oglu Mehmandarov 16 oktyabr 1856 Lenkeran Lenkeran qezasi 12 fevral 1931 Baki Rusiya Imperator ordusunun tam artilleriya generali Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Herb naziri Azerbaycan SSR herbi xadimi Semed bey MehmandarovAzerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herbi naziri26 dekabr 1918 30 mart 1920EvvelkiFeteli xan XoyskiSonrakivezife legv olunubAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti herbi nazirinin muavini1 noyabr 1918 26 dekabr 1918NazirFeteli xan XoyskiEvvelkivezife tesis edildiSonrakiEliaga SixlinskiSexsi melumatlarDogum tarixi 16 oktyabr 1856 1856 10 16 Dogum yeri Lenkeran Lenkeran qezasi Samaxi quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 12 fevral 1931 1931 02 12 74 yasinda Vefat yeri Baki Azerbaycan SSR ZSFSR SSRIFealiyyeti herbi qulluqcu siyasetciHerbi xidmetMensubiyyeti Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi Rusiya imperiyasiQosun novu artilleriya d Doyusler Birinci Dunya muharibesi Bokscular usyani Rus yapon muharibesiRutbesi generalTeltifleri Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiMehmandarov soyadinin yaranmasi barede muxtelif ferziyyeler movcuddur Onlardan biri ondan ibaretdir ki Qarabag xanliginin idareetme aparatinda olan bir cox herbi ve mulku vezifelerden biri de mehmandar vezifesi idi Onun vezifesi xanliga gelen fexri qonaqlari qarsilayaraq yerine getirmek idi Qarabag xani Ibrahimxelil xan Cavansirin 1762 1806 agaligi dovrunde mehmandar vezifesini dasiyan Mirze Eli beyin toremeleri sonralar Mehmandarov soyadini qebul etmisler Mehmandarovlarin bir qolu sonralar Lenkeran seherine kocmusdu Susada dogulan Mirze Sadiq bey Mehmandarov Peterburqda huquq fakultesini bitirmisdi ve orada Haci Mir Abbas bey Talisinski ile tanis olmusdur Haci Mir Abbas onu Lenkerana oz mulkune bas huquqcu vezifesinde islemeye devet etmis ve sonradan Mirze Sadiq bey Talisinskilerle evlenmisdir Semed bey Mehmandarov 1855 ci il oktyabrin 16 da Lenkeranda anadan olmusdur Eslen susalidir Bakida gimnaziya tehsili almis 16 yasinda Peterburqda yerlesen II Konstantinovka artilleriya mektebine daxil olmusdur 1875 ci ilin dekabrinda podporucik rutbesi almis ve ucuncu dereceli Muqeddes Stanislav ordeni ile teltif edilmisdir 1890 ci ilde kapitan 1898 ci ilde podpolkovnik 1901 ci ilde polkovnik 1904 cu ilde general mayor rutbesi almisdir Rus Yapon muharibesinde boyuk resadet gostermis S Mehmandarova 1908 ci ilde tam artilleriya generali rutbesi verilmisdir 1900 1901 ci il Cinde Ixetuan usyaninin yatirilmasinda istiraki 1898 ci ilde podpolkovnik rutbesi alan Semed bey Mehmandarov Zabaykalye artilleriya diviziyasinin komandiri teyin edilmisdir O illerde diviziya Mancuriyada yerlesirdi 1900 1901 ci illerde Cinde yatirilmasinda Semed bey Mehmandarovun komandir oldugu diviziya da istirak etmisdir Xeylunqazyan eyaletinin merkezi usyanci seher muhasiresi zamani o vaxt muhasireye rehberlik eden general Mehmandarovun batareyalarina seherin cenub darvazalarindan cixmaga cehd eden usyancilari mehv etmek emri vermisdi Silahsiz usyancilarin darvazalardan cixdiqlarini goren Mehmandarov cinlilere ates acmaqdan imtina edir Onlarin baslari uzerinden cemi bir nece ates acir ki bununla da onlari seher divarlari arxasinda gizlenmeye mecbur edir 1901 ci ilde S Mehmandarov polkovnik rutbesi ve ucuncu dereceli Muqeddes Vladimir ordeni habele ustunde Qehremancasina ferqlenmeye gore sozleri yazilmis qizil qilinc almisdir Port Artur doyuslerinde 1904 cu ilde rus yapon muharibesi baslananda Semed bey Mehmandarovun qirx sekkiz yasi vardi Yanvarin iyirmi altisinda gece yaponlar ruslarin Port Artur limaninda dayanan eskadrasina hucum edib Retvizan Sesarevic zirehli gemilerini ve Pallada kreyserini yandirdilar Muharibe baslandi Seherisi Semed bey Mehmandarovu yeddinci Sibir atici topcu divizionun komandiri teyin etdiler Bu quru qosunlarinin komandani general mayor Roman Kondratenkonun emri idi Roman Isidorovic Mehmandarovun doyusde deyanetine komandirlik bacarigina yaxsi beled idi Mehz ona gore de Semed beyi Serq cebhesinin reisi teyin etdi Bura en muhum cebhe hesab olunurdu yaponlar en guclu quvveni de buraya yeritmisdiler Onlar siddetli hemleler edir ve arasi kesilmeden bombalar yagdirirdilar Polkovnik Semed bey Mehmandarov komandan Kondratenkonun en yaxin komekcilerinden biri idi Topcularin emeliyyatina bacariqla rehberlik eden Mehmandarov qala muhasirede olanda hemise on movqelerde ve cox tehlukeli yerlerde serrast atesle samuraylarin hucumunu def edirdi Semed bey Mehmandarovun en tehlukeli doyusde bele ozunu itirmediyinin sahidi olan Eliaga Sixlinski yazir ki Oktyabrin on dordunde qala top atesine tutulan zaman Semed bey Mehmandarov menim movqeyime geldi Hemin movqe yaponlar terefinden on bir duymeli topdan otuz yeddi millimetrlik xirda deniz topuna qeder muxtelif toplarla atese tutulmusdu Hem de bu movqe yaponlarin tufeng ve pulemyot atesi altinda idi Bu zaman Mehmandarovun yaxinliginda altiduyme mermi partladi ve yerden qalxan qara palciq onun ustunu buladi amma yaralanmadi Mehmandarov buna esla ehemiyyet vermeyerek boyuk bir soyuqqanliliqla cibinden ag desmalini cixarib teze paltosunun uzerine sicrayan palcigi silmeye basladi mudafiesine gore Semed bey Mehmandarova verilen xatire medali Azerbaycan Tarixi Muzeyinde saxlanilir Dekabrin ilk gunlerinde yaponlar qalaya iki agir zerbe vurdular Ruslarin inadli muqavimetine baxmayaraq onlar qalanin bir nece muhum fortlarini tutdular Ikinci agir zerbe ise dekabrin ikisinde oldu Komandan general Roman Kondratenko qehremanliqla helak oldu Evezinde iradece zeif olan general Fok komandan teyin edildi On alti gun sonra yaponlar qalanin taleyini hell eden Drakonoviy Xrebet dagini ele kecirdiler Port Arturun qorxaq ve istedadsiz komendanti general Stessel qalani derhal dusmene teslim etmek ucun herbi suranin iclasini cagirdi Surada istirak eden bezi komandirler Stesselin teklifine serik oldular Lakin general mayor Semed bey Mehmandarov polkovnik Semyonov ve bir qrup merd zabitler teslim olmaga qeti etiraz etdiler Doyusken zabitler inad edirdiler ki guclu yapon ordusunu geri oturtmaga hele quvveleri catar General Mehmandarov basda olmaqla onlar deyirdiler ki qala hele ozunu saxlamaga qadirdir Ne qeder ki mermi var toplardan ates yagdiracagiq Ne qeder ki patron var tufenglerden ates acacagiq Mermi ve patron qurtardiqda ise sungu ile doyuseceyik Lakin cesaretsiz general Stessel merd zabitleri esitmedi silahi yere qoymagi qarnizona emr etdi Sonralar Rusiyaya qayidanda general Stessel qala mudafiecilerinin telebi ile Port Arturu telesik teslim etdiyine gore herbi mehkemeye verildi General mayor Mehmandarov ve onun zabit dostlari qala teslim edildikden sonra da herbi anda sadiq qalaraq basqa esger ve zabitler ucun numune gosterdiler Yaponlarin sertlerine gore esgerler herbi esir alinir zabitler ise Yaponiyaya qarsi bir daha muharibede istirak etmeyecekleri barede yazili iltizam verenden sonra Rusiyaya qayida bilerdiler Stesselin etrafindaki murtece fikirli bir qrup zabit dillerinden bele bir iltizam verdiler Lakin Semed bey Mehmandarov bele bir alcaq zabit serefini tehqir eden vedden boyun qacirdi Bir daha Yaponiyaya qarsi muharibede istirak etmeceyi barede dilinden iltizam vermediyine gore general mayor Semed bey Mehmandarov esir alinib Yaponiyaya gonderildi O 1906 ci ilde Portsmut muqavilesi baglandiqdan sonra Rusiyaya qayida bildi Birinci Dunya muharibesi illerinde Birinci dunya muharibesi baslananda Mehmandarov Vladiqafqazda yerlesen 21 ci piyada diviziyasinin komandani idi Bu vaxtadek heyatinda bir cox muhum hadiseler bas vermisdi Esirlikden qayidan kimi yeddinci Serqi Sibir artilleriya briqadasinin komandani teyin edildi az sonra ona daha mesul vezife tapsirildi Ucuncu Sibir ordusunun korpusunda artilleriya reisi oldu 1908 ci il Semed beye bu yuksek vezifeden basqa daha iki boyuk sevinc bexs etdi Hemin il iyulun on ucunde onu general leytenant rutbesile teltif etdiler Noyabrin 18 de ise tale uzun intizardan sonra ona ogul payi gonderdi Semed bey ona Pir adi verdi I Dunya muharibesi illerinde general Mehmandarov bir nece ugurlu herbi emeliyyati yerine yetiren istedadli serkerde kimi ad san qazanmisdi 1914 cu il sentyabrin on besinde kecirilen Lodz emeliyyatinda general Mehmandarov xususi sohret qazandi Alman generali Makenzenin qosunlari guclu hucumla Ivanqorod seherini alib suretle Lodz seheri ugrunda emeliyyata basladi Guclu tezyiqle geri cekilen rus qosunlari cox agir veziyyete dusmusdu Butun movqelerden hucuma kecen almanlar dayanmadan irelileyerek geri cekilen rus qosunlarinin qabagini kesib onlari muhasireye almaga calisirdi Mehmandarovun iyirmi birinci piyada diviziyasi seksen birinci Abseron seksen ikinci Dagistan seksen ucuncu Samur ve seksen dorduncu Sirvan polklarindan teskil olunmusdu Bu polklarin heresinin ozunemexsus doyus enenesi vardi Korpus komandani oz bolmelerinin muqedderati ucun tesvise duserek Mehmandarovun diviziyasinin ne veziyyetde oldugunu telefonla xeber aldi Semed beyin telefonda komandirlere mexsus merd qisa cavabi bele oldu Veziyyet agirdir Hucuma kecirem Iki rus ordusunun geri cekildiyi bele agir bir vaxtda Mehmandarovun diviziyasi boyuk bir istahla irelileyen dusmene agir zerbe vurub onu geri oturtdu Ucgunluk agir doyuslerden sonra Ivanqorod seherinin hududlarina catib ona hemle etdi Birinci dunya muharibesi tarixinde Mehmandarovun bu muveffeqiyyetli emeliyyati alman generali Makenzenin suretli hucum planlarini puca cixartdi Geri cekilen iki rus ordusunu ise muhasireye dusmek rusvayciligindan xilas etdi Hemin emeliyyat zamani general Eliaga Sixlinski Ali bas komandan terefinden sehra toplarinin bas mufettisi yaninda xususi tapsiriq generali vezifesini dasiyirdi Sonralar o yazirdi O zaman rus ordusunda yeni bir silah olan agir sehra toplarinin veziyyetini yoxlamaq ve bu sahede fealiyyete istiqamet vermek ucun qerb cebhesine cagirildim Men yeddi korpusu gezdim ve mueyyen etdim ki yalniz Semed bey Mehmandarovun korpusunda agir toplarin vezifesi duzgun basa dusulmus ve bu toplar hemin vezifelere uygun yerlesdirilmisdir Bu is korpus top mufettisinin tesebbusu yox mehz mahir topcu olan Mehmandarovun sexsi tesebbusunun neticesi idi Bu muharibede misilsiz qelebelere gore Mehmandarova tam artilleriya generali rutbesi verildi 1915 ci ilde o ikinci Qafqaz ordu korpusuna komandan teyin edildi General Semed bey Mehmandarovun doyuslerde gosterdiyi igidliyi ve esgerlerle xos reftari haqqinda onun muasirleri iftixarla sohbet acirlar Mayor Haciaga Ibrahimbeyli yazirdi ki General Mehmandarov birinci dunya muharibesi zamani cox boyuk sohret qazanmisdi Vurusmalarin en qorxulu deqiqelerinde onun misilsiz soyuqqanliligi ve hedsiz qocaqligi rus ordusunda meshur idi O tebieten edaletli namuslu duz danisan adamlari sevir onlara komek gosterir ureyi duz olmayanlara qarsi ise amansiz idi Ona tabe olanlarin hamisi ondan cekiner lakin onu sever ve ona inanardilar 1917 ci ilin evvelinde Rusiyanin butun herbi ordenleri ile elece de Ingilterenin Fransanin Ruminiyanin bir nece herbi ordenleri ile teltif edilmisdi 1917 ci il fevral burjua inqilabi bas vererken S Mehmandarov Qafqazda idi Hemin ilin aprel ayinda o vezifesini hemiselik terk edib istefaya cixmis bir muddet Vladiqafqaz seherinde yasamis sonra Azerbaycana gelmisdir AXC dovrunde fealiyyeti 1918 ci il noyabrin 1 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti Herbi Nazirliyi berpa etmek barede qerar qebul ederken Mehmandarov Cumhuriyyet ordusunda xidmete cagirilaraq herbi nazirin muavini teyin edildi Mehmandarovun pesekarligi teskilatciliq qabiliyyeti baslicasi ise Azerbaycanin musteqilliyine sedaqeti yeni seraitde de oz tesdiqini tapdi ve 1918 ci il dekabrin 25 de o herbi nazir teyin edildi Qisa fealiyyeti dovrunde 30 minlik ordu yaratmaga nail olmusdu Mehmandarov Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ordusu quruculugunun memari idi O her seyden evvel bu prosesin mahiyyetini onun dovlet quruculugundaki yerini deqiqlikle mueyyenlesdirdi ve butun imkanlari da bu meselelerin helline istiqametlendirdi Mehmandarov defelerle beyan etmisdi ki Cumhuriyyet ordusu siyasetden kenarda qalmaqla yalniz Azerbaycan musteqilliyinin kesiyinde dayanmalidir Bu prinsipe herbi nazir oldugu butun muddet erzinde donmeden riayet eden Mehmandarovun movqeyi hakimiyyetde temsil olunan siyasi quvveler terefinden de yuksek qiymetlendirildi ve bunun neticesi idi ki Cumhuriyyetin movcud oldugu dovrde hokumetde herbi nazir portfeli yalniz ona tapsirilmisdi Dekabr 1919 Aslan bey Sefikurdski Xudadat bey Melik Aslanov Semed bey Mehmandarov Nesib bey Yusifbeyli Memmed Yusif Ceferov Resid xan Qaplanov Aga Eminov Camo bey Hacinski Neriman bey Nerimanbeyli 1918 ci il noyabrin 17 de Muttefiq dovletler adindan Bakiya daxil olan ingilis qosunlarinin komandanligi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti herbi quvvelerinin o cumleden Herbi Nazirliyin Bakidan cixarilmasini teleb etdi Bununla elaqedar nazirlik Genceye kocuruldu ve 1919 cu ilin ortalarina kimi orada fealiyyet gosterdi Paytaxtdan ayri dusmek qarsida dayanan murekkeb vezifelerin hellinin operativliyine tesir gosterse de Mehmandarovun isguzarligi etrafina topladigi zabitlerin ve generallarin is kefiyyetlerinden meqsedyonlu istifade etmesi movcud cetinliklerin hellinde bir dinamiklik yaratdi Kadrlarla islerin duzgun qurulmasi Mehmandarovun herbi nazir kimi ugurlu fealiyyetini sertlendiren baslica amillerden biri idi Boyuk etimad yuksek telebkarliq ve daimi qaygi Eliaga Sixlinski Memmed bey Sulkevic Hebib bey Selimov Ibrahim aga Usubov Ibrahim bey Vekilov Cavad bey Sixlinski Ebdulhemid bey Qaytabasi Teymur bey Novruzov ve onlarca diger generalin ve yuksek rutbeli milli zabitlerin tesebbuskar fealiyyetine genis meydan acdi Zabit kadrlarinin sayinin artirilmasini Mehmandarov ordu quruculugunun milli zemin uzerinde tekmillesdirilmesinin muhum serti sayirdi Mehz onun tesebbusu ile Gence herbi mektebinin bazasinda evvelce Praporsikler mektebi sonra ise Herbiyye mektebi acildi Eyni zamanda Istehkamcilar mektebi Herbi demiryolcular mektebi Susa herbi feldser mektebi fealiyyete basladi 1919 cu ilin yazinda ingilis herbi hisseleri Azerbaycanda oldugu dovrde Herbi Nazir S Mehmandarov Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti bascisi Nesib bey Yusifbeyliye gonderdiyi resmi mektubda bildirmisdi ki Ingilis herbi desteleri Azerbaycanda meskun olduqlari yerlerde talanlar edir kesfiyyat isi aparirlar Bunlara etiraz olaraq S Mehmandarov Ingiltere hokumetinin I dunya muharibesi illerinde ona verdiyi ordenleri Ingiltere hokumetine qaytarmagi Azerbaycan hokumetinden xahis etmisdi Ordu quruculugunun milli zeminde qurulmasi ve aparilmasi Mehmandarovun herbi nazir kimi izlediyi esas xett idi Konkret tarixi seraitde Azerbaycanda turk ve rus herbi tecrubelerinin tesiri olmasina baxmayaraq o hemin tecrubelerin en yaxsi cehetlerinden mehz milli zemin serait ve enene esasinda istifadesine ustunluk verirdi Milli meqamlari Cumhuriyyet ordusu herbi qulluqcusunu xalqina daha da yaxinlasdiran vetenine daha derinden baglayan deyerler kimi qiymetlendiren Mehmandarov orduda resmi dilin Azerbaycan dili oldugunu elan ederek azerbaycanli doyusculerin Vetene sedaqet andi icmelerini vacib saydi Azerbaycan dilinin oyrenilmesi ucun gosteris verdi esgerlerin marslari Azerbaycan dilinde oxumasiini teleb etdi milli ve tarixi remzleri ozunde eks etdiren doyus bayraqlarin ve geyim formalarinin layihelerini tesdiqledi Azerbaycan xalqinin zengin herbi tarixinin oyrenilmesine ve herbi qulluqcular arasinda yayilmasina hetta esgerlerin qidalanmasinda milli xoreklerin ustunluk teskil etmesine gosteris verdi Mehmandarov Herbi Nazirlikdeki fealiyyetinin ilk gunlerinden qosunlardaki veziyyetle tanisliq meqsedile herbi hisselerde olmusdur Bunun neticesinde askara cixan ferarilik cagiris seferberlik isinin duzgun qurulmamasi kimi ciddi noqsanlari aradan qaldirmaq ehalide orduya inam yaratmaq ucun Mehmandarov xalqa muraciet etdi 1919 cu il fevralin 25 de Parlamentdeki proqram xarakterli cixisinda habele diger emr ve yazismalarinda imkanli sexslerin ovladlarinin xidmetden yayindirilmasini sert tenqid etdi Ehalinin herbi xidmet yasi catmis butun kateqoriyalarinin orduya celb edilmesi ucun cagiris ve seferberlik isinin yeni sistemi tetbiq olundu bu sistemi islek veziyyete getirecek orqanlarin sebekesi genislendirildi ferarilerin habele imkanli sexslerin xidmetden yayinan ovladlarinin xidmete qaytarilmasi ucun daxili isler orqanlari ile elaqeler guclendirildi Ferarilik ve xidmetden yayinmanin esas sebeblerinden biri olan xidmet seraitinin yaxsilasdirilmasi ucun mutemadi addimlar atilmaga baslandi Ordunun cevik ve islek strukturlan ve idareetme orqanlari yaradildi konkret tarixi seraitde Azerbaycanin herbi tehlukesizliyinin daha semereli temin edilmesi vezifelerine uygun olaraq bu struktur ve idareetme orqanlari daha da tekmillesdirildi ordunun maddi texniki techizatinin yaxsilasdirilmasi ve doyus hazirliginin yukseldilmesi ucun zeruri tedbirler heyata kecirildi Denikin qosunlarinin hucum tehlukesinin qarsisini almaq meqsedile Baki etrafinda ve simal serhedi boyunca guclu mudafie sisteminin yaradilmasi Lenkeran bolgesindeki separatciligin aradan qaldirilmasi ucun planlasdirilan doyus tapsiriginin icrasinin teskili habele 1920 ci il martin sonlarinda Qarabaga ermeni tecavuzunun qetiyyetle def olunmasi ve Cumhuriyyetin erazi butovluyunun temin edilmesi Mehmandarovun herbi nazir kimi fealiyyetinin deyerli neticeleri idi Hem Qarabag istiqametinde hem de Qazax Tovuz bolgesinde genislenen ermeni tecavuzunun qarsisinin alinmasi ucun olkenin herbi potensialini meharetle istiqametlendiren Mehmandarov strateji tesebbusu oz elinde saxlamaqla Azerbaycanin herb tarixine layiqli sehifeler yazdi Aprel isgali ve sonraki heyati Sovet isgalindan sonra Mehmandarov vezifesinden istefa verdi Azerbaycanin musteqilliyine qenim kesilmis quvveler onu Gence usyaninin teskilinde gunahkar bilerek 1920 ci il iyunun 4 de E Sixlinski ile birlikde hebs etdiler Yalniz Neriman Nerimanovun ise qarismasindan sonra Mehmandarov bolsevik terrorundan xilas oldu ve E Sixlinski ile beraber bir il Moskvada yasamaq mecburiyyetinde qaldi Mehmandarov 1921 ci ilin yayinda Bakiya qayidaraq Xalq Herbiyye ve Behriyye Komissarliginda ise duzelmis 1924 1928 illerde Birlesmis Komandirler mektebinde muellim islemisdir S Mehmandarov 1924 1927 ci illerde Azerbaycanda herbi sahede aparilan genis islahatlarda ve tedbirlerde feal istirak etmisdir 1928 ci ilde S Mehmandarov sehhetine gore orduda xidmetden terxis olunmus ve ona ferdi dovlet teqaudu verilmesi mueyyen edilmisdi Mehmandarov rus turk ve fars dillerini yuksek seviyyede bilirdi Omrunun son uc ilinde islam tarixi ve felsefesi ile mesgul olmusdur 12 fevral 1931 ci ilde Bakida vefat edib Cemberekend qebiristanliginda defn edilmisdir AilesiSemed beyin heyat yoldasi Yelizaveta Nikolayevna Teslav Kiyev zadegan ailesinden idi 1907 ci ilde onlarin oglan ovladi oldu onun adini Pir qoymusdular Pir qeyri adi tapinti anlamina geldiyi ucun Semed bey sevincinden ogluna bu adi verib Daha sonra Semed bey heyat yoldasinin zadegan ailesinden oldugunu nezere alaraq usagin adini deyisib Iqor Samedovic Mehmandarov yazdirib Iqor rusdilli biri idi Azerbaycan dilini bilmirdi Iqor deyirdi ki NKVD iscileri anami da meni de tez tez doyurduler Biz bu cur munasibetin sebebini sorusanda bildirirdiler ki siz yaxsi valideyn secmemisiniz nazirin oglu olmusunuz Semed beyin heyat yoldasi ve oglu evvelce Kalininqrada daha sonra muharibe baslayan zaman qatarla Sibir terefe surgune gonderilibler Hemin vaxt qatara qefilden alman aviasiyasi hucum edib Mehmandarovun heyat yoldasi yaralanib helak olsa da Iqor sag qalib Iqor Mehmandarov Iza Polagina adli qadinla evlenib lakin onlarin ovladlari olmayib Semed bey Mehmandarov gelini Iza Polagina ile hec vaxt tanis ola bilmeyib Iqorun Iza ile izdivaci ikinci evliliyi idi 1970 ci ilde merhum prezident Heyder Eliyev Iqor Mehmandarovu Bakiya devet edib ve ona Bakida ev hediyye edib Ele hemin vaxtdan o heyat yoldasi Iza Polagina ile birlikde Bakida yasamaga baslayib Iqor 1989 cu ilin avqust ayinda vefat edib Mezari FilmoqrafiyaSizi dunyalar qeder sevirdim film 1985 Artilleriyanin allahi sayilirdi film 1996 Tenha ruh film 1998 XatiresiBaki kucelerinden biri ve Azerbaycan Xezer Deniz Gemiciliyinin tankerlerinden biri Mehmandarovun adini dasiyir Port Artur ve Zvonaryov ailesi romanlarinda da Semed bey tesvir olunub MenbeSamedbey Mehmandarov 2013 06 15 at the Wayback Machine Ingilisce Nurane Necefova Cumhuriyyet ordusunun memari Butov Azerbaycan qezeti 42 174 5 11 dekabr 2012 ci il seh 13 az Semistan Nezirli Azerbaycan in gorkemli adamlariEdebiyyat Azerbajdzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 zakonodatelnye akty Azerbaycan Nesriyyati 1998 560 Istinadlar Mehmandarov Samed Bek Sadyk Bek ogly 2016 09 17 at the Wayback Machine regiment ru Retrieved 24 July 2013 2020 07 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 07 10 Qanunverici aktlar 1998 seh 355 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2005 s 179 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2005 s 179 180 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2005 s 180 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2005 s 180 181 Fikiri Zulfiyye 40 minlik ordunun efsanevi generali Semed Bey Mehmandarov Ens az 4 dilde xeberler ve ensiklopediya az Ens az 2022 03 30 tarixinde Istifade tarixi 9 iyul 2020 PDF 2016 07 04 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 03 14 Xarici kecidlerVikianbarda Semed bey Mehmandarov ile elaqeli mediafayllar var Azerbaycan tehlukesizlik orqanlarinin tarixi 2008 12 02 at the Wayback Machine Herbi mektebimiz olu kecid Virtual Qarabag IKT Merkezinin resmi portali az virtualkarabakh az 2013 2017 12 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 10 14