Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ordovik dövrü (ordovik) — paleozoy erasının ikinci dövrü. Kembri dövründən sonra başlamış və Silur dövrü onu əvəz etmiş. 485,4 ± 1,9 milyon il əvvəl başlamış və 443,8 ± 1,5 milyon il əvvələ qədər davam etmişdir ( hardasa 42 milyon il). Bu dövrdə toplanmış müxtəlif süxurların kompleksi adlanır.
Ordovik sisteminin bölgüləri
Ordovik sistemi ordovik şöbəsinin əsasında müstəqil sistem kimi ayrılıb. Hal-hazırda ordovik sistemini üç şöbəyə və bu şöbələrin hər birini iki mərtəbəyə ayırırlar: alt ordovik şöbəsi (Oı) tremodok (Oıt) və areniq (Oıar) mərtəbələrinə; orta ordovik (O2) llanvirn (O2İn) və llandeyl (O2l) mərtəbələrinə; üst ordovik (O3) isə karadok (O3c) və aşgil (O3a) mərtəbələrinə ayrılır.
Tektonika və paleocoğrafiya.
Ordovik dövründə, kembri dövrünün sonunda mövcud olan platformalar və geosinklinal qurşaqlar saxlanılmışdı. Geosinklinal qurşaqlar intensiv dağılmaya məruz qalmışdılar; geosinklinal çökəklərdə əyilmə sürətlə gedirdi. Buna görə də bu çökəklərdə, böyük qalınlığa malik (bir çox km-lər) terrigen dəniz çöküntüləri və effuzivlər toplanırdı. Hersin tektogenezinin bəzi geosinklinal çökəkləri yaranmağa başlamışdı. Ordovik dövrünün sonuna yaxın bəzi geosinklinal çökəklərdə məxsusi geosinklinal prosesi səngiməyə başladı və mərhələsi ilə əvəz olundu. Bu zaman ərzində Şimali Tyan-Şanda və Ural-Monqol geosinklinal qurşağının digər strukturlarında, Atlantik geosinklinal qurşağının Appalaç və Qrampian geosinklinal əyalətlərində (birinci qurşağın cənub-qərbində, ikinci isə şimal hissəsində yerləşirlər) və digər sahələrdə bir sıra dağlıq-qırışıqlıq sistemlərinin qalxması baş verir. Ordovik dövründə platformalarda sinklizlər dərinləşməkdə davam edirdilər, yeni çökəklər yaranırdı. Şərqi Avropa platformasının cənub-qərb kənarında və Baltikyanı ərazilərdə qarılmalar daha geniş baş verirdi. Kembrinin sonunda başlayan dəniz reqressiyası, ordovik dövründə ümumi transqressiya ilə əvəz olundu.
Ordovikdə epikontinental dənizlərin sahəsi o qədər genişləndi ki, bütün paleozoy erası ərzində platformalarda baş verən transqressiyaların ən böyüyü oldu. Lakin qədim platformaların hamısında ordovik transqressiyası eyni səviyyədə baş vermədi. Əgər, Şimali Amerika platformasında ordovik transqressiyası kembri transqressiyasından dəfələrlə artıq olmuş və bu platformanın demək olar ki, bütün ərazisini örtmüşdüsə, əksinə Sibir və Şərqi Avropa platformaları ərazisində ordovik transqressiyası kembri transqressiyasından xeyli zəif olmuşdu. Epikontinental dənizlərin genişlənməsi Qondvanada da müşahidə olunurdu. Ordovikin sonuna yaxın, dağəmələgəlmə prosesi ilə əlaqədar olaraq, bəzi geosinklinal sistemlərdə, xüsusən də platformaların sərhədində yerləşən sahələrdə, həm geosinklinal, həm də epikontinental dənizlər, daralıb dayazlaşmaya məruz qaldılar. Süxurların paleomaqnetizm tədqiqatlarının nəticələrinə əsasən, ordovik dövründə qütblərin yerləşməsi və iqlim zonaları, kembri dövründəki vəziyyətini saxlayırlar. Güman olunur ki, Şimal yarımkürəsində dəniz rejiminin geniş olması (müasir sərhədləri boyu), burada iqlim şəraitinin mülayim olmasını təmin etmişdir. Mütəhərrik geosinklinal zonalarda maqmatik fəaliyyət çox aktiv qeyd olunurdu: ultraəsasi süxurlar və qranitoid yayılmışdılar.
Çöküntütoplamanın əsas xüsusiyyətləri
Ordovik dövründə, geosinklinal kompleksin çökmə- formasiyaları müxtəlif tərkibli olmuşdur. Spilit-keratofir və onlara yaxın formasiyalarla yanaşı, fliş tipli terrigen formasiyalar da geniş yayılmışdılar. Vulkanogen süxurlar əsası və turş tərkibli lavalar və tuflar, tuflu brekçiyalar, tuflu qumdaşları, tuflu konqlomeratlar və s.-dən ibarət olmuşlar. Sualtı vulkanizmin məhsulları olan süxurlar (yəşəmlər, silisiumlu şistlər) yayıldılar. Geosinklinal formasiyalarda karbonat çöküntüləri də qeyd olunur. Transqressiyaların baş verdiyi platformalarda, karbonat formasiyası çöküntüləri - orqanogen , həmçinin , şistlər, qumdaşları geniş yayılmışlar. Adətən bunlar dayaz su hövzələrinin çöküntüləridir.
Geosinklinal qurşaqlarla sərhəddə, platformalar daha intensiv qarılmaya məruz qaldıqları üçün, bu sahələrdə dərinlik çöküntülər də qeyd olunur. Platformaların dəniz çöküntülərində kukersit adlanan yanar şistlər də toplanmışlar (Estoniyada). Bəzi regionlarda ordovik çöküntülərində qeyd olunur (Şimali Amerika platformasında sənaye əhəmiyyətli neft və qaz yataqları mövcuddur). Sibir platformasının cənub-qərbində də ordovik çöküntülərində neft və qaz əlamətləri aşkar olunmuşdur. Ordovik çöküntülərinin xırda dənəli və karbonatlı süxurlarından təşkil olunduğunu əsas götürərək, bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, ordovik dövründə platformalarda və geosinklinal sahələrdə mövcud olan quru sahələri çox az yüksəkliyə malik olublar. Ordovik çöküntülərinin çıxışları kembri çöküntüləri ilə yanaşı qeyd olunurlar; Şərqi Avropa platformasında Baltikyanı ərazidə və Timanda, Sibir platformasında, Uralda, Qazaxıstan qırışıqlıq zonasında, Altayda, Sayanda, Tyan-Şanda və bəzi digər qırışıqlıq strukturlarında ordovik çöküntüləri yayılmışlar.
Üzvi aləmi
Ordoviki xarakterizə edən üzvi qalıqlar kembriyə nisbətən xeyli zəngindir. Bitki aləmi daha çox yosunlardan ibarətdir. Quruda olan bitkilərdən psilofıtlərə yaxın olan primitiv formalar yayılmışdılar ki, bunlar da əsasən suda-quruda yaşayırdılar. Kembri üçün xarakter olan dəniz canlılarından trilobitlər və çiyinayaqlılar ordovikdə xeyli sürətlə inkişaf etmişlər. Ordovikdə trilobitlər yeni cinslərlə zənginləşmişlər. Trilobitlərin təkamülü sürətlə gedirdi və bunlar həm özündən əvvəlki kembri trilobitlərindən, həm də sonrakı silur trilobitlərindən fərqlənirdilər. Ordovik çöküntülərində tapılan trilobitlərin 90 cinsi və 1200-dən çox növü məlumdur. Ordovik trilobitlərinin əsas cinsləri Asaphus, Megalaspis, İllaenus və s.- dir.
Ordovikdə buğumayaqlıların yeni, özünəməxsus dəniz heyvanları - qiqant xərçənglər qrupları yarandı. Ordovikin çiyinayaqlıları əsasən əhəng qabıqları olan kilidli formalardan ibarətdir. Onların çoxu rəhbər fauna kimi qəbul olunub: Orthis, Parambolites və s. Kilidsiz çiyinayaqlılardan isə rəhbər forma kimi Obolus qeyd olunur. Ordovik dövründə bağırsaqboşluqlu tabulatalar və dördşüalı mərcanlar inkişaf etmişlər. Bu dövrdə həmçinin dərisitikanlılar, xüsusən də onların ən qədimləri yaşamışlar. Ordovik faunasında mühüm yeri başayaqlılar tuturlar. Bunlar da hələ qabıqları hamar ən qədim formalardır. Bunların ən xarakter nümunəsi Endoceras cinsidir. Bu dövrdə qraptolitlər özlərinin yüksək inkişaf mərhələsini keçirdilər. Bu faunanın çox yayıldığı sahələrdə ordovik çöküntülərini horizontlara belə ayırmaq mümkün olmuşdur. Bu cinsin nümayəndələrindən Didymograptus, Tetragraptus, Diplograptus və digərlərini göstərmək olar. Onuğalılardan ordovik çöküntülərində nadir olan primitiv çənəsizlər tapılmışdır.
Həmçinin bax
- Yerin tarixi
- Paleozoy erası
Mənbə
- Melikov Behruz. Тarixi Geologiya
İstinadlar
- "International Chronostratigraphic Chart" (PDF) (ingilis). International Commission on Stratigraphy. 2016-12. 2016-12-21 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2017-10-28.
- . 2020-08-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-28.
- Ordovician and Silurian sea–water chemistry, sea level, and climate: A synopsis Volume 296, Issues 3–4, 15 October 2010, Pages 389-413
- "Humble moss helped to cool Earth and spurred on life". 2022-07-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-10-28.
- Cooper, John D.; Miller, Richard H.; Patterson, Jacqueline (1986). A Trip Through Time: Principles of Historical Geology. Columbus: Merrill Publishing Company. pp. 247, 255–259. .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Geoxronoloji skala milyon il evvelEon Era Dovr 0F a n e r o z o y Kaynozoy Dorduncu dovr 2 58Neogen 23Paleogen 66Mezozoy Tebasir 145Yura 201Trias 252Paleozoy Perm 299Karbon 359Devon 419Silur 444Ordovik 485Kembri 541K e m r i d e n e v v e l Proterozoy Neoproterozoy Ediakar 635Kriogen 720Toni 1000Mezoproterozoy Steni 1200Ektaz 1400Kalim 1600Paleoproterozoy Stater 1800Orozir 2050Rias 2300Sider 2500Arxey Neoarxey 2800Mezoarxey 3200Paleoarxey 3600Eoarxey 4000Katarxey 4600Menbe Ordovik dovru ordovik paleozoy erasinin ikinci dovru Kembri dovrunden sonra baslamis ve Silur dovru onu evez etmis 485 4 1 9 milyon il evvel baslamis ve 443 8 1 5 milyon il evvele qeder davam etmisdir hardasa 42 milyon il Bu dovrde toplanmis muxtelif suxurlarin kompleksi adlanir Ordovik sisteminin bolguleriOrdovik sistemi ordovik sobesinin esasinda musteqil sistem kimi ayrilib Hal hazirda ordovik sistemini uc sobeye ve bu sobelerin her birini iki mertebeye ayirirlar alt ordovik sobesi Oi tremodok Oit ve areniq Oiar mertebelerine orta ordovik O2 llanvirn O2In ve llandeyl O2l mertebelerine ust ordovik O3 ise karadok O3c ve asgil O3a mertebelerine ayrilir Tektonika ve paleocografiya Ordovik dovrunde kembri dovrunun sonunda movcud olan platformalar ve geosinklinal qursaqlar saxlanilmisdi Geosinklinal qursaqlar intensiv dagilmaya meruz qalmisdilar geosinklinal cokeklerde eyilme suretle gedirdi Buna gore de bu cokeklerde boyuk qalinliga malik bir cox km ler terrigen deniz cokuntuleri ve effuzivler toplanirdi Hersin tektogenezinin bezi geosinklinal cokekleri yaranmaga baslamisdi Ordovik dovrunun sonuna yaxin bezi geosinklinal cokeklerde mexsusi geosinklinal prosesi sengimeye basladi ve merhelesi ile evez olundu Bu zaman erzinde Simali Tyan Sanda ve Ural Monqol geosinklinal qursaginin diger strukturlarinda Atlantik geosinklinal qursaginin Appalac ve Qrampian geosinklinal eyaletlerinde birinci qursagin cenub qerbinde ikinci ise simal hissesinde yerlesirler ve diger sahelerde bir sira dagliq qirisiqliq sistemlerinin qalxmasi bas verir Ordovik dovrunde platformalarda sinklizler derinlesmekde davam edirdiler yeni cokekler yaranirdi Serqi Avropa platformasinin cenub qerb kenarinda ve Baltikyani erazilerde qarilmalar daha genis bas verirdi Kembrinin sonunda baslayan deniz reqressiyasi ordovik dovrunde umumi transqressiya ile evez olundu Ordovikde epikontinental denizlerin sahesi o qeder genislendi ki butun paleozoy erasi erzinde platformalarda bas veren transqressiyalarin en boyuyu oldu Lakin qedim platformalarin hamisinda ordovik transqressiyasi eyni seviyyede bas vermedi Eger Simali Amerika platformasinda ordovik transqressiyasi kembri transqressiyasindan defelerle artiq olmus ve bu platformanin demek olar ki butun erazisini ortmusduse eksine Sibir ve Serqi Avropa platformalari erazisinde ordovik transqressiyasi kembri transqressiyasindan xeyli zeif olmusdu Epikontinental denizlerin genislenmesi Qondvanada da musahide olunurdu Ordovikin sonuna yaxin dagemelegelme prosesi ile elaqedar olaraq bezi geosinklinal sistemlerde xususen de platformalarin serhedinde yerlesen sahelerde hem geosinklinal hem de epikontinental denizler daralib dayazlasmaya meruz qaldilar Suxurlarin paleomaqnetizm tedqiqatlarinin neticelerine esasen ordovik dovrunde qutblerin yerlesmesi ve iqlim zonalari kembri dovrundeki veziyyetini saxlayirlar Guman olunur ki Simal yarimkuresinde deniz rejiminin genis olmasi muasir serhedleri boyu burada iqlim seraitinin mulayim olmasini temin etmisdir Muteherrik geosinklinal zonalarda maqmatik fealiyyet cox aktiv qeyd olunurdu ultraesasi suxurlar ve qranitoid yayilmisdilar Cokuntutoplamanin esas xususiyyetleri Ordovik dovrunun yanar sistleri Estoniya Ordovik dovrunde geosinklinal kompleksin cokme formasiyalari muxtelif terkibli olmusdur Spilit keratofir ve onlara yaxin formasiyalarla yanasi flis tipli terrigen formasiyalar da genis yayilmisdilar Vulkanogen suxurlar esasi ve turs terkibli lavalar ve tuflar tuflu brekciyalar tuflu qumdaslari tuflu konqlomeratlar ve s den ibaret olmuslar Sualti vulkanizmin mehsullari olan suxurlar yesemler silisiumlu sistler yayildilar Geosinklinal formasiyalarda karbonat cokuntuleri de qeyd olunur Transqressiyalarin bas verdiyi platformalarda karbonat formasiyasi cokuntuleri orqanogen hemcinin sistler qumdaslari genis yayilmislar Adeten bunlar dayaz su hovzelerinin cokuntuleridir Geosinklinal qursaqlarla serhedde platformalar daha intensiv qarilmaya meruz qaldiqlari ucun bu sahelerde derinlik cokuntuler de qeyd olunur Platformalarin deniz cokuntulerinde kukersit adlanan yanar sistler de toplanmislar Estoniyada Bezi regionlarda ordovik cokuntulerinde qeyd olunur Simali Amerika platformasinda senaye ehemiyyetli neft ve qaz yataqlari movcuddur Sibir platformasinin cenub qerbinde de ordovik cokuntulerinde neft ve qaz elametleri askar olunmusdur Ordovik cokuntulerinin xirda deneli ve karbonatli suxurlarindan teskil olundugunu esas goturerek bezi tedqiqatcilar hesab edirler ki ordovik dovrunde platformalarda ve geosinklinal sahelerde movcud olan quru saheleri cox az yuksekliye malik olublar Ordovik cokuntulerinin cixislari kembri cokuntuleri ile yanasi qeyd olunurlar Serqi Avropa platformasinda Baltikyani erazide ve Timanda Sibir platformasinda Uralda Qazaxistan qirisiqliq zonasinda Altayda Sayanda Tyan Sanda ve bezi diger qirisiqliq strukturlarinda ordovik cokuntuleri yayilmislar Uzvi alemiUst Ordovike aid ehengdasi lovhesi Ordoviki xarakterize eden uzvi qaliqlar kembriye nisbeten xeyli zengindir Bitki alemi daha cox yosunlardan ibaretdir Quruda olan bitkilerden psilofitlere yaxin olan primitiv formalar yayilmisdilar ki bunlar da esasen suda quruda yasayirdilar Kembri ucun xarakter olan deniz canlilarindan trilobitler ve ciyinayaqlilar ordovikde xeyli suretle inkisaf etmisler Ordovikde trilobitler yeni cinslerle zenginlesmisler Trilobitlerin tekamulu suretle gedirdi ve bunlar hem ozunden evvelki kembri trilobitlerinden hem de sonraki silur trilobitlerinden ferqlenirdiler Ordovik cokuntulerinde tapilan trilobitlerin 90 cinsi ve 1200 den cox novu melumdur Ordovik trilobitlerinin esas cinsleri Asaphus Megalaspis Illaenus ve s dir Ordovikde bugumayaqlilarin yeni ozunemexsus deniz heyvanlari qiqant xercengler qruplari yarandi Ordovikin ciyinayaqlilari esasen eheng qabiqlari olan kilidli formalardan ibaretdir Onlarin coxu rehber fauna kimi qebul olunub Orthis Parambolites ve s Kilidsiz ciyinayaqlilardan ise rehber forma kimi Obolus qeyd olunur Ordovik dovrunde bagirsaqbosluqlu tabulatalar ve dordsuali mercanlar inkisaf etmisler Bu dovrde hemcinin derisitikanlilar xususen de onlarin en qedimleri yasamislar Ordovik faunasinda muhum yeri basayaqlilar tuturlar Bunlar da hele qabiqlari hamar en qedim formalardir Bunlarin en xarakter numunesi Endoceras cinsidir Bu dovrde qraptolitler ozlerinin yuksek inkisaf merhelesini kecirdiler Bu faunanin cox yayildigi sahelerde ordovik cokuntulerini horizontlara bele ayirmaq mumkun olmusdur Bu cinsin numayendelerinden Didymograptus Tetragraptus Diplograptus ve digerlerini gostermek olar Onugalilardan ordovik cokuntulerinde nadir olan primitiv cenesizler tapilmisdir Hemcinin baxYerin tarixi Paleozoy erasiMenbeMelikov Behruz Tarixi GeologiyaIstinadlar International Chronostratigraphic Chart PDF ingilis International Commission on Stratigraphy 2016 12 2016 12 21 tarixinde PDF Istifade tarixi 2017 10 28 2020 08 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 10 28 Ordovician and Silurian sea water chemistry sea level and climate A synopsis Volume 296 Issues 3 4 15 October 2010 Pages 389 413 Humble moss helped to cool Earth and spurred on life 2022 07 15 tarixinde Istifade tarixi 2017 10 28 Cooper John D Miller Richard H Patterson Jacqueline 1986 A Trip Through Time Principles of Historical Geology Columbus Merrill Publishing Company pp 247 255 259 ISBN 0 675 20140 3