Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Buğumayaqlılar (lat. Arthropoda) — heyvanlar aləminə aid heyvan tipi.
| Buğumayaqlılar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Buğumayaqlılar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Ümumi xarakteristika
Buğumayaqlılar tipinin nümayəndələri istər növlərinin çoxluğuna, istərsə də müxtəlifliyinə görə daha çox diqqəti cəlb edir. Yaşayış mümkün olan elə bir yer yoxdur ki, orada buğumayaqlılara rast gəlinməsin. Tipin 1500000-dən artıq növü məlumdur. Onlar dəniz və okeanlarda, , quru mühitin müxtəlif sahələrində geniş yayılıblar. Bir çox növləri həyata uyğunlaşmışdır. Parazitliklə əlaqədar olaraq, bəzi növlər öz formalarını elə dəyişmişdir ki, onları buğumayaqlılara oxşatmaq elə də asan olmur.
Müxtəlifliyi
I yarımtip Qəlsəmətənəffüslülər-Brabnchiata
I sinif. Xərçənkimilər-Crustacea
1 yarımsinif. Qəlsəməayaqlılar-Branchiopoda
- 1 dəstə. Qəlsəməayaqlılar-Anostaca
- 2 dəstə. Yarpaqayaqlılar-Phllopoda
2 yarımsinif. Çənəayaqlılar-Maxillopoda
- 1 dəstə. Kürəkayaqlılar-Copepoda
- 2 dəstə. Karpyeyənlər-Branchiura
- 3 dəstə. Bığayaqlılar-Ciripediya
3 yarımsinif. Ali xərçəngkimilər-Malacostraca
- 1 dəstə. Nazikzirehlilər-Leptostraca
- 2 dəstə. Mizidlər-Mysidacea
- 3 dəstə. Bərabərayaqlılar-Isopoda
- 4 dəstə. Yanüzənlər-Amphipoda
- 5 dəstə. Onayaqlı xərçənglər-Decapoda
4 yarımsinif. Çanaqlı xərçənglər-Ostracoda
II yarımtip. Xeliserlilər-Chelicerata
I sinif. Merostomlular-Merostomata
- 1 dəstə. Nizəquyruqlular-Xiphosura
- 2 dəstə. Xərçəngəqrəblər-Eurypteridae
II sinif. Hörümçəkkimilər-Arachnoidea
- 1 dəstə. Əqrəblər-Scorpiones
- 2 dəstə. Qamçıayaqlılar-Uropgi
- 3 dəstə. Yalançıəqrəblər-Pseudoscorpiones
- 4 dəstə. Büvələe(bövlər)-Solifugae
- 5 dəstə. Otbiçənlər-Opiliones
- 6 dəstə. Hörümçəklər-Aranea
- 7 dəstə. Akariform gənələr-Acariformes
- 8 dəstə. Parazitiform gənələr-Parasitiformes
III yarımtip. Trilobitlər-Trilobita
IV yarımtip. Traxeyatənəffüslülər-Tracheata
I sinif. Çoxayaqlılar-Myriapoda
- 1 yarımsinif. İkicütayaqlılar-Diplopoda
- 2 yarımsinif. Doydaqayaqlılar-Chillopoda
II sinif. Həşərat-İnsecta
I yarımsinif. İlk qanadsızlar-Apterygota
- 1 dəstə. Bığcıqsızlar-Protura
- 2 dəstə. Ayaqquyruqlular-Podura və ya Collembola
- 3 dəstə. İkiquyruqlular-Diplura
- 4 dəstə. Qılquyruqlular-Thysanura
II yarım sinif. Qanadlılar-Pterygota
- 1 dəstə. Gündəcələr-Ephemeroptera
- 2 dəstə. İynəcələr-Odonata
- 3 dəstə. Tarakankimilər-Blattoptera
- 4 dəstə. Dəvədəliyikimilər-Mantoptera
- 5 dəstə. Termitlər-Isoptera
- 6 dəstə. Baharçılar-Plectera
- 7 dəstə. Embilər-Embioptera
- 8 dəstə. Qrillobittidlər-Grilloblattidae
- 9 dəstə. Göstərmələr-Phasmida
- 10 dəstə. Düzqanadlılar-Orhoptera
- 11 dəstə. Hemimeridlər-Hemimerida
- 12 dəstə. Dəriqanadlılar və ya qlağagirənlər- Dermaptera
- 13 dəstə. Zorapterlər-Zoraptera
- 14 dəstə. Otyeyənlər-Psocoptera və ya Copeognatha
- 15 dəstə. Lələkyeyənlər- Mallophaga
- 16 dəstə. Bitlər-Anoplura və ya Siphunculata
- 17 dəstə. Bərabərqanadlılar-Homoptera
- 18 dəstə. Yarımsərtqanadlılar və ya taxtabitlər- Hemiptera və ya Heteroptera
- 19 dəstə. Saçaqqanadlılar və ya tripslər-Tysanoptera
- 20 dəstə. Sərtqanadlılar və ya böcəklər-Coleoptera
- 21 dəstə. Yelpikqanadlılar-Strepsiptera
- 22 dəstə. Torqanadlılar-Neuroptera
- 23 dəstə. Dəvəciklər-Raphidioptera
- 24 dəstə. İriqanadlılar-Megaloptera
- 25 dəstə. Əqrəbşəkilli milçəklər-Mecoptera
- 26 dəstə. Bulaqçılar-Trichoptera
- 27 dəstə. Pulcuqluqanadlılar və ya kəpənəklər-Lepidoptera
- 28 dəstə. Pərdəqanadlılar-Hymenoptera
- 29 dəstə. Birələr-Aphaniptera və ya Siphonaptera
- 30 dəstə. İkiqanadlılar və ya milçəklər-Diptera
Xarici quruluşu
Buğumayaqlıların bədəninin üzəri xitinləşmiş kutikula ilə örtülüdür. Kutikula dəri epitelisi və ya əmələ gəlir. Tipin ayrı-ayrı nümayəndələrində kutikula qalın və ya nazik örtük şəklində olur. Kutikula qatının tərkibində xitindən başqa, digər üzvi və qeyri-üzvi maddələr də vardır. Ali xərçənglərin və bir çox hörümçəkkimilərin kutikulasında müəyyən miqdarda vardır. Xitinli kutikula elastikdir. Buğumayaqlılarda böyümə qabıqdəyişməklə tamamlanır. Bu zaman bədən örtüyü soyulur, hipoderma daha yumşaq və zərif kutikula əmələ gətirir. Sonra köhnə örtük atılır və yeni kutikula qatı bərkiyəndən sonra heyvanın böyüməsi növbəti qabıqdəyişməyə kimi dayanır. Buğumayaqlılar, adətən inkişaf zamanı daha çox qabıq dəyişirlər, yetkin heyvanlar isə çox nadir hallarda qabıq dəyişir, ya da tamamilə dəyişmirlər. Buğumayaqlıların bədəni buğumludur. Buğumlar . Daha sadə quruluşlu formalarda homonom buğumluluq da müşahidə olunur. Bədəndə olan bir qrup buğumlar birləşərək ayrı-ayrı hissələri əmələ gətirmişdir. Buğumayaqlılarda bir-birindən fərqlənən üç hissə nəzərə çarpır: baş, döş və qarıncıq Başda buğumların sayı sabitdir. və olan buğumlarının sayı ayrı-ayrı nümayəndələrində müxtəlifdir. Buğumayaqlıların bədən səthini xitinləşmiş kutikula örtür. O, bəzi heyvanlarda, məsələn, çay xərçənglərində və qalın olub, zireh əmələ gətirir, ağcaqanadlarda, və başqa cücülərdə isə nazikdir.
Dəri-əzələ kisəsi
Buğumayaqlılarda inkişaf etməmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, onlarda eninəzolaqlı əzələlər yaxşı inkişaf etmişdir. Bu əzələlər mürəkkəb quruluşlu olub, hərəkət zamanı daha tez yığılmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Buğumayaqlılar bədən boşluğuna malikdirlər. Bədən boşluğu qarışıq bədən boşluğu () adlanır.
Həzm sistemi
Həzm sistemi üç hissədən-ön, orta və arxa bağırsaqdan ibarətdir. Buğumayaqlılar olduqca müxtəlif qida ilə qidalanmağa uyğunlaşmışlar. Bununla əlaqədar olaraq, onlarda həzm sistemində müəyyən dərəcədə dəyişikliklər baş vermişdir. Bağırsaqda həzmə xidmət edən vəzilər də vardır.
Tənəffüs və ifrazat sistemi
Tənəffüs orqanları müxtəlifdir. Suda yaşayan nümayəndələri , quruda yaşayan nümayəndələri isə ağciyər va vasitəsilə tənəffüs edir. İfrazat funksiyasını Malpigi boruları və bəzi vəzilər (koksal, yaşıl vəzilər) yerinə yetirir.
Qan damar sistemi
Qan-damar sistemi açıqdır. Qan boşluq mayesi ilə qarışdığına görə, buğumayaqlıların qarışıq bədən boşluğunda hemolimfa dövr edir. Bel qan damarının nəbzli hissəsi ürək adlanır. Ürək boruşəkillidir və yanlarda yerləşən adlanan dəliklərə malikdir. Qan ürəyə bu dəliklərdən daxil olur. Ürəkdən çıxan qan, damarlarla axaraq bədən boşluğuna tökülür.
Sinir sistemi
Sinir sistemi baş beyin adlanan cüt udlaqüstü sinir düyünündən, udlaqətrafı sinir həlqəsindən və qarın sinir zəncirindən ibarətdir. Buğumayaqlıların bir qrupunda baş-beyin nahiyə daha yüksək quruluşlu olmaqla, bir çox mürəkkəb davranışların yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır. Buğumayaqlıların hiss orqanları da yüksək quruluşludur. Müxtəlif formalarında mürəkkəb , toxunma və kimyəvi hiss orqanları, eşitmə orqanları və s. inkişaf etmişdir.
İnkişafı
Müxtəlif cinsli heyvanlardır, əksəriyyəti cinsi yolla çoxalır. İnkişafları ya mürəkkəb çevrilmə ilə (), ya da düzünədir.
Təsnifatı
Buğumayaqlılar tipi 6 yarımtipə ayrılır:
- Xeliserlilər (Chelicerata)
- Xərçəngkimilər (Crustacea)
- Altıayaqlılar (Hexapoda)
- Çoxayaqlılar (Myriapoda)
- †Trilobitkimilər (Trilobitomorpha)
- † (Marrellomorpha)
Həmçinin bax
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2013.
- Ruggiero M. A., Gordon D. P., Orrell T. M., Bailly N., Bourgoin T., Brusca R. C., Cavalier-Smith T., Guiry M. D., Kirk P. M. A Higher Level Classification of All Living Organisms (ing.). // PLOS ONE / PLOS ONE Editors PLoS, 2015. Vol. 10, Iss. 4. P. e0119248. ISSN 1932-6203 doi:10.1371/JOURNAL.PONE.0119248 PMID:25923521
- Ağayev B. İ., Zeynalova Z. A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: Təhsil, 2008, (568 s.) səh. 308–309
Xarici keçidlər
- ITIS
- Avropa faunası 2014-05-24 at the Wayback Machine
- Biolib
- Buğumayaqlılar 2017-04-16 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bugumayaqlilar lat Arthropoda heyvanlar alemine aid heyvan tipi BugumayaqlilarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarBeynelxalq elmi adiArthropoda Johann Ludwig Christian Carl Gravenhorst 1843 Sekil axtarisiITIS 82696NCBI 6656EOL 164FW 18891Umumi xarakteristikaBugumayaqlilar tipinin numayendeleri ister novlerinin coxluguna isterse de muxtelifliyine gore daha cox diqqeti celb edir Yasayis mumkun olan ele bir yer yoxdur ki orada bugumayaqlilara rast gelinmesin Tipin 1500000 den artiq novu melumdur Onlar deniz ve okeanlarda quru muhitin muxtelif sahelerinde genis yayiliblar Bir cox novleri heyata uygunlasmisdir Parazitlikle elaqedar olaraq bezi novler oz formalarini ele deyismisdir ki onlari bugumayaqlilara oxsatmaq ele de asan olmur Muxtelifliyi I yarimtip Qelsemeteneffusluler Brabnchiata I sinif Xercenkimiler Crustacea 1 yarimsinif Qelsemeayaqlilar Branchiopoda 1 deste Qelsemeayaqlilar Anostaca 2 deste Yarpaqayaqlilar Phllopoda 2 yarimsinif Ceneayaqlilar Maxillopoda 1 deste Kurekayaqlilar Copepoda 2 deste Karpyeyenler Branchiura 3 deste Bigayaqlilar Ciripediya 3 yarimsinif Ali xercengkimiler Malacostraca 1 deste Nazikzirehliler Leptostraca 2 deste Mizidler Mysidacea 3 deste Beraberayaqlilar Isopoda 4 deste Yanuzenler Amphipoda 5 deste Onayaqli xercengler Decapoda 4 yarimsinif Canaqli xercengler Ostracoda II yarimtip Xeliserliler Chelicerata I sinif Merostomlular Merostomata 1 deste Nizequyruqlular Xiphosura 2 deste Xercengeqrebler EurypteridaeII sinif Horumcekkimiler Arachnoidea 1 deste Eqrebler Scorpiones 2 deste Qamciayaqlilar Uropgi 3 deste Yalancieqrebler Pseudoscorpiones 4 deste Buvelee bovler Solifugae 5 deste Otbicenler Opiliones 6 deste Horumcekler Aranea 7 deste Akariform geneler Acariformes 8 deste Parazitiform geneler ParasitiformesIII yarimtip Trilobitler Trilobita IV yarimtip Traxeyateneffusluler Tracheata I sinif Coxayaqlilar Myriapoda 1 yarimsinif Ikicutayaqlilar Diplopoda 2 yarimsinif Doydaqayaqlilar ChillopodaII sinif Heserat Insecta I yarimsinif Ilk qanadsizlar Apterygota 1 deste Bigciqsizlar Protura 2 deste Ayaqquyruqlular Podura ve ya Collembola 3 deste Ikiquyruqlular Diplura 4 deste Qilquyruqlular Thysanura II yarim sinif Qanadlilar Pterygota 1 deste Gundeceler Ephemeroptera 2 deste Iyneceler Odonata 3 deste Tarakankimiler Blattoptera 4 deste Devedeliyikimiler Mantoptera 5 deste Termitler Isoptera 6 deste Baharcilar Plectera 7 deste Embiler Embioptera 8 deste Qrillobittidler Grilloblattidae 9 deste Gostermeler Phasmida 10 deste Duzqanadlilar Orhoptera 11 deste Hemimeridler Hemimerida 12 deste Deriqanadlilar ve ya qlagagirenler Dermaptera 13 deste Zorapterler Zoraptera 14 deste Otyeyenler Psocoptera ve ya Copeognatha 15 deste Lelekyeyenler Mallophaga 16 deste Bitler Anoplura ve ya Siphunculata 17 deste Beraberqanadlilar Homoptera 18 deste Yarimsertqanadlilar ve ya taxtabitler Hemiptera ve ya Heteroptera 19 deste Sacaqqanadlilar ve ya tripsler Tysanoptera 20 deste Sertqanadlilar ve ya bocekler Coleoptera 21 deste Yelpikqanadlilar Strepsiptera 22 deste Torqanadlilar Neuroptera 23 deste Devecikler Raphidioptera 24 deste Iriqanadlilar Megaloptera 25 deste Eqrebsekilli milcekler Mecoptera 26 deste Bulaqcilar Trichoptera 27 deste Pulcuqluqanadlilar ve ya kepenekler Lepidoptera 28 deste Perdeqanadlilar Hymenoptera 29 deste Bireler Aphaniptera ve ya Siphonaptera 30 deste Ikiqanadlilar ve ya milcekler DipteraXarici qurulusuBugumayaqlilarin bedeninin uzeri xitinlesmis kutikula ile ortuludur Kutikula deri epitelisi ve ya emele gelir Tipin ayri ayri numayendelerinde kutikula qalin ve ya nazik ortuk seklinde olur Kutikula qatinin terkibinde xitinden basqa diger uzvi ve qeyri uzvi maddeler de vardir Ali xercenglerin ve bir cox horumcekkimilerin kutikulasinda mueyyen miqdarda vardir Xitinli kutikula elastikdir Bugumayaqlilarda boyume qabiqdeyismekle tamamlanir Bu zaman beden ortuyu soyulur hipoderma daha yumsaq ve zerif kutikula emele getirir Sonra kohne ortuk atilir ve yeni kutikula qati berkiyenden sonra heyvanin boyumesi novbeti qabiqdeyismeye kimi dayanir Bugumayaqlilar adeten inkisaf zamani daha cox qabiq deyisirler yetkin heyvanlar ise cox nadir hallarda qabiq deyisir ya da tamamile deyismirler Bugumayaqlilarin bedeni bugumludur Bugumlar Daha sade quruluslu formalarda homonom bugumluluq da musahide olunur Bedende olan bir qrup bugumlar birleserek ayri ayri hisseleri emele getirmisdir Bugumayaqlilarda bir birinden ferqlenen uc hisse nezere carpir bas dos ve qarinciq Basda bugumlarin sayi sabitdir ve olan bugumlarinin sayi ayri ayri numayendelerinde muxtelifdir Bugumayaqlilarin beden sethini xitinlesmis kutikula ortur O bezi heyvanlarda meselen cay xercenglerinde ve qalin olub zireh emele getirir agcaqanadlarda ve basqa cuculerde ise nazikdir Deri ezele kisesiBugumayaqlilarda inkisaf etmemisdir Bununla elaqedar olaraq onlarda eninezolaqli ezeleler yaxsi inkisaf etmisdir Bu ezeleler murekkeb quruluslu olub hereket zamani daha tez yigilmaq qabiliyyetine malikdirler Bugumayaqlilar beden bosluguna malikdirler Beden boslugu qarisiq beden boslugu adlanir Hezm sistemiHezm sistemi uc hisseden on orta ve arxa bagirsaqdan ibaretdir Bugumayaqlilar olduqca muxtelif qida ile qidalanmaga uygunlasmislar Bununla elaqedar olaraq onlarda hezm sisteminde mueyyen derecede deyisiklikler bas vermisdir Bagirsaqda hezme xidmet eden veziler de vardir Teneffus ve ifrazat sistemiTeneffus orqanlari muxtelifdir Suda yasayan numayendeleri quruda yasayan numayendeleri ise agciyer va vasitesile teneffus edir Ifrazat funksiyasini Malpigi borulari ve bezi veziler koksal yasil veziler yerine yetirir Qan damar sistemiQan damar sistemi aciqdir Qan bosluq mayesi ile qarisdigina gore bugumayaqlilarin qarisiq beden boslugunda hemolimfa dovr edir Bel qan damarinin nebzli hissesi urek adlanir Urek borusekillidir ve yanlarda yerlesen adlanan deliklere malikdir Qan ureye bu deliklerden daxil olur Urekden cixan qan damarlarla axaraq beden bosluguna tokulur Sinir sistemiSinir sistemi bas beyin adlanan cut udlaqustu sinir duyununden udlaqetrafi sinir helqesinden ve qarin sinir zencirinden ibaretdir Bugumayaqlilarin bir qrupunda bas beyin nahiye daha yuksek quruluslu olmaqla bir cox murekkeb davranislarin yerine yetirilmesinde muhum rol oynayir Bugumayaqlilarin hiss orqanlari da yuksek qurulusludur Muxtelif formalarinda murekkeb toxunma ve kimyevi hiss orqanlari esitme orqanlari ve s inkisaf etmisdir InkisafiMuxtelif cinsli heyvanlardir ekseriyyeti cinsi yolla coxalir Inkisaflari ya murekkeb cevrilme ile ya da duzunedir TesnifatiBugumayaqlilar tipi 6 yarimtipe ayrilir Xeliserliler Chelicerata Xercengkimiler Crustacea Altiayaqlilar Hexapoda Coxayaqlilar Myriapoda Trilobitkimiler Trilobitomorpha Marrellomorpha Hemcinin baxBurunlu sisovurd eliya Ayagi aciqrengli birecikIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2013 Ruggiero M A Gordon D P Orrell T M Bailly N Bourgoin T Brusca R C Cavalier Smith T Guiry M D Kirk P M A Higher Level Classification of All Living Organisms ing PLOS ONE PLOS ONE Editors PLoS 2015 Vol 10 Iss 4 P e0119248 ISSN 1932 6203 doi 10 1371 JOURNAL PONE 0119248 PMID 25923521 Agayev B I Zeynalova Z A Onurgasizlar zoologiyasi Baki Tehsil 2008 568 s seh 308 309Xarici kecidlerITIS Avropa faunasi 2014 05 24 at the Wayback Machine Biolib Bugumayaqlilar 2017 04 16 at the Wayback Machine