Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hörümçəkkimilər (lat. Arachnida) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinə aid heyvan sinfi. 70000 (70 min)-dən artıq növü vardır. Müxtəlif şəraitdə yaşamağa uyğunlaşdığından geniş yayılmışdır. Hörümçəkkimilərə meşələrdə, bağlarda, tarlalarda, həyətlərdə, evlərdə və müxtəlif yerlərdə rast gəlinir. Hörümçəklər tor qura bilmələri, əqrəblər qarıncıq buğumlarının çox olması və son buğumunda yerləşməsi, çox güclü inkişaf etməsi, diri bala doğması ilə seçilir. Əqrəblər əsasən isti yerlərdə çox olurlar. Bövlərin zəhər vəziləri olmur. Onlar kənd təsərrüfatı zərərvericilərini məhv etdikləri üçün faydalı hesab olunur. Gənələr hörümçəkkimilərin zərərverici nümayəndəsidir. Bunlar bitkilərdə, heyvanlarda, insanlarda parazit həyat tərzi keçirirlər, digər qrupu isə xəstəlik keçiriciləridir. , anbar gənələri, , kimi növləri var. Otlaq gənəsi ensefalit xəstəliyini, qoturluq gənəsi qoturluq xəstəliyinin törədicilərini insanlar və heyvanlara keçirir. Habelə onlar bruselyoz, taun, xəstəliklərinin törədicilərini insanlar və heyvanlar arasında yayır.
| Hörümçəkkimilər | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Hörümçəkkimilər | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Xarici quruluşu
Hörümçəkkimilərin əksəriyyətinin bədəni baş-döş və qarıncıq hissədən ibarətdir. Baş-döş şöbədə bığcıqlar yoxdur, gözlər sadədir. Birinci cüt ətraflar baş-döş şöbədə ağızdan öndə yerləşmişdir. Bunlar olub, qısadır və iki buğumdan ibarətdir. Bəzi formaların xeliserində qısqac vardır. Baş-döş hissənin ikinci orqanı . Pedipalpların üzəri tükcüklərlə örtülmüşdür, uc hissəsində tək caynağı vardır və ilk baxışda ayağa oxşayır. Onlar hərəkətə xidmət edir, qidanın tutulmasına xidmət edən iri qısqaclara da çevrilə bilir.
Hörümçəkkimilərin müxtəlif dəstələrinin təkamülü qarıncıq buğumlarının sayının azalması istiqamətində getmişdir. Bu dəstələrin nümayəndələrində xeliserlər və pedipalplar dəyişikliyə daha çox uğramış, dörd cüt ayaqlar isə dəyişikliyə daha az məruz qalmışlar.
Əqrəblərdə, yalançı əqrəblərdə və otbiçənlərdə xeliserlər qısqacla nəhayətlənir. Qısqaclar üst çənələrin funksiyasını yerinə yetirir, həmçinin qidanın tutulmasında da iştirak edir. Bövlərdə xeliserlər daha iri qısqaclara çevrilmişdir ki, onun vasitəsilə nəinki qida tutulur, eyni zamanda, şikar məhv edilir. Hörümçəklərdə isə xeliserlər caynaq şəklində olub, iki buğumdan ibarətdir. Əsas buğumu silindrşəkillidir, nisbətən iridir və iç tərəfində şırım vardır. Xeliserin daxili hissəsində hörümçək zəhərini xaric edən zəhər vardır. Bu kanal ikinci buğumun uc hissəsində xaricə açılır. Zəhər ifraz edən vəzilər nisbətən iridir və xeliserin əsasında yerləşmişdir. Vəzilər əzələlərlə təchiz olunmuşdur. Bu əzələlər yığıldıqda zəhər kanala, oradan isə şikarının bədəninə daxil olur.
isə bövlərdə hərəkət ətraflarından çox az fərqlənirlər, əqrəblərin və yalançı əqrəblərin padipalplarının qurtaracağında iri qısqac vardır. Pedipalplar qidanın tutulmasında iştirak edir. Hörümçəklərdə pedipalpların uc hissəsində tək caynaq vardır və ilk baxışda ayağa oxşayır. Dişi hörümçəkdə pedipalplar çənə funksiyasını yerinə yetirir, qidanın çeynənməsində rol oynayır. Hərəkət ətrafları çanaq, burma, bud, baldır və pəncədən ibarətdir. Pəncə adətən caynaqla nəhayətlənir. Bütün hörümçəkkimilərdə qarıncıq ətrafları yoxdur. Bədəndə olan bəzi üzvlər isə ətrafların şəkildəyişməsindən əmələ gəlmişdir. Hörümçəkdə olan ağciyər, belə üzvlərdəndir. Hörümçəkkimilərin bədəni xitinli kutikula qatı ilə örtülüdür. Kutikulanın altında hipoderma və bazal membranı yerləşmişdir. Növlərin müxtəlifliyindən asılı olaraq bəzi növlərdə hipodermada zəhər, iy, tor və s. kimi vəzilər vardır. Zəhər vəziləri əsasən əqrəblərdə, hörümçəkdə, bəzi yalançı əqrəb və yalançı gənələrdə inkişaf etmişdir. Əqrəblərdə qarıncığın qurtaracağında şişmiş formada yerləşir. Telsonda zəhər ifraz edən bir cüt vəzilər vardır. Zəhər telsonda olan neştər vasitəsilə sahibinə yeridilir. Tor vəziləri əsasən hörümçəklər üçün xarakterikdir. Məsələn, (lat. Araneus diadematus) qarıncıq hissəsində üç cüt tor ziyilciyi vardır. Ziyilin ucunda tor boruları adlanan çoxlu miqdarda borular vardır. Bu borular vasitəsilə torun şirəsi axır. Boruların sayı 1000-ə qədər ola bilir. Tor vəziləri qarın boşluğunda yerləşir və yaxşı inkişaf etmişdir. Axarları tor borularına açılır. Tor vəzilərinin ifraz etdiyi şirə xarici mühitdə tez quruyur və incə sapa çevrilir. Tor vəziləri ancaq dişi fərdlərdə olur.
Həzm sistemi
Hörümçəkkimilərin əksəriyyəti yırtıcı həyat tərzi keçirirlər, bəzi nümayəndələr isə bitki və heyvanlarda parazitlik edirlər. Onlar yarımmaye qida ilə qidalanmağa uyğunlaşmışlar.
Hörümçəkkimilərdə həzm sistemi üç şöbədən- ön, orta və arxa bağırsaqdan ibarətdir. Hörümçəklərdə ön bağırsaq ağız dəliyi ilə başlanır. Ağız dəliyi udlağa, udlaq nazik qida borusuna, o da mədəyə açılır. Mədə sorucu tipdədir və onun divarı dörd kutikulyar lövhələrdən əmələ gəlmişdir. Bu lövhələr möhkəm əzələlərlə təchiz olunmuşdur. Odur ki, hörümçəyin mədəsi şikarının daxili möhtəviyyatını sormaq üçün uyğunlaşmışdır. Udlaq, qida borusu və sorucu mədə bağırsağın ön hissəsini təşkil edərək ektoderma qatından əmələ gəlmişdir və daxili hissədən xitin örtüyə malikdir. Udlağa bir cüt ağız suyu vəziləri açılır. Vəzilərin ifraz etdiyi şirə zülalı parçalamaq qabiliyyətinə malikdir. Xaçlı hörümçəkdə qidanın həzmi bağırsaqdan kənarda baş verir. Orta bağırsaq baş-döş hissədə 5 cüt vəzili kor çıxıntıya malikdir. Onlardan 4 cütü qarın tərəfə əyilərək buraya qaraciyər vəzisinin axarları açılır. Orta bağırsaqda olan çıxıntılar bağırsağın səthini genişləndirir və sorulma prosesi daha yaxşı gedir. Arxa bağırsaq genişlənərək və ya adlanan hissəni əmələ gətirir. Arxa bağırsaq anusla nəhayətlənir.
Tənəffüs
Hörümçəkkimilər quru həyat tərzi ilə əlaqədar olaraq, atmosfer havası ilə tənəffüs edirlər. Onlarda tənəffüs sistemi ağciyər və vasitəsilədir. Əqrəblərdə ön qarıncığın 3–6-cı buğumları cüt ağciyərlə təchiz olunmuşdur. Ağciyər qarın tərəfdə yerləşən adlanan dörd nəfəsgahla xarici mühitlə əlaqələnir.
Hörümçəklərdə ağciyər yarpaqşəkilli olub, bir cütdür və qarının əsasında yerləşmişdir. Onun stiqma adlanan iki yarığı vardır. Stiqma ağciyər boşluğuna açılır. Ağciyər boşluğunun divarı yelpikşəkilli kutikulyar cibciklərlə təchiz olunmuşdur. Buraya həm hava daxil olur, həm də qan dövr edərək qazlar mübadiləsi baş verir. Traxeya sistemi şaxələnməmiş iki borudan ibarətdir. Traxeya boruları tor ziyilinin ön hissəsində yerləşən yarıqla başlayır. Hörümçək atmosfer havası ilə tənəffüs edir. Bəzi kiçik hörümçəkkimilərdə isə tənəffüs orqanları ixtisar etmişdir və onlar bədən səthi ilə tənəffüs edirlər.
Qan-damar sistemi
Hörümçəkkimilərin qan-damar sistemi metamer quruluşdadır. Əqrəblərdə və əksər qamçıayaqlılarda ürək boruşəkillidir və yeddi cüt malikdir. Hörümçəklərdə isə ostiy dəliklərinin sayı 5 və ya 2 cütdür. Gənələrdə qan-damar sistemi çox zəif inkişaf etmişdir. Ürək kiçikdir, ovalşəkillidir, iki ostiy dəliyinə malik olub, bel tərəfdə yerləşmişdir.
Ürəkdən önə doğru ön, arxa tərəfə doğru arxa aorta damarları çıxır. Aorta da öz növbəsində şaxələnərək bir neçə arteriya damarlarına ayrılır. Arterial damarların inkişaf dərəcəsi və şaxələnməsi tənəffüs orqanlarının quruluşundan asılıdır. Bövlərdə və otbiçənlərdə isə arterial damarlar güclü şaxələndiyi üçün qan damarları zəif inkişaf etmişdir və ya heç olmur. Gənələrdə ürəkdən önə doğru aorta uzanır. Aorta nazik damar olub, sinir düyünü ətrafında genişlənir və sinir sinusunu əmələ gətirir. Buradan qan bədən boşluğuna tökülür. Bu qan sonradan ostiy vasitəsilə ürəyə daxil olur.
İfrazat sistemi
Hörümçəkkimilərdə ifrazat sistemi özünəməxsus quruluşlu olub, ifrazat funksiyasını , , və adlanan xüsusi hüceyrələr yerinə yetirir. Malpigi boruları boruşəkilli olub, 4 şaxədən ibarətdir və kor qurtaracaqla nəhayətlənir. Malpigi boruları orta və arxa bağırsağın sərhədində rektal kisəsi və ya kloaka adlanan hissəyə açılır. Orqanizmdən xaric etdikləri ifrazat məhsulları maye şəklində olmayıb, quru kristal şəklindədir.
Koksal vəziləri mənşəli olub, cütdür, kisəşəkillidir və birinci və üçüncü cü hərəkət ayaqlarının əsasında xaricə açılır. Koksal vəziləri cavan yaşlarda daha yaxşı inkişaf etmiş olur. Nefrosit və quanosit hüceyrələri bədən boşluğunda yerləşir və ifrazat məhsullarının xaric olunmasında iştirak edirlər.
Sinir sistemi
Yaxşı inkişaf etmişdir. Əqrəblərdə baş-döş hissədə sinir düyünləri birləşərək sinir kütləsini əmələ gətirir və o da vasitəsilə cüt udlaqüstü sinir düyünü ilə birləşir. Baş-döş sinir kütləsi 2–6-cı cüt ayaqları sinirləndirir. Bundan sonra 7 sinir düyünü qarın sinir zəncirini əmələ gətirir. Hörümçəklərdə sinir sisteminin əsasını udlaqüstü və udlaqaltı sinir düyünləri təşkil edir. Udlaqüstü sinir düyünü beyin adlanır və ondan gözlərə, xeliserə sinirlər gəlir. Udlaqaltı sinir düyünləri isə bir cütü çənə ayaqlarını, dörd cütü isə ayaqları sinirləndirir. Hörümçəklərdə hiss orqanlarının əsasını görmə və toxunma hiss orqanları təşkil edir. Gözləri sadə göz tipində olub, bir neçə cütdür. Hörümçəklərdə 8 cütdür və iki cərgədə yerləşmişdir. Toxunma hiss orqanları sinir hüceyrələri ilə sıx əlaqəli olub, çoxlu miqdarda qıl və tükcüklərdən ibarətdir. Hörümçəkdə həmçinin iybilmə və dadbilmə orqanları da vardır.
Cinsi orqanları və inkişafı
Hörümçəkkimilər ayrıcinslidir. Hörümçəklərdə və gənələrdə cinsi dimorfizm kəskin nəzərə çarpır. Hörümçəklərdə erkək fərdlər dişi fərdlərə nisbətən kiçik olurlar, onların pedipalpları isə cütləşmə orqanına çevrilmişdir. Əqrəblərin dişi fərdlərində cinsi vəzilər və cüt yumurta borusundan, erkək fərdlərdə isə cüt toxumlu və cütləşmə orqanından ibarətdir.
Hörümçəklərin erkək və dişi fərdlərində cinsi dəlik qarıncığın əsasında, ağciyərlərin arasında yerləşmişdir. Dişilərin cinsi dəliyinin ön hissəsində adlanan cinsi şişkinlik vardır. Yumurtalıq və toxumluq cütdür. Yumurtalıqdan cüt yumurta borusu çıxır və genişlənərək balalığı əmələ gətirir. Toxumluqdan cüt toxum boruları çıxır və xüsusi dəliklə xaricə açılır. Əksər hörümçəkkimilərin inkişafı düzünədir. Gənələrdə inkişaf metamorfozladır. Bəzi nümayəndələrində partogenez çoxalma xarakterikdir. Rüşeymin miqdarı 5–6 və bəzən də onlarla ola bilir.
Təsnifatı
Hörumçəkkimilər 1 yarımsinfə və 10-dan çox dəstəyə bölünür:
- Qamçılıayaq hörümçəklər (Amblypygi) dəstəsi
- Hörümçəklər (Araneae) dəstəsi
- Otbiçənlər (Opiliones) dəstəsi
- Ayağıqamçılılar (Palpigradi) dəstəsi
- Yalançı əqrəblər (Pseudoscorpiones) dəstəsi
- Tropik hörümçəyəbənzərlər (Ricinulei) dəstəsi
- Şizomidlər (Schizomida) dəstəsi
- Əqrəblər (Scorpiones) dəstəsi
- Böv (Solifugae) dəstəsi
- Telifonlar (Uropygi) dəstəsi
- Akariform gənələr () dəstəsi
- Parazitiform gənələr (Parasitiformes) dəstəsi
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2005.
- V. İ. Dogel, Onurğasızlar zoologiyası, Bakı-2007, səh.347
- B. İ. Ağayev, Z. A. Zeynalova "Onurğasızlar Zoologiyası". Bakı, "Təhsil", 2008, səh.357
Xarici keçidlər
- ITIS
- BioLib
- Acariformes 2017-06-01 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Horumcekkimiler lat Arachnida heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipine aid heyvan sinfi 70000 70 min den artiq novu vardir Muxtelif seraitde yasamaga uygunlasdigindan genis yayilmisdir Horumcekkimilere meselerde baglarda tarlalarda heyetlerde evlerde ve muxtelif yerlerde rast gelinir Horumcekler tor qura bilmeleri eqrebler qarinciq bugumlarinin cox olmasi ve son bugumunda yerlesmesi cox guclu inkisaf etmesi diri bala dogmasi ile secilir Eqrebler esasen isti yerlerde cox olurlar Bovlerin zeher vezileri olmur Onlar kend teserrufati zerervericilerini mehv etdikleri ucun faydali hesab olunur Geneler horumcekkimilerin zererverici numayendesidir Bunlar bitkilerde heyvanlarda insanlarda parazit heyat terzi kecirirler diger qrupu ise xestelik keciricileridir anbar geneleri kimi novleri var Otlaq genesi ensefalit xesteliyini qoturluq genesi qoturluq xesteliyinin toredicilerini insanlar ve heyvanlara kecirir Habele onlar bruselyoz taun xesteliklerinin toredicilerini insanlar ve heyvanlar arasinda yayir HorumcekkimilerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip XeliserlilerSinif HorumcekkimilerBeynelxalq elmi adiArachnida Cuvier 1812Sekil axtarisiITIS 82708NCBI 6854EOL 165FW 19008Xarici qurulusuHorumcekkimilerin ekseriyyetinin bedeni bas dos ve qarinciq hisseden ibaretdir Bas dos sobede bigciqlar yoxdur gozler sadedir Birinci cut etraflar bas dos sobede agizdan onde yerlesmisdir Bunlar olub qisadir ve iki bugumdan ibaretdir Bezi formalarin xeliserinde qisqac vardir Bas dos hissenin ikinci orqani Pedipalplarin uzeri tukcuklerle ortulmusdur uc hissesinde tek caynagi vardir ve ilk baxisda ayaga oxsayir Onlar herekete xidmet edir qidanin tutulmasina xidmet eden iri qisqaclara da cevrile bilir Horumcekkimilerin muxtelif destelerinin tekamulu qarinciq bugumlarinin sayinin azalmasi istiqametinde getmisdir Bu destelerin numayendelerinde xeliserler ve pedipalplar deyisikliye daha cox ugramis dord cut ayaqlar ise deyisikliye daha az meruz qalmislar Eqreblerde yalanci eqreblerde ve otbicenlerde xeliserler qisqacla nehayetlenir Qisqaclar ust cenelerin funksiyasini yerine yetirir hemcinin qidanin tutulmasinda da istirak edir Bovlerde xeliserler daha iri qisqaclara cevrilmisdir ki onun vasitesile neinki qida tutulur eyni zamanda sikar mehv edilir Horumceklerde ise xeliserler caynaq seklinde olub iki bugumdan ibaretdir Esas bugumu silindrsekillidir nisbeten iridir ve ic terefinde sirim vardir Xeliserin daxili hissesinde horumcek zeherini xaric eden zeher vardir Bu kanal ikinci bugumun uc hissesinde xarice acilir Zeher ifraz eden veziler nisbeten iridir ve xeliserin esasinda yerlesmisdir Veziler ezelelerle techiz olunmusdur Bu ezeleler yigildiqda zeher kanala oradan ise sikarinin bedenine daxil olur ise bovlerde hereket etraflarindan cox az ferqlenirler eqreblerin ve yalanci eqreblerin padipalplarinin qurtaracaginda iri qisqac vardir Pedipalplar qidanin tutulmasinda istirak edir Horumceklerde pedipalplarin uc hissesinde tek caynaq vardir ve ilk baxisda ayaga oxsayir Disi horumcekde pedipalplar cene funksiyasini yerine yetirir qidanin ceynenmesinde rol oynayir Hereket etraflari canaq burma bud baldir ve penceden ibaretdir Pence adeten caynaqla nehayetlenir Butun horumcekkimilerde qarinciq etraflari yoxdur Bedende olan bezi uzvler ise etraflarin sekildeyismesinden emele gelmisdir Horumcekde olan agciyer bele uzvlerdendir Horumcekkimilerin bedeni xitinli kutikula qati ile ortuludur Kutikulanin altinda hipoderma ve bazal membrani yerlesmisdir Novlerin muxtelifliyinden asili olaraq bezi novlerde hipodermada zeher iy tor ve s kimi veziler vardir Zeher vezileri esasen eqreblerde horumcekde bezi yalanci eqreb ve yalanci genelerde inkisaf etmisdir Eqreblerde qarincigin qurtaracaginda sismis formada yerlesir Telsonda zeher ifraz eden bir cut veziler vardir Zeher telsonda olan nester vasitesile sahibine yeridilir Tor vezileri esasen horumcekler ucun xarakterikdir Meselen lat Araneus diadematus qarinciq hissesinde uc cut tor ziyilciyi vardir Ziyilin ucunda tor borulari adlanan coxlu miqdarda borular vardir Bu borular vasitesile torun siresi axir Borularin sayi 1000 e qeder ola bilir Tor vezileri qarin boslugunda yerlesir ve yaxsi inkisaf etmisdir Axarlari tor borularina acilir Tor vezilerinin ifraz etdiyi sire xarici muhitde tez quruyur ve ince sapa cevrilir Tor vezileri ancaq disi ferdlerde olur Hezm sistemiHorumcekkimilerin ekseriyyeti yirtici heyat terzi kecirirler bezi numayendeler ise bitki ve heyvanlarda parazitlik edirler Onlar yarimmaye qida ile qidalanmaga uygunlasmislar Horumcekkimilerde hezm sistemi uc sobeden on orta ve arxa bagirsaqdan ibaretdir Horumceklerde on bagirsaq agiz deliyi ile baslanir Agiz deliyi udlaga udlaq nazik qida borusuna o da medeye acilir Mede sorucu tipdedir ve onun divari dord kutikulyar lovhelerden emele gelmisdir Bu lovheler mohkem ezelelerle techiz olunmusdur Odur ki horumceyin medesi sikarinin daxili mohteviyyatini sormaq ucun uygunlasmisdir Udlaq qida borusu ve sorucu mede bagirsagin on hissesini teskil ederek ektoderma qatindan emele gelmisdir ve daxili hisseden xitin ortuye malikdir Udlaga bir cut agiz suyu vezileri acilir Vezilerin ifraz etdiyi sire zulali parcalamaq qabiliyyetine malikdir Xacli horumcekde qidanin hezmi bagirsaqdan kenarda bas verir Orta bagirsaq bas dos hissede 5 cut vezili kor cixintiya malikdir Onlardan 4 cutu qarin terefe eyilerek buraya qaraciyer vezisinin axarlari acilir Orta bagirsaqda olan cixintilar bagirsagin sethini genislendirir ve sorulma prosesi daha yaxsi gedir Arxa bagirsaq genislenerek ve ya adlanan hisseni emele getirir Arxa bagirsaq anusla nehayetlenir TeneffusHorumcekkimiler quru heyat terzi ile elaqedar olaraq atmosfer havasi ile teneffus edirler Onlarda teneffus sistemi agciyer ve vasitesiledir Eqreblerde on qarincigin 3 6 ci bugumlari cut agciyerle techiz olunmusdur Agciyer qarin terefde yerlesen adlanan dord nefesgahla xarici muhitle elaqelenir Horumceklerde agciyer yarpaqsekilli olub bir cutdur ve qarinin esasinda yerlesmisdir Onun stiqma adlanan iki yarigi vardir Stiqma agciyer bosluguna acilir Agciyer boslugunun divari yelpiksekilli kutikulyar cibciklerle techiz olunmusdur Buraya hem hava daxil olur hem de qan dovr ederek qazlar mubadilesi bas verir Traxeya sistemi saxelenmemis iki borudan ibaretdir Traxeya borulari tor ziyilinin on hissesinde yerlesen yariqla baslayir Horumcek atmosfer havasi ile teneffus edir Bezi kicik horumcekkimilerde ise teneffus orqanlari ixtisar etmisdir ve onlar beden sethi ile teneffus edirler Qan damar sistemiHorumcekkimilerin qan damar sistemi metamer qurulusdadir Eqreblerde ve ekser qamciayaqlilarda urek borusekillidir ve yeddi cut malikdir Horumceklerde ise ostiy deliklerinin sayi 5 ve ya 2 cutdur Genelerde qan damar sistemi cox zeif inkisaf etmisdir Urek kicikdir ovalsekillidir iki ostiy deliyine malik olub bel terefde yerlesmisdir Urekden one dogru on arxa terefe dogru arxa aorta damarlari cixir Aorta da oz novbesinde saxelenerek bir nece arteriya damarlarina ayrilir Arterial damarlarin inkisaf derecesi ve saxelenmesi teneffus orqanlarinin qurulusundan asilidir Bovlerde ve otbicenlerde ise arterial damarlar guclu saxelendiyi ucun qan damarlari zeif inkisaf etmisdir ve ya hec olmur Genelerde urekden one dogru aorta uzanir Aorta nazik damar olub sinir duyunu etrafinda genislenir ve sinir sinusunu emele getirir Buradan qan beden bosluguna tokulur Bu qan sonradan ostiy vasitesile ureye daxil olur Ifrazat sistemiHorumcekkimilerde ifrazat sistemi ozunemexsus quruluslu olub ifrazat funksiyasini ve adlanan xususi huceyreler yerine yetirir Malpigi borulari borusekilli olub 4 saxeden ibaretdir ve kor qurtaracaqla nehayetlenir Malpigi borulari orta ve arxa bagirsagin serhedinde rektal kisesi ve ya kloaka adlanan hisseye acilir Orqanizmden xaric etdikleri ifrazat mehsullari maye seklinde olmayib quru kristal seklindedir Koksal vezileri menseli olub cutdur kisesekillidir ve birinci ve ucuncu cu hereket ayaqlarinin esasinda xarice acilir Koksal vezileri cavan yaslarda daha yaxsi inkisaf etmis olur Nefrosit ve quanosit huceyreleri beden boslugunda yerlesir ve ifrazat mehsullarinin xaric olunmasinda istirak edirler Sinir sistemiYaxsi inkisaf etmisdir Eqreblerde bas dos hissede sinir duyunleri birleserek sinir kutlesini emele getirir ve o da vasitesile cut udlaqustu sinir duyunu ile birlesir Bas dos sinir kutlesi 2 6 ci cut ayaqlari sinirlendirir Bundan sonra 7 sinir duyunu qarin sinir zencirini emele getirir Horumceklerde sinir sisteminin esasini udlaqustu ve udlaqalti sinir duyunleri teskil edir Udlaqustu sinir duyunu beyin adlanir ve ondan gozlere xelisere sinirler gelir Udlaqalti sinir duyunleri ise bir cutu cene ayaqlarini dord cutu ise ayaqlari sinirlendirir Horumceklerde hiss orqanlarinin esasini gorme ve toxunma hiss orqanlari teskil edir Gozleri sade goz tipinde olub bir nece cutdur Horumceklerde 8 cutdur ve iki cergede yerlesmisdir Toxunma hiss orqanlari sinir huceyreleri ile six elaqeli olub coxlu miqdarda qil ve tukcuklerden ibaretdir Horumcekde hemcinin iybilme ve dadbilme orqanlari da vardir Cinsi orqanlari ve inkisafiHorumcekkimiler ayricinslidir Horumceklerde ve genelerde cinsi dimorfizm keskin nezere carpir Horumceklerde erkek ferdler disi ferdlere nisbeten kicik olurlar onlarin pedipalplari ise cutlesme orqanina cevrilmisdir Eqreblerin disi ferdlerinde cinsi veziler ve cut yumurta borusundan erkek ferdlerde ise cut toxumlu ve cutlesme orqanindan ibaretdir Horumceklerin erkek ve disi ferdlerinde cinsi delik qarincigin esasinda agciyerlerin arasinda yerlesmisdir Disilerin cinsi deliyinin on hissesinde adlanan cinsi siskinlik vardir Yumurtaliq ve toxumluq cutdur Yumurtaliqdan cut yumurta borusu cixir ve genislenerek balaligi emele getirir Toxumluqdan cut toxum borulari cixir ve xususi delikle xarice acilir Ekser horumcekkimilerin inkisafi duzunedir Genelerde inkisaf metamorfozladir Bezi numayendelerinde partogenez coxalma xarakterikdir Ruseymin miqdari 5 6 ve bezen de onlarla ola bilir TesnifatiHorumcekkimiler 1 yarimsinfe ve 10 dan cox desteye bolunur Qamciliayaq horumcekler Amblypygi destesi Horumcekler Araneae destesi Otbicenler Opiliones destesi Ayagiqamcililar Palpigradi destesi Yalanci eqrebler Pseudoscorpiones destesi Tropik horumceyebenzerler Ricinulei destesi Sizomidler Schizomida destesi Eqrebler Scorpiones destesi Bov Solifugae destesi Telifonlar Uropygi destesi Akariform geneler destesi Parazitiform geneler Parasitiformes destesiIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2005 V I Dogel Onurgasizlar zoologiyasi Baki 2007 seh 347 B I Agayev Z A Zeynalova Onurgasizlar Zoologiyasi Baki Tehsil 2008 seh 357Xarici kecidlerITIS BioLib Acariformes 2017 06 01 at the Wayback MachineHemcinin bax