Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gənələr (lat. Acari) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin hörümçəkkimilər sinfinə aid heyvan yarımsinfi.
| Gənələr | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Yarımsinif: Gənələr | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Gənə tünd qırmızı qəhvəyi rəngdə yastı oval 8 ayaqlı bir parazitdir. Məməlilər, quşlar və sürünənlərdən qan əmərək yaşayarlar. Bahar və yay mövsümündə yaşıllıq sahələrdə olurlar. Dişləmələri ağrısızdır. Bir neçə gün içində qaşıntı və ya gənənin görülməsiylə fərq edilər. Bir çox bakteriya və virusu heyvanlardan insanlara bulaşdıra bilər. Gənə ilə bulaşan xəstəliklərin çoxu yüksək qızdırmayla seyr edən lyme xəstəliyi, dönmə qızdırma, tularemi kimi və son zamanlarda səslənilən, müalicəsi olmayan, gənələrin bulaşdırdıqları viruslarla yaranan Krım-Kongo qanamalı qızdırma sayıla bilməkdədir. Bu xəstəlik Azərbaycanda son illərdə görülməkdə olsa da ilk olaraq 1944-cü ildə Krımda, 1956-cı ildə də Konqoda görülmüşdür. KKQQ xəstəliyi gənə dişləməsindən 1–3 gün içində (ən çox 9 gün) qızdırma, qırıqlıq, baş ağrısı, halsızlıq, oynaq ağrıları, iştahsızlıq, bəzən qusma, qarın ağrısı və ishalla başlar. Bədənin dəyişik yerlərində özbaşına yaranan göyərmələr, burun qanaması və qan itirməyə qədər davam edir. Əksəriyyətlə qaraciyər, böyrək və ağciyər qeyri-kafiliyə gətirib çıxarıb %50 nisbətində öldürücü olmaqdadır. Gənədən qorunmaq üçün açıq və yaşıllıq sahələrdə bədəni tamamilə örtəcək geyimlər geyilməli və açıq rəngli paltarlar seçim edilməlidir. Gənələrin bədənə girə biləcəyi açıqlıqların bağlanılması əhəmiyyətlidir. Çöl sahələrə gedildiyində bədənin açıqda qalan qisimlərinə repellent olaraq bilinən böcək qovucu maddələrin sürtülməsi, gənələrin bir neçə saat bədənə yaxınlaşmalarını maneə törətməkdədir. Bədən gənə cəhətdən tez-tez nəzarət edilməli, gənə varsa bir pens və ya maqqaşla, gənənin dəriyə yapışdığı yerdən tutulub sağa sola oynadılaraq mismar çıxarar kimi çıxarılmalıdır. Gənə bədəndən nə qədər qısa müddətdə çıxarılsa, xəstəlik riski də o qədər azalmaqdadır. Heyvan sahibləri heyvanlarını və sığınacaqlarını gənələrə qarşı üsuluna görə dərmanlamalı.
Gənələrin dünyada və Azərbaycanda növlərin sayı və sistemi
Dünyada 50 mindən çox, o cümlədən Azərbaycanda 1301 gənə növü (171 fəsilə) məlumdur. Gənələr yarımsinifi iki dəstəüstüyə bölünür: 1 Acariformes və ya Actinotrichida və 2) Parasitiformes və ya Anactinotrichida. Acariformes dəstəüstüyə 4 dəstə daxildir: 1) Tarsonemida; 2) Oribatida; 3) Acaridida; 4) Actinedida. Parasitiformes dəstəüstüyə də 4 dəstə daxildir: 1) Gamasida; 2) İxsodida; 3) Holothyrida; 4) Opilioacarida.
Azərbaycanda gənələrin öyrənilmə tarixi
- R. F. Savenko 1935-ci ildə Naxçıvan MR üçün 4 növ bitkiyeyən gənə (Tetranychusalthaeae, Pediculopsisgraminum, Eriophyesvitis, E.pyri) göstərir.
- B. İ. Pomerantsev və N. V. Matikaşvili, B. V. Lotoskinin iştirakı ilə 1940-cı ildə Azərbaycan üçün 6 cinsə aid 22 növ iksod gənə qeyd edirlər.
- V. İ. Kurçatov, D. A. Mirzəbəyov, N. S. Abusalimov 1946-cı ildə Azərbaycan üçün 6 cinsə aid 24 növ iksod gənə göstərirlər.
- A. A. Zaxvatkin 1949-cu ildə S. H. Xəlilovanın yığımları görə 2 elm üçün yeni olan növ təsvir etdi (Cheyletuscaucasicus və Ch.rohdendorfi). Hər iki növ Cheyletidae fəsiləsinə aiddir.
- V. B. Dubinin 1950-ci ildə Lənkəran düzənliyi üçün 85 növ leləkyeyən gənə göstərir.
- N. S. Abusalimov 1951-ci ildə Azərbaycan üçün 29 növ iksod gənəsi, 4 növ arqas gənəsi, 2 növ dəniz gənəsi, 2 növ tor gənəsi, 7 növ anbar gənəsi, 4 növ xeyletid gənəsi, 4 cinsə aid 6 növ qoturluq gənəsi, 2 növ demodisid gənəsi, 6 növ fır gənəsi göstərir.
- S. H. Xəlilova Azərbaycanda anbar, tetranixoid, fır və xeyletid gənələrini öyrənib (1951–1970). O, 1953-cü ildə bir elm üçün yeni olan briobiid gənə növü təsvir edib-Bryobiaapsheronica.
- Ə. H. Qasımov1959-cu ildə Azərbaycan üçün 7 növ su gənəsi göstərir.
- A. T. Hacıyev Azərbaycan üçün 152 növ qamazid gənə göstərir (1959–1992). A. T. Baqdasarian Naxçıvan MR üçün 33 növ tetranixoid gənə qeyd edir (1960, 1964). 3 növ briobiid gənəni (Bryobianasrvasensis, B.dubinini, Petrobiadzhul-faensis) o 1960-cı ildə elm üçün yeni kimi təsvir edir.
- K. A. Quliyev Azərbaycanda 115 növoribatid gənə aşkar edib və onlardan 31 növü elm üçün yeni kimi təsvir edib (1961–1979).
- A. Q. Reytblat 1963-cü ildə Azərbaycandan elm üçün yeni kimi 2 növ qamazid gənə təsvir edib.
- Z. F. Verdiyeva Lənkəran təbii vilayətində 32 növ trombikulid gənə aşkar edib (1963–1973). 2 növ — Microtrombicula azerbaidjanica Muljarskaja, Verdijeva, Tchirkova, 1970 və M.traubi Muljarskaja, Verdijeva, 1974 — elm üçün yenidir.
- O. M. Butenko Azərbaycanda 7 cinsə aid 17 növ rinonissid gənəa şkar edib (1965–1984). 5 növ — Rhinonyssusanatidae Butenko, 1984, R.nyrocae Butenko, 1971, Rallinyssuscaspicus Butenko, 1976, Mesonyssusstreptopelloides Butenko, 1984, Vitznyssustetragis Butenko, 1977 — elm üçün yenidir.
- E. C. Abbasova Azərbaycanın fitoseiid gənələrini öyrənib. O, bu gənələrin 70-ə yaxın növünüaşkar edib və onlardan 9 növü elm üçün yeni kimi təsvir edib (1965–1991).
- N. S. Abusalimov 1966-cı ildə Azərbaycan üçün 8 növ arqas gənəsi göstərir.
- S. M. Əliyeva Quba-Xaçmaz zonası üçün 30 fəsiləyə aid 62 növ oribatid gənə göstərir (1966–1970).
- O. A. Krivolutski 1966-cı ildə Hirkan meşələri üçün 128 növ oribatid gənə göstərir (2 növ elm üçün yenidir-Liacarus lenkoranicus, Hafenrefferiella hircanica).
- T. A. Dubovçenko yarasalarda 69 növ gənə aşkar edib (1966–1970). 4 növ trombukulid gənə elm üçün yenidir: Sasatrombiculamussaevi (Muljarskaja, 1970), Neotrombiculaalizadei Muljarskaja, 1971, Riedliniaassadovi Muljarskaja et Dubovchenko, 1970, Trombigastiaschlugeri Muljarskaja et Dubovchenko, 1970, * Q. S. Kadjaya Azərbaycandan elm üçün yeni olan 2 cins (Volginia və Paraforsellina) və 3 növ (Volginiatalyshiana, Paraforselliniasaljanica, Tyrophagusshushaensis) akaroidgənə təsvir edib (1967, 1973).
- V. P. Zapletina Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsinin tetranixoid gənələrini öyrənib və 3 fəsiləyə aid 5 növ aşkar edib (1967–1972). Onlardan biri –Oligonychuspruni Mitrofanov et Zapletina, 1973-elm üçün yenidir. O həmçinin 8 növ tideid gənəsi tapıb, onlardan da beşi elm üçün yenidirlər.
- E. Ə. Abdullayeva Azərbaycanın akaroid gənələrini öyrənib və 4 fəsiləyə aid 47 növ aşkar edib (1968–1972). Onlardan bir növ – Colvoliapriapus-elm üçün yenidir (1980-ci ildə V. İ. Volqin onun təsvirini verib). O, həmçinin 10 növ yırtıcı xeyletidgənə tapıb. Onlardan da biri — Lepidochelacaucasica elm üçün yenidir (1978-ci ildə V. İ. Volqin onuntəsvirini edib).
- Z. Ə. Mustafayeva Azərbaycanın sinantrop və ev quşların ektoparazitlərini öyrənib və həmin quşlarda 35 növ ektoparazit gənə aşkar edib (1968–1972).
- Ə. H. Qasımov 1972-ci ildə Azərbaycanın şirin suları üçün 5 fəsiləyə aid 9 növ su gənəsi qeyd edir.
- V. D. Sevastyanov 1974-cü ildə Naxçıvan MR-dən elm üçün yeni olan 2 növ tarsonemid gənə təsvir edir: Bakerdaniaflabellifolia Sevastyanov, 1974 (Pygmephoridae fəsiləsi) və İmparipescavernophilus Sevastyanov, 1974 (Scutacaridae fəsiləsi).
- N. İ. Malçenkova 1975-ci ildə Azərbaycanın üzüm bağları üçün 5 növ yastıbədən gənə, 2 növ tor gənəsi, 4 növ fır gənəsi, 1 növ tideid gənəsi və 9 növ fitoseiid gənə göstərir.
- W. Hirschmann 1975-ci ildə cənub-şərqi Azərbaycandan Uropodidae fəsiləsindən elm üçün yeni olan növ – Macrodinychus (Monomacrodinyohus) bregetovae Hirschmann, 1975 təsvir edib. (Hirkan meşəsinin döşəməsində tapılıb).
- N. Q. Bregetova 1977-ci ildə Ameroseiidae fəsiləsinə aid olan 1 elm üçün yeni növ göstərir – Ameroseiuseumorphus Bregetova — (növ tapılıb Barents dənizinin Xarlov adasında, Naxçıvan şəhərində və Özbəkistanda)
- M. Zacharda 1983-cü ildə Azərbaycan üçün Rhagidiidae fəsiləsinə aid olan Poecilophysis (Dentocheles) pratensis növünü göstərir (tapılıb Ceyranbatan meşə massivində və Hirkan meşəsində, keçmiş Alekseyevka kəndinin ətraflarında).
- Z. Y. Abbasov 1985-ci ildə Bakı şəhəri və şəhər ətrafı zonada yaşayan onurğalı heyvanlar üçün 14 fəsiləyə aid 67 növ ektoparazit gənə göstərir.
- O. X. Aslanov Azərbaycan faunası üçün yeni olan 18 fəsilə və 100-dən çox növ aşkar edib, onlardan da 1 növ Palearktika faunası üçün, 9 fəsilə və 69 növ Qafqaz faunası üçün yenidirlər (1985–2015).
- L. M. Mehdiyeva Abşeron yarımadasında 49 növ tetranixoid gənə tapıb, onlardan da 1 növ Palearktika faunası üçün, 4 növ Qafqaz faunası üçün və 3 növ Azərbaycan faunası üçün yenidirlər (1991–1997). O, həmçinin 9 fəsiləyə aid 47 növ yırtıcı gənə aşkar edib, onlardan da 1 növ – Euseiusapsheronica Abbasova, Mekhtieva, 1991 (fəsilə Phytoseiidae) — elm üçün yenidir.
Azərbaycan faunasında təmsil olunmuş gənə növlərinin içində 1 cins və 59 növ milli endem, 61 növ Qafqaz endemi, 228 relikt növdür.
Gənələr yarımsinifi haqqında ümumi məlumat (morfoloji xüsusiyyətlər bioekologiyası, fərqli cəhətləri)
Yarımsinifin nümayəndələri müxtəlif həyat tərzinə malik olan xırda və orta ölçülü hörümçəkkimilərdir (0,1–30 mm). Rəngləri müxtəlifdir: ağ, qara, yaşıl, sarı, narıncı, darçını, qonur-qırmızı və boz olur. Örtükləri nazik və ya möhkəm qalxancıqlarla örtülüdürlər. Gənələr müxtəlif cür buğumlaşmış bədənə malikdirlər. Bu qrupda şoxlu miqdarda buğumlara malik olan və bununla bövlərə oxşarlıq təşkil edən formalardan başlamış yalançı əqrəblərin, otbiçənlərin və hörümçəklərin buğumlaşma xarakterinə yaxınlaşan formalara qədər bütün keçid formaları müşahidə edilir. Çox hallarda gənələrin bədəni ümumiyyətlə buğumlaşmamışdır. Xeliserlərin və pedipalpların buğumları adətən az-çox hərəkətli başcığa və ya xortuma birləşmişdir. Xeliserlər qısqacvarıdırlar və ya sorucu ağız aparatının tərkibinə daxildirlər. Gənələrin bir qismi tənəffüs orqanlarından məhrumdur, lakin əksəriyyəti traxeyalarla tənəffüs edir. Gözləri 1–2 cütdür; çoxunun gözü olmur. Mədələri kisəşəkillidir, qansoran formalarda kor çıxıntılarla təchiz olunub. Kor çıxıntılar qanla dolur, bu da bədənin köpməsinə səbəb olur. Ifrazat orqanları malpigi boruları ilə təmsil edilib. Bəzi gənələrdə koksal vəziləri də var. Qansoran gənələrdə sekretı qanın laxtalanmasına mane olan tüpürcək vəziləri var. Bəzi fəsilələrin nümayəndələri tor ifraz edirlər. Tor vəzilərin axarları pedipalplarda açılır. Gənələr üçün cinsi dimorfizim xasdır. Əksər hallarda dişi fərdin mayalanması spermatoforun köməyi ilə həyata keçirilir. Ancaq bəzi formaların erkəklərində həqiqi kopulyativ orqanı var.
Gənələrin əksəriyyəti yumurta qoyur, bir qismi isə diri doğanlardır. Sürfələr altıayaqlıdırlar. Nimfa yetkin fərd kimi 4 cüt ayağa malikdir, ancaq cinsi dəlikdən məhrumdur. Adətən bir neçə nimfa mərhələsi mövcuddur.
Gənələr dünyanın hər yerində yayılmışdır. Əsasən quruda, bir qismi dəniz, çay, göllərdə, bulaqlarda, bəzən bataqlıqlarda yaşayır. Gənələrin içində yırtıcılar, saprofaq, mikofaq, fitofaq, cücülərin, quruda yaşayan yengəc və qarınayaqlı molyuskların kommensalları, buğumayaqlıların, dəritikanlıların, suda-quruda yaşayanların, sürünənlərin, quşların və məməlilərin ekto- və endoparazitləri var.
Gənələrin əhəmiyyəti
Bir çox gənələr (zirehli gənələr, raqidiidlər, kunaksidlər) torpağın törəmə prosesində iştirak edirlər. Gənələrin içində transmissiv xəstəliklərin (ensefalitlər, babasilli isitmələr və s.) törədicilərin, o cümlədən virus, rikketsiya, bakteriya, spiroxetlərin, anaplazmaların, piroplazmaların keçirənləri və bəzi lentşəkilli qurdların aralıq sahibləri var.
Bir çox bitkiyeyən gənə (tetranixoid, fir gənələri və bir sıra akarid, oribatid və tideid gənələri) kənd təsərrüfatı bitkilərinin təhlükəli ziyanvericiləridirlər;bəzi tetranixid və fir gənələri bitki virusların keçiriciləridirlər. Anbar gənələri taxıl və taxıl məhsullarını korlayırlar, müxtəlif qida məhsullarının, məsələn, pendirin, qəhvənin və ilaxır korlanmasına səbəb olurlar.
Bir çox gənə (qoturluq gənələri, lələkyeyən gənələr, demodisid gənələr və s.) insan və heyvanlarda ağır xəstəliklər törədirlər. Yırtıcı gənələrin arasında ziyanverici gənələrlə və başqa xırda buğumayaqlılarla qidalanan çoxsaylı növlər var. Onlardan bəziləri mədəni bitkilərin ziyanvericilərə qarşı bioloji üsulla mübarizədə müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.
Torpaqda yaşayan gənələr torpağın və ümumiyyətlə ətraf mühitin vəziyyətinin indikatorlar kimi istifadə oluna bilərlər.
Gənələrin paleontologiyası
Gənələr qazıntı vəziyyətdə Şotlandiyanın Devonundan məlumdurlar (Nanorchestidae, Pachygnathidae, Alicorhagiidae, Tydeidae fəsilələri).
Taksonomiya
- dəstəüstü
- Parasitiformes dəstəüstü
-
- dəstəüstü
-
Dəstəüstü Parasitiformes seu Anactinotrichida
- dəstə Amblyseius azerbajanicus Abbasova, 1970
- A.beglarovi Abbasova, 1970
- Amblysei Mesostigmataseu Gamasida, Fəsilə Phytoseiidae
- eusbregetovae (Abbasova, 1970)
- Neoseiulusmuganicus (Abbasova, 1970)
- N.sugonjaevi (Wainstein et Abbasova, 1974)
- Euseiusapsheronicus Abbasova, Mekhtieva,1991
- Amblydromella (Amblydromella) wainsteini (Abbasova, 1970)
- A.(A.) hadzhievi (Abbasova, 1970)
- A.(Aphanoseius) caucasica (Abbasova, 1970)
Dəstəüstü Acariformesseu Actinotrichida, dəstə Actinedida, Fəsilə Tideidae
- Tydeuslongisetosus Kuznetzov et Zapletina, 1973
- T.praedius Kuznetzov et Zapletina, 1972
- Lorryiapraefatus (Kuznetzov et Zapletina, 1973)
- L.optimus (Kuznetzov et Zapletina, 1973)
- L.obnoxius (Kuznetzov et Zapletina, 1972)
Fəsilə Tetranychidae
- Oligonychus (Oligonyshus) pruni Mitrofanov et Zapletina, 1973
Fəsilə Trombiculidae
- Miyatrombicula caucasica Muljarskaja, 1973
- Microtrombicula azerbaidjanica Muljarskaja, Verdieva, Tchirkova, 1970
- M.traubi Muljarskaja et Verdieva, 1974
- M.subtropica Muljarskaja, 1973
- Myotrombicularhinolophi Muljarskaja, 1971
- Sasatrombiculamussaevi (Muljarskaja, 1970)
- Neotrombiculaalizadei Muljarskaja, 1971
- N.rostrata Muljarskaja, 1973
- N.microchiropteri Muljarskaja, 1971
- Schoutedenichiamontschadskyi Muljarskaja, 1971
- Sch.dogieli Muljarskaja, 1971
- Riedliniaassadov iMuljarskaja et Dubovchenko, 1970
- Trombigastiaschlugeri Muljarskajaet Dubovchenko, 1970
Dəstə Oribatida Fəsilə Hermanniellidae
- Hermanniellagibber Kulijev, 1979
Fəsilə Licnobelbidae
- Gymnodamaeustrichosus (Kulijev, 1979)
- Jacotellafrondeus (Kulijev, 1979)
Fəsilə Damaeidae
- Belbaaurata Kulijev, 1967
- Belbodamaeus(Lanibella) marginatus Kulijev, 1967
- Damaeus (Epidamaeus) pinguis (Kulijev, 1967)
Fəsilə Xenillidae
- Xenillussculptrus Kulijev, 1963
Fəsilə Oppiidae
- Anomaloppiachitinofincta
- Multioppiaghiljarovi
- Ramusella (İnsculptoppia) krivolutskyi
- R.(Rectoppia) debililamellata
- Rhinoppiabulanovae
- Moritzoppia (Moritzoppia) longohisterosoma
- M.(M.) sitnikovae (Kulijev, 1962)
- Oxyoppia (Dzarogneta) dubia (Kulijev, 1966)
- Epimerellasmirnovi (Kulijev, 1962)
- Gredosellacapitata (Kulijev, 1967)
Fəsilə Carabodidae
- Carabodes (Carabodes) comas Kulijev, 1979
- C.(Flexa) dubius Kulijev, 1968
- C.(F.) scopulae Kulijev, 1968
Fəsilə Oribatellidae
- Ferolocellacribraria (Kulijev, 1977)
- Joeliadubia (Kulijev, 1967)
- J.spinaKulijev, 1967
- Oribatella (Oribatella) bulanovae Kulijev, 1967
- O.(O.) nigra Kulijev, 1967
Fəsilə Ceratozetidae
- Ceratozetellacuspidodenticulata (Kulijev, 1962)
Fəsilə Oribatulidae
- Oribatula (Zygoribatula) clavatotrichobothria (Kulijev, 1962)
Fəsilə Hemileiidae
- Hemileius (Simkinia) ovalis Kulijev, 1968
- Hemileius (Urubambates) schachtachtinskoi (Kulijev, 1961)
Fəsilə Liebstadiidae
- Liebstadia (Liebstadia) parabadensis (Kulijev, 1968)
Fəsilə Scheloribatidae
- Scheloribateslongus Kulijev, 1968
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2012.
- (Kulijev, 1962)
- (Kulijev, 1966)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Geneler lat Acari heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin horumcekkimiler sinfine aid heyvan yarimsinfi GenelerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip XeliserlilerSinif HorumcekkimilerYarimsinif GenelerBeynelxalq elmi adiAcari Uilyam Elford Lic 1817Sekil axtarisiITIS 733321NCBI 6933EOL 2586535FW 155665 Gene tund qirmizi qehveyi rengde yasti oval 8 ayaqli bir parazitdir Memeliler quslar ve surunenlerden qan emerek yasayarlar Bahar ve yay movsumunde yasilliq sahelerde olurlar Dislemeleri agrisizdir Bir nece gun icinde qasinti ve ya genenin gorulmesiyle ferq ediler Bir cox bakteriya ve virusu heyvanlardan insanlara bulasdira biler Gene ile bulasan xesteliklerin coxu yuksek qizdirmayla seyr eden lyme xesteliyi donme qizdirma tularemi kimi ve son zamanlarda seslenilen mualicesi olmayan genelerin bulasdirdiqlari viruslarla yaranan Krim Kongo qanamali qizdirma sayila bilmekdedir Bu xestelik Azerbaycanda son illerde gorulmekde olsa da ilk olaraq 1944 cu ilde Krimda 1956 ci ilde de Konqoda gorulmusdur KKQQ xesteliyi gene dislemesinden 1 3 gun icinde en cox 9 gun qizdirma qiriqliq bas agrisi halsizliq oynaq agrilari istahsizliq bezen qusma qarin agrisi ve ishalla baslar Bedenin deyisik yerlerinde ozbasina yaranan goyermeler burun qanamasi ve qan itirmeye qeder davam edir Ekseriyyetle qaraciyer boyrek ve agciyer qeyri kafiliye getirib cixarib 50 nisbetinde oldurucu olmaqdadir Geneden qorunmaq ucun aciq ve yasilliq sahelerde bedeni tamamile ortecek geyimler geyilmeli ve aciq rengli paltarlar secim edilmelidir Genelerin bedene gire bileceyi aciqliqlarin baglanilmasi ehemiyyetlidir Col sahelere gedildiyinde bedenin aciqda qalan qisimlerine repellent olaraq bilinen bocek qovucu maddelerin surtulmesi genelerin bir nece saat bedene yaxinlasmalarini manee toretmekdedir Beden gene cehetden tez tez nezaret edilmeli gene varsa bir pens ve ya maqqasla genenin deriye yapisdigi yerden tutulub saga sola oynadilaraq mismar cixarar kimi cixarilmalidir Gene bedenden ne qeder qisa muddetde cixarilsa xestelik riski de o qeder azalmaqdadir Heyvan sahibleri heyvanlarini ve siginacaqlarini genelere qarsi usuluna gore dermanlamali Genelerin dunyada ve Azerbaycanda novlerin sayi ve sistemiDunyada 50 minden cox o cumleden Azerbaycanda 1301 gene novu 171 fesile melumdur Geneler yarimsinifi iki desteustuye bolunur 1 Acariformes ve ya Actinotrichida ve 2 Parasitiformes ve ya Anactinotrichida Acariformes desteustuye 4 deste daxildir 1 Tarsonemida 2 Oribatida 3 Acaridida 4 Actinedida Parasitiformes desteustuye de 4 deste daxildir 1 Gamasida 2 Ixsodida 3 Holothyrida 4 Opilioacarida Azerbaycanda genelerin oyrenilme tarixiR F Savenko 1935 ci ilde Naxcivan MR ucun 4 nov bitkiyeyen gene Tetranychusalthaeae Pediculopsisgraminum Eriophyesvitis E pyri gosterir B I Pomerantsev ve N V Matikasvili B V Lotoskinin istiraki ile 1940 ci ilde Azerbaycan ucun 6 cinse aid 22 nov iksod gene qeyd edirler V I Kurcatov D A Mirzebeyov N S Abusalimov 1946 ci ilde Azerbaycan ucun 6 cinse aid 24 nov iksod gene gosterirler A A Zaxvatkin 1949 cu ilde S H Xelilovanin yigimlari gore 2 elm ucun yeni olan nov tesvir etdi Cheyletuscaucasicus ve Ch rohdendorfi Her iki nov Cheyletidae fesilesine aiddir V B Dubinin 1950 ci ilde Lenkeran duzenliyi ucun 85 nov lelekyeyen gene gosterir N S Abusalimov 1951 ci ilde Azerbaycan ucun 29 nov iksod genesi 4 nov arqas genesi 2 nov deniz genesi 2 nov tor genesi 7 nov anbar genesi 4 nov xeyletid genesi 4 cinse aid 6 nov qoturluq genesi 2 nov demodisid genesi 6 nov fir genesi gosterir S H Xelilova Azerbaycanda anbar tetranixoid fir ve xeyletid genelerini oyrenib 1951 1970 O 1953 cu ilde bir elm ucun yeni olan briobiid gene novu tesvir edib Bryobiaapsheronica E H Qasimov1959 cu ilde Azerbaycan ucun 7 nov su genesi gosterir A T Haciyev Azerbaycan ucun 152 nov qamazid gene gosterir 1959 1992 A T Baqdasarian Naxcivan MR ucun 33 nov tetranixoid gene qeyd edir 1960 1964 3 nov briobiid geneni Bryobianasrvasensis B dubinini Petrobiadzhul faensis o 1960 ci ilde elm ucun yeni kimi tesvir edir K A Quliyev Azerbaycanda 115 novoribatid gene askar edib ve onlardan 31 novu elm ucun yeni kimi tesvir edib 1961 1979 A Q Reytblat 1963 cu ilde Azerbaycandan elm ucun yeni kimi 2 nov qamazid gene tesvir edib Z F Verdiyeva Lenkeran tebii vilayetinde 32 nov trombikulid gene askar edib 1963 1973 2 nov Microtrombicula azerbaidjanica Muljarskaja Verdijeva Tchirkova 1970 ve M traubi Muljarskaja Verdijeva 1974 elm ucun yenidir O M Butenko Azerbaycanda 7 cinse aid 17 nov rinonissid genea skar edib 1965 1984 5 nov Rhinonyssusanatidae Butenko 1984 R nyrocae Butenko 1971 Rallinyssuscaspicus Butenko 1976 Mesonyssusstreptopelloides Butenko 1984 Vitznyssustetragis Butenko 1977 elm ucun yenidir E C Abbasova Azerbaycanin fitoseiid genelerini oyrenib O bu genelerin 70 e yaxin novunuaskar edib ve onlardan 9 novu elm ucun yeni kimi tesvir edib 1965 1991 N S Abusalimov 1966 ci ilde Azerbaycan ucun 8 nov arqas genesi gosterir S M Eliyeva Quba Xacmaz zonasi ucun 30 fesileye aid 62 nov oribatid gene gosterir 1966 1970 O A Krivolutski 1966 ci ilde Hirkan meseleri ucun 128 nov oribatid gene gosterir 2 nov elm ucun yenidir Liacarus lenkoranicus Hafenrefferiella hircanica T A Dubovcenko yarasalarda 69 nov gene askar edib 1966 1970 4 nov trombukulid gene elm ucun yenidir Sasatrombiculamussaevi Muljarskaja 1970 Neotrombiculaalizadei Muljarskaja 1971 Riedliniaassadovi Muljarskaja et Dubovchenko 1970 Trombigastiaschlugeri Muljarskaja et Dubovchenko 1970 Q S Kadjaya Azerbaycandan elm ucun yeni olan 2 cins Volginia ve Paraforsellina ve 3 nov Volginiatalyshiana Paraforselliniasaljanica Tyrophagusshushaensis akaroidgene tesvir edib 1967 1973 V P Zapletina Kicik Qafqazin Azerbaycan hissesinin tetranixoid genelerini oyrenib ve 3 fesileye aid 5 nov askar edib 1967 1972 Onlardan biri Oligonychuspruni Mitrofanov et Zapletina 1973 elm ucun yenidir O hemcinin 8 nov tideid genesi tapib onlardan da besi elm ucun yenidirler E E Abdullayeva Azerbaycanin akaroid genelerini oyrenib ve 4 fesileye aid 47 nov askar edib 1968 1972 Onlardan bir nov Colvoliapriapus elm ucun yenidir 1980 ci ilde V I Volqin onun tesvirini verib O hemcinin 10 nov yirtici xeyletidgene tapib Onlardan da biri Lepidochelacaucasica elm ucun yenidir 1978 ci ilde V I Volqin onuntesvirini edib Z E Mustafayeva Azerbaycanin sinantrop ve ev quslarin ektoparazitlerini oyrenib ve hemin quslarda 35 nov ektoparazit gene askar edib 1968 1972 E H Qasimov 1972 ci ilde Azerbaycanin sirin sulari ucun 5 fesileye aid 9 nov su genesi qeyd edir V D Sevastyanov 1974 cu ilde Naxcivan MR den elm ucun yeni olan 2 nov tarsonemid gene tesvir edir Bakerdaniaflabellifolia Sevastyanov 1974 Pygmephoridae fesilesi ve Imparipescavernophilus Sevastyanov 1974 Scutacaridae fesilesi N I Malcenkova 1975 ci ilde Azerbaycanin uzum baglari ucun 5 nov yastibeden gene 2 nov tor genesi 4 nov fir genesi 1 nov tideid genesi ve 9 nov fitoseiid gene gosterir W Hirschmann 1975 ci ilde cenub serqi Azerbaycandan Uropodidae fesilesinden elm ucun yeni olan nov Macrodinychus Monomacrodinyohus bregetovae Hirschmann 1975 tesvir edib Hirkan mesesinin dosemesinde tapilib N Q Bregetova 1977 ci ilde Ameroseiidae fesilesine aid olan 1 elm ucun yeni nov gosterir Ameroseiuseumorphus Bregetova nov tapilib Barents denizinin Xarlov adasinda Naxcivan seherinde ve Ozbekistanda M Zacharda 1983 cu ilde Azerbaycan ucun Rhagidiidae fesilesine aid olan Poecilophysis Dentocheles pratensis novunu gosterir tapilib Ceyranbatan mese massivinde ve Hirkan mesesinde kecmis Alekseyevka kendinin etraflarinda Z Y Abbasov 1985 ci ilde Baki seheri ve seher etrafi zonada yasayan onurgali heyvanlar ucun 14 fesileye aid 67 nov ektoparazit gene gosterir O X Aslanov Azerbaycan faunasi ucun yeni olan 18 fesile ve 100 den cox nov askar edib onlardan da 1 nov Palearktika faunasi ucun 9 fesile ve 69 nov Qafqaz faunasi ucun yenidirler 1985 2015 L M Mehdiyeva Abseron yarimadasinda 49 nov tetranixoid gene tapib onlardan da 1 nov Palearktika faunasi ucun 4 nov Qafqaz faunasi ucun ve 3 nov Azerbaycan faunasi ucun yenidirler 1991 1997 O hemcinin 9 fesileye aid 47 nov yirtici gene askar edib onlardan da 1 nov Euseiusapsheronica Abbasova Mekhtieva 1991 fesile Phytoseiidae elm ucun yenidir Azerbaycan faunasinda temsil olunmus gene novlerinin icinde 1 cins ve 59 nov milli endem 61 nov Qafqaz endemi 228 relikt novdur Geneler yarimsinifi haqqinda umumi melumat morfoloji xususiyyetler bioekologiyasi ferqli cehetleri Yarimsinifin numayendeleri muxtelif heyat terzine malik olan xirda ve orta olculu horumcekkimilerdir 0 1 30 mm Rengleri muxtelifdir ag qara yasil sari narinci darcini qonur qirmizi ve boz olur Ortukleri nazik ve ya mohkem qalxanciqlarla ortuludurler Geneler muxtelif cur bugumlasmis bedene malikdirler Bu qrupda soxlu miqdarda bugumlara malik olan ve bununla bovlere oxsarliq teskil eden formalardan baslamis yalanci eqreblerin otbicenlerin ve horumceklerin bugumlasma xarakterine yaxinlasan formalara qeder butun kecid formalari musahide edilir Cox hallarda genelerin bedeni umumiyyetle bugumlasmamisdir Xeliserlerin ve pedipalplarin bugumlari adeten az cox hereketli basciga ve ya xortuma birlesmisdir Xeliserler qisqacvaridirlar ve ya sorucu agiz aparatinin terkibine daxildirler Genelerin bir qismi teneffus orqanlarindan mehrumdur lakin ekseriyyeti traxeyalarla teneffus edir Gozleri 1 2 cutdur coxunun gozu olmur Medeleri kisesekillidir qansoran formalarda kor cixintilarla techiz olunub Kor cixintilar qanla dolur bu da bedenin kopmesine sebeb olur Ifrazat orqanlari malpigi borulari ile temsil edilib Bezi genelerde koksal vezileri de var Qansoran genelerde sekreti qanin laxtalanmasina mane olan tupurcek vezileri var Bezi fesilelerin numayendeleri tor ifraz edirler Tor vezilerin axarlari pedipalplarda acilir Geneler ucun cinsi dimorfizim xasdir Ekser hallarda disi ferdin mayalanmasi spermatoforun komeyi ile heyata kecirilir Ancaq bezi formalarin erkeklerinde heqiqi kopulyativ orqani var Genelerin ekseriyyeti yumurta qoyur bir qismi ise diri doganlardir Surfeler altiayaqlidirlar Nimfa yetkin ferd kimi 4 cut ayaga malikdir ancaq cinsi delikden mehrumdur Adeten bir nece nimfa merhelesi movcuddur Geneler dunyanin her yerinde yayilmisdir Esasen quruda bir qismi deniz cay gollerde bulaqlarda bezen bataqliqlarda yasayir Genelerin icinde yirticilar saprofaq mikofaq fitofaq cuculerin quruda yasayan yengec ve qarinayaqli molyusklarin kommensallari bugumayaqlilarin deritikanlilarin suda quruda yasayanlarin surunenlerin quslarin ve memelilerin ekto ve endoparazitleri var Genelerin ehemiyyetiBir cox geneler zirehli geneler raqidiidler kunaksidler torpagin toreme prosesinde istirak edirler Genelerin icinde transmissiv xesteliklerin ensefalitler babasilli isitmeler ve s toredicilerin o cumleden virus rikketsiya bakteriya spiroxetlerin anaplazmalarin piroplazmalarin kecirenleri ve bezi lentsekilli qurdlarin araliq sahibleri var Bir cox bitkiyeyen gene tetranixoid fir geneleri ve bir sira akarid oribatid ve tideid geneleri kend teserrufati bitkilerinin tehlukeli ziyanvericileridirler bezi tetranixid ve fir geneleri bitki viruslarin keciricileridirler Anbar geneleri taxil ve taxil mehsullarini korlayirlar muxtelif qida mehsullarinin meselen pendirin qehvenin ve ilaxir korlanmasina sebeb olurlar Bir cox gene qoturluq geneleri lelekyeyen geneler demodisid geneler ve s insan ve heyvanlarda agir xestelikler toredirler Yirtici genelerin arasinda ziyanverici genelerle ve basqa xirda bugumayaqlilarla qidalanan coxsayli novler var Onlardan bezileri medeni bitkilerin ziyanvericilere qarsi bioloji usulla mubarizede muveffeqiyyetle istifade olunur Torpaqda yasayan geneler torpagin ve umumiyyetle etraf muhitin veziyyetinin indikatorlar kimi istifade oluna bilerler Genelerin paleontologiyasiGeneler qazinti veziyyetde Sotlandiyanin Devonundan melumdurlar Nanorchestidae Pachygnathidae Alicorhagiidae Tydeidae fesileleri Taksonomiyadesteustu Parasitiformes desteustu desteustuDesteustu Parasitiformes seu Anactinotrichida deste Amblyseius azerbajanicus Abbasova 1970A beglarovi Abbasova 1970 Amblysei Mesostigmataseu Gamasida Fesile Phytoseiidae eusbregetovae Abbasova 1970 Neoseiulusmuganicus Abbasova 1970 N sugonjaevi Wainstein et Abbasova 1974 Euseiusapsheronicus Abbasova Mekhtieva 1991 Amblydromella Amblydromella wainsteini Abbasova 1970 A A hadzhievi Abbasova 1970 A Aphanoseius caucasica Abbasova 1970 Desteustu Acariformesseu Actinotrichida deste Actinedida Fesile Tideidae Tydeuslongisetosus Kuznetzov et Zapletina 1973 T praedius Kuznetzov et Zapletina 1972 Lorryiapraefatus Kuznetzov et Zapletina 1973 L optimus Kuznetzov et Zapletina 1973 L obnoxius Kuznetzov et Zapletina 1972 Fesile Tetranychidae Oligonychus Oligonyshus pruni Mitrofanov et Zapletina 1973Fesile Trombiculidae Miyatrombicula caucasica Muljarskaja 1973 Microtrombicula azerbaidjanica Muljarskaja Verdieva Tchirkova 1970 M traubi Muljarskaja et Verdieva 1974 M subtropica Muljarskaja 1973 Myotrombicularhinolophi Muljarskaja 1971 Sasatrombiculamussaevi Muljarskaja 1970 Neotrombiculaalizadei Muljarskaja 1971 N rostrata Muljarskaja 1973 N microchiropteri Muljarskaja 1971 Schoutedenichiamontschadskyi Muljarskaja 1971 Sch dogieli Muljarskaja 1971 Riedliniaassadov iMuljarskaja et Dubovchenko 1970 Trombigastiaschlugeri Muljarskajaet Dubovchenko 1970Deste Oribatida Fesile Hermanniellidae Hermanniellagibber Kulijev 1979Fesile Licnobelbidae Gymnodamaeustrichosus Kulijev 1979 Jacotellafrondeus Kulijev 1979 Fesile Damaeidae Belbaaurata Kulijev 1967 Belbodamaeus Lanibella marginatus Kulijev 1967 Damaeus Epidamaeus pinguis Kulijev 1967 Fesile Xenillidae Xenillussculptrus Kulijev 1963Fesile Oppiidae Anomaloppiachitinofincta Multioppiaghiljarovi Ramusella Insculptoppia krivolutskyi R Rectoppia debililamellata Rhinoppiabulanovae Moritzoppia Moritzoppia longohisterosoma M M sitnikovae Kulijev 1962 Oxyoppia Dzarogneta dubia Kulijev 1966 Epimerellasmirnovi Kulijev 1962 Gredosellacapitata Kulijev 1967 Fesile Carabodidae Carabodes Carabodes comas Kulijev 1979 C Flexa dubius Kulijev 1968 C F scopulae Kulijev 1968Fesile Oribatellidae Ferolocellacribraria Kulijev 1977 Joeliadubia Kulijev 1967 J spinaKulijev 1967 Oribatella Oribatella bulanovae Kulijev 1967 O O nigra Kulijev 1967Fesile Ceratozetidae Ceratozetellacuspidodenticulata Kulijev 1962 Fesile Oribatulidae Oribatula Zygoribatula clavatotrichobothria Kulijev 1962 Fesile Hemileiidae Hemileius Simkinia ovalis Kulijev 1968 Hemileius Urubambates schachtachtinskoi Kulijev 1961 Fesile Liebstadiidae Liebstadia Liebstadia parabadensis Kulijev 1968 Fesile Scheloribatidae Scheloribateslongus Kulijev 1968IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2012 Kulijev 1962 Kulijev 1966 Hemcinin baxEnsefalit