Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bövlər (lat. Solifugae) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin hörümçəkkimilər sinfinə aid heyvan dəstəsi. 50–70 mm, az qismi 10–15 mm ölçüdə olurlar. Qonur-sarı, sarımtıl, nadir hallarda alabəzək və ya tünd rəngdə olurlar. "Solpuqi" sözü latın dilindən tərcümədə "günəşdən qaçan deməkdir.
| Bövlər | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Dəstə: Bövlər | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Ümumi quruluşu
Baş-döş şöbədə xeliser, pedipalplar və 4 cüt yürüş ayaqları yerləşir. Xeliserləri iridir, güclü qısqaclara malikdir. Bövlərin pedipalpları quruluşuna görə ayaqlara oxşayır, lakin caynaqları yoxdur. Pedipalplar müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir. Onlar hərəkətə, şikarın tutulmasına xidmət edir, həmçinin hissetmə orqanıdır. Cütləşmə zamanı erkək fərd pedipalplar vasitəsilə dişi fərdi saxlayır. Ayaqlar quruluşuna görə fərqlənir. Birinci cüt ayaqlar daha nazik və qısadır, hissetmə funksiyası daşıyır. Digər ayaqlar hərəkətə xidmət edir, pəncələri buğumlu olub, caynaqla nəhayətlənir. Qarıncıq şöbə iri olub, 10 buğumdan təşkil olunmuşdur. Cinsi dəlik birinci qarın buğumunda yerləşir. Solpuqilərin bütün bədəni müxtəlif uzunluqda olan tükcüklərlə örtülmüşdür. Belə tüklü, iri ölçülü bədən və cəld hərəkət etmələri onları çox qorxunc edir. Bövlər böyük sürətlə qaçır, şaquli səthə asanlıqla dırmanır, hətta 1m məsafəyə tullana bilir. Düşməni ilə qarşılaşdıqda bövlər qorxuducu vəziyyət alırlar:bədənin ön tərəfini yuxarı qaldırır, xeliseri açıq vəziyyətdə önə doğru, pedipalpları və ön ətrafları düşmənə qarşı istiqamətlənir. Bəzi növləri belə halda səs də çıxara bilirlər.
Traxeya sisteminin güclü inkişaf etməsi bövlər üçün səciyyəvi əlamətlərdən biridir. Əsas traxeya boruları ikinci və üçüncü qarın buğumlarının kənarlarında cüt nəfəsgahla xaricə açılır. Nəfəsgahlar tükcüklərlə örtülmüşdür. Bundan başqa 4-cü qarın buğumunda tək nəfəsgah və baş-döş şöbədə bir cüt nəfəsgahlar da vardır.
Həyat tərzi
Bövlər gecələr daha fəal olurlar. Gündüzlər isə müxtəlif yerlərdə—daşların altında, gəmiricilərin və digər heyvanların yuvalarında gizlənirlər. Xeliseləri ilə bəzən torpağı qazaraq yuva düzəldirlər, lakin bövlərin günəş sevən növləri də vardır. Hətta İspaniyada bövləri "günəş hörümçəkləri" adlandırırlar. Orta Asiyada günəşsevən böv (lat. Paragaleodes heliophilus) növü gündüz həyat tərzi keçirir.
Bövlər, əsasən həşəratlarla, qismən çoxayaqlılarla, hörümçəklərlə, məryəm qurdları və s. ilə qidalanırlar. Onlar termitlərin yuvalarını dağıdırlar, hətta Kaliforniyada arı pətəklərini dağıtmaları haqqında məlumat da vardır. Bövlərdə zəhər vəziləri olmadığından insanlar üçün heç bir təhlükə yaratmırlar. Bəzi iri bövlər insanı sancdıqda xeliserləri vasitəsilə sancdıqları nahiyəyə mikroorqanizmlər keçirərək iltihaba səbəb olurlar, lakin kiçik ölçülü bövlər heç insan dərisini sanca bilmirlər.
Çoxalması və inkişafı
Bövlərin erkək fərdləri dişi fərdi qoxusuna görə axtarıb tapır və gecələr cütləşirlər. Cütləşmə zamanı erkək fərd daha fəal, dişi fərd isə hərəkətsiz olur. Erkək fərd torpağa spermatofor qoyduqdan sonra, onu xeliseri vasitəsilə dişi fərdin cinsi dəliyinə daxil edir. Bu proses bir neçə dəqiqə davam edir. Dişi fərd mayalandıqdan sonra fəallaşır, bu zaman erkək solpuqi dişi fərdin onu yeməsindən qorxaraq qaçır. Mayalanmış dişi fərd çox aqressiv olur, daha çox qidalanır. Yaxşı qidalandıqdan sonra, yumurta qoymağa başlayır. Bövlər növlərinin müxtəlifliyindən asılı olaraq, 30-dan 200-ə qədər yumurta qoyurlar. Embrional inkişaf dişi fərdin yumurta borularında getdiyi üçün qoyulmuş yumurtalardan tezliklə hərəkətiz kiçik solpuqilər çıxır. Onların bədənləri şəffaf, buğumsuz və tüksüz olur. 2–3 həftədən sonra qabıqdəyişmə baş verir. Bu zaman buğumlu, tükcüklü yeni örtük əmələ gəlir və kiçik bövlər hərəkət etməyə başlayırlar. Dişi fərd kiçik bövlərin bədəni möhkəmlənənə qədər onların yanında qalır. Hətta onları qidalandırmaları haqda məlumat vardır. Bövlərin həyatında qış və yay diapauzası da müşahidə olunur.
Yayılması
Solpuqilərin 700-ə qədər növü məlumdur. Onlar ən çox tropik, subtropik, qismən də mülayim qurşaqların çöl və səhralarında yayılmışlar. Keçmiş SSRİ-də 50-yə yaxın növü olub, Orta Asiyada, Qafqazda, Zaqafqaziyada, Krımda, Don çayının aşağı hissəsindən Ural çayına qədər uzanan çöllərdə yayılmışlar. Bunlardan 5 sm ölçüdə olan adi solpuqi (lat. Galeodes araneoides) keçmiş ittifaqın Avropa hissəsində, Krım və Qafqazda, 6.5 sm ölçüdə olan Xəzər solpuqisi (lat. G.caspius) Orta Asiyada, 7 sm ölçüdə olan boz solpuqi (lat. G.fumigatus) növü Türkmənistanda geniş yayılmışdır.
Rhagodes cinsindən olan solpuqilər Zaqafqaziyada və Türkmənistanda daha çox rast gəlinir. Bu cinsin nümayəndələri qısa ayaqları, alabəzək və ya tünd rəngli bədənlərinə görə fərqlənirlər. Karschia cinsinin sarı rəngli nümayəndələri Zaqafqaziyanın və Orta Asiyanın dağlıq ərazilərində, dəniz səviyyəsindən 3000 m yüksəklikdə rast gəlinir.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2007.
- Prendini L. Order Solifugae Sundevall, 1833. // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / red. Z. Zhang 2011. C. 3148, burax. 1. S. 118. , 978-1-86977-850-7
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bovler lat Solifugae heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin horumcekkimiler sinfine aid heyvan destesi 50 70 mm az qismi 10 15 mm olcude olurlar Qonur sari sarimtil nadir hallarda alabezek ve ya tund rengde olurlar Solpuqi sozu latin dilinden tercumede gunesden qacan demekdir BovlerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip XeliserlilerSinif HorumcekkimilerDeste BovlerBeynelxalq elmi adiSolifugae Karl Yakob Sundeval 1833Sekil axtarisiITIS 690742NCBI 41356EOL 8547FW 57516Umumi qurulusuBas dos sobede xeliser pedipalplar ve 4 cut yurus ayaqlari yerlesir Xeliserleri iridir guclu qisqaclara malikdir Bovlerin pedipalplari qurulusuna gore ayaqlara oxsayir lakin caynaqlari yoxdur Pedipalplar muxtelif funksiyalar yerine yetirir Onlar herekete sikarin tutulmasina xidmet edir hemcinin hissetme orqanidir Cutlesme zamani erkek ferd pedipalplar vasitesile disi ferdi saxlayir Ayaqlar qurulusuna gore ferqlenir Birinci cut ayaqlar daha nazik ve qisadir hissetme funksiyasi dasiyir Diger ayaqlar herekete xidmet edir penceleri bugumlu olub caynaqla nehayetlenir Qarinciq sobe iri olub 10 bugumdan teskil olunmusdur Cinsi delik birinci qarin bugumunda yerlesir Solpuqilerin butun bedeni muxtelif uzunluqda olan tukcuklerle ortulmusdur Bele tuklu iri olculu beden ve celd hereket etmeleri onlari cox qorxunc edir Bovler boyuk suretle qacir saquli sethe asanliqla dirmanir hetta 1m mesafeye tullana bilir Dusmeni ile qarsilasdiqda bovler qorxuducu veziyyet alirlar bedenin on terefini yuxari qaldirir xeliseri aciq veziyyetde one dogru pedipalplari ve on etraflari dusmene qarsi istiqametlenir Bezi novleri bele halda ses de cixara bilirler Traxeya sisteminin guclu inkisaf etmesi bovler ucun seciyyevi elametlerden biridir Esas traxeya borulari ikinci ve ucuncu qarin bugumlarinin kenarlarinda cut nefesgahla xarice acilir Nefesgahlar tukcuklerle ortulmusdur Bundan basqa 4 cu qarin bugumunda tek nefesgah ve bas dos sobede bir cut nefesgahlar da vardir Heyat terziBovler geceler daha feal olurlar Gunduzler ise muxtelif yerlerde daslarin altinda gemiricilerin ve diger heyvanlarin yuvalarinda gizlenirler Xeliseleri ile bezen torpagi qazaraq yuva duzeldirler lakin bovlerin gunes seven novleri de vardir Hetta Ispaniyada bovleri gunes horumcekleri adlandirirlar Orta Asiyada gunesseven bov lat Paragaleodes heliophilus novu gunduz heyat terzi kecirir Bovler esasen heseratlarla qismen coxayaqlilarla horumceklerle meryem qurdlari ve s ile qidalanirlar Onlar termitlerin yuvalarini dagidirlar hetta Kaliforniyada ari peteklerini dagitmalari haqqinda melumat da vardir Bovlerde zeher vezileri olmadigindan insanlar ucun hec bir tehluke yaratmirlar Bezi iri bovler insani sancdiqda xeliserleri vasitesile sancdiqlari nahiyeye mikroorqanizmler kecirerek iltihaba sebeb olurlar lakin kicik olculu bovler hec insan derisini sanca bilmirler Coxalmasi ve inkisafiBovlerin erkek ferdleri disi ferdi qoxusuna gore axtarib tapir ve geceler cutlesirler Cutlesme zamani erkek ferd daha feal disi ferd ise hereketsiz olur Erkek ferd torpaga spermatofor qoyduqdan sonra onu xeliseri vasitesile disi ferdin cinsi deliyine daxil edir Bu proses bir nece deqiqe davam edir Disi ferd mayalandiqdan sonra feallasir bu zaman erkek solpuqi disi ferdin onu yemesinden qorxaraq qacir Mayalanmis disi ferd cox aqressiv olur daha cox qidalanir Yaxsi qidalandiqdan sonra yumurta qoymaga baslayir Bovler novlerinin muxtelifliyinden asili olaraq 30 dan 200 e qeder yumurta qoyurlar Embrional inkisaf disi ferdin yumurta borularinda getdiyi ucun qoyulmus yumurtalardan tezlikle hereketiz kicik solpuqiler cixir Onlarin bedenleri seffaf bugumsuz ve tuksuz olur 2 3 hefteden sonra qabiqdeyisme bas verir Bu zaman bugumlu tukcuklu yeni ortuk emele gelir ve kicik bovler hereket etmeye baslayirlar Disi ferd kicik bovlerin bedeni mohkemlenene qeder onlarin yaninda qalir Hetta onlari qidalandirmalari haqda melumat vardir Bovlerin heyatinda qis ve yay diapauzasi da musahide olunur YayilmasiSolpuqilerin 700 e qeder novu melumdur Onlar en cox tropik subtropik qismen de mulayim qursaqlarin col ve sehralarinda yayilmislar Kecmis SSRI de 50 ye yaxin novu olub Orta Asiyada Qafqazda Zaqafqaziyada Krimda Don cayinin asagi hissesinden Ural cayina qeder uzanan collerde yayilmislar Bunlardan 5 sm olcude olan adi solpuqi lat Galeodes araneoides kecmis ittifaqin Avropa hissesinde Krim ve Qafqazda 6 5 sm olcude olan Xezer solpuqisi lat G caspius Orta Asiyada 7 sm olcude olan boz solpuqi lat G fumigatus novu Turkmenistanda genis yayilmisdir Rhagodes cinsinden olan solpuqiler Zaqafqaziyada ve Turkmenistanda daha cox rast gelinir Bu cinsin numayendeleri qisa ayaqlari alabezek ve ya tund rengli bedenlerine gore ferqlenirler Karschia cinsinin sari rengli numayendeleri Zaqafqaziyanin ve Orta Asiyanin dagliq erazilerinde deniz seviyyesinden 3000 m yukseklikde rast gelinir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2007 Prendini L Order Solifugae Sundevall 1833 Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness red Z Zhang 2011 C 3148 burax 1 S 118 ISBN 978 1 86977 849 1 978 1 86977 850 7