Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İynəcələr (lat. Odonata) — cücülər sinfinə aid heyvan dəstəsi. İki yarımdəstəsi var: () və ().
| İynəcələr | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Ranqsız: Yarımsinif: Şöbə: ???: İynəcələr | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
İynəcə çox qısa müddətdə sürətini saatda 50 km-ə çatdırır. Bir həşəratın bu qədər yüksək sürətlə uçması çox təəccüblüdür. Olimpiadalarda 100 m qaçan idmançıların sürəti saatda 39 km-dir.
Yaxşı uçmağın digər şərti isə iti görmədir. Əgər mükəmməl görmə sistemi olmasa, uçmaq çox təhlükəlidir. Ona görə, müasir təyyarə və helikopterlərin üstün görmə sistemləri var.
İynəcənin də çox üstün görmə sistemi var. Bu həşəratın 30.000 ədəd mikro gözü var. Hər göz ayrı nöqtəni görür. Bu gözlərdən gələn məlumatlar iynəcənin kompüter kimi əməliyyat aparan beyninə ötürülür. Bu sistem sayəsində iynəcə mükəmməl görmə qabiliyyətinə malikdir.
Havalar isindikcə həşəratlar gizləndikləri oymaqlardan, qışladıqları yerlərdən çıxaraq, özlərini günə verir və tədricən fəal həyata qayıdır. Onlar dirçəlib intensiv qidalanır və nəsil verməyə başlayır. Bir sözlə, həşəratların yeni bir aktiv fəaliyyət dövrü başlanır.
İlk yazdan başlayaraq arxların, çayların və göllərin yaxınlıqlarındakı çəmənliklərin və əkinəcəklərin üzərlərilə iri və əlvan rəngli (qırmızı, boz, göy, sarımtıl-boz və sair) həşəratlar uçmağa başlayır. Onların çoxu iki cüt qanadı olan təyyarəni xatırladır.
İynəcələr onurğasız heyvanlardan olub, buğumayaqlılar tipinin həşəratlar sinfinə daxildir. Hazırda dünyada onların 3000, Azərbaycan sularında isə 59 növü tapılmışdır. İynəcələrin həyat tərzi çox maraqlıdır. Onlar 4 inkişaf mərhələsindən keçir: yumurta, sürfə, pup, yetgin və ya imaqo. Birinci üç mərhələ əsasən suda baş verir. Yetgin mərhələlər isə havada fəaliyyət göstərir. Dişi fərdlər suya və ya sudakı bitkilərin, əşyaların su dəyən hissələri üzərinə yumurta qoyur. Yumurtalar selik qaytanında olur. Yumurtalardan çıxan sürfələr 2 ilə qədər suyun dibində yaşayaraq hövzələrin ümumi məhsuldarlığında mühüm rol oynayır. Onlar bentofaq balıqların (çəki, karp, çapaq, lil və başqa) ən sevimli yemidir. Özləri isə müxtəlif həşəratların (ağcaqanad, su böcəkləri) sürfələri ilə qidalanır. Nisbətən iriləri balıq körpələrinə və çömçəquyruqlara da hücum edir.. Bu cür intensiv yırtıcı həyat tərzi keçirən iynəcə sürfələri qısa müddətli pup dövrünə keçir və nəhayət, imaqoya çevrilirlər.
Havada keçən imaqo mərhələsində iynəcələr kənd təsərrüfatı heyvanlarının və insanların sağlamlığı keşiyində durur. Belə ki, iynəcələr heyvanları və insanları narahat edən, onların qanını soran, müxtəlif xəstəliktörədici həşəratların təbii düşmənlərindəndir. Yetgin iynəcələr, əsasən isti vaxtlarda aktiv olur. Onlar, adətən, dəstələrlə, bəzi hallarda isə tək-tək, yer səthinə yaxın məsafələrdə uçur. Yaz və yay aylarında iynəcələr səhərdən ta qaranlıq düşənədək tarlalarda, çəmənliklərdə, meşəliklərdə, bataqlıqlarda, bitkilərlə zəngin su hövzələrində və onların ətrafında yorulmaq bilmədən qanad çalır, qida axtarır və ya öz ovunu təqib edir. Hər bir iynəcə gün ərzində minlərlə ziyanverici həşarat, xüsusilə qansoran ağcaqanadları, hünüləri və başqalarını havada tutub qidalanır. Havada qidalanmaq üçün iynəcələrin yaxşı inkişaf etmiş gözləri, qüvvətli qanadları və güclü çənələri vardır. Gözləri çox iri və hərəkətlidir. Uçarkən iynəcə asanlıqla kiçik həşəratları görür və onları təqib etməyə başlayır. Arabir isə otların və kolların üzərinə qonaraq istirahət edir…
İynəcənin hərəkət qabiliyyəti
İynəcənin manevr qabiliyyəti isə ən təkmil helikopterdən də üstündür. Məsələn, əks istiqamətdən sürətlə gələn yük maşını ilə toqquşmaqdan son anda etdiyi manevr ilə xilas olur. Hətta daha çətin manevrləri belə bacarır.
Tez-tez manevr etməli olan təyyarəçilərin qarşılaşdığı çətinliklərdən biri manevrdən sonra təyyarənin yerə nisbətən vəziyyətinin müəyyən edilməsidir. Əgər təyyarəçi manevrdən sonra hansı tərəfin alt, hansı tərəfin üst olduğunu bir anlıq qarışdırsa, təyyarə düşər. Texniklər bu təhlükəyə qarşı xüsusi cihaz icad ediblər. "Jiroskop" adlanan bu cihaz pilota süni üfüq xətti göstərir. Pilot bu xətlə həqiqi üfüq xəttini müqayisə edir və təyyarənin vəziyyətini dərhal müəyyənləşdirir.
Texniklərin icad etdiyi bu cihazın bənzərindən iynəcə milyon illərdir istifadə edir. İynəcənin gözlərinin qarşısında süni üfüq xətti çəkilmişdir. Bədəni hansı bucaq altında uçsa da, bu sayədə başını daima üfüq xəttinə paralel saxlayır. İynəcənin bədəni uçma zamanı vəziyyətini dəyişdirdikdə başı və bədəni arasındakı tüklərə impuls göndərilir. Bu tüklərin köklərindəki sinir hüceyrələri uçma əzələlərinə iynəcənin havadakı vəziyyəti haqqında məlumat göndərirlər.
Bu sayədə uçma əzələləri də qanad çalma sürətini və sayını avtomatik tənzimləyirlər. Beləliklə, ən çətin manevrlərdə belə iynəcə uçuş istiqamətini və müvazinətini itirmir.
İstinadlar
- Schorr M., Paulson D. R., Dijkstra K. B., Deliry C., Lozano F. World Odonata List (ing.). University of Alabama, 2013.
- ZQ Z., Dijkstra K. B., Bechly G., Bybee S. M., Dow R. A., Dumont H. J., Fleck G., Garrison R. W., Hämäläinen M., Kalkman V. J. et al. The classification and diversity of dragonflies and damselflies (Odonata) (ing.). // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness (Addenda 2013) / Z. Zhang 2013. Vol. 3703, Iss. 1. P. 36–45. doi:10.11646/ZOOTAXA.3703.1.9 PMID:26146682
- Bayramov A. B., Məhərrəmov M. M., Məmmədov İ. B. və başqaları. Naxçıvan Muxtar Respublikasının onurğasızlar faunasının taksonomik spektri. Naxçıvan: Əcəmi, 2014, 320 s.
Mənbə
- Adil Əliyev. Şəbnəm Fərzəli. İynəcələr
Xarici keçidlər
- İynəcələrin anatomiyası 2008-09-17 at the Wayback Machine
- Şimali Amerika iynəcələri
- ABŞ iynəcələri
- Ümumdünya İynəcə Assosiasiyası 2006-12-06 at the Wayback Machine
- İynəcələr
- İynəcələr haqqında xəritələr, fotoşəkillər və başqa informasiyalar
- Florida Universitetində iynəcələr barədə
- Kanadanın Ottava şəhərində iynəcələr
- Dünyadakı iynəcələrin siyahısı 2010-10-28 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Iyneceler lat Odonata cuculer sinfine aid heyvan destesi Iki yarimdestesi var ve IynecelerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarRanqsiz Yarimsinif QanadlilarSobe Qedimqanadlilar IynecelerBeynelxalq elmi adiOdonata J Fabr 1793Sekil axtarisiITIS 101593NCBI 6961EOL 952FW 71353 Iynece cox qisa muddetde suretini saatda 50 km e catdirir Bir heseratin bu qeder yuksek suretle ucmasi cox teeccubludur Olimpiadalarda 100 m qacan idmancilarin sureti saatda 39 km dir Yaxsi ucmagin diger serti ise iti gormedir Eger mukemmel gorme sistemi olmasa ucmaq cox tehlukelidir Ona gore muasir teyyare ve helikopterlerin ustun gorme sistemleri var Iynecenin de cox ustun gorme sistemi var Bu heseratin 30 000 eded mikro gozu var Her goz ayri noqteni gorur Bu gozlerden gelen melumatlar iynecenin komputer kimi emeliyyat aparan beynine oturulur Bu sistem sayesinde iynece mukemmel gorme qabiliyyetine malikdir Havalar isindikce heseratlar gizlendikleri oymaqlardan qisladiqlari yerlerden cixaraq ozlerini gune verir ve tedricen feal heyata qayidir Onlar dircelib intensiv qidalanir ve nesil vermeye baslayir Bir sozle heseratlarin yeni bir aktiv fealiyyet dovru baslanir Ilk yazdan baslayaraq arxlarin caylarin ve gollerin yaxinliqlarindaki cemenliklerin ve ekineceklerin uzerlerile iri ve elvan rengli qirmizi boz goy sarimtil boz ve sair heseratlar ucmaga baslayir Onlarin coxu iki cut qanadi olan teyyareni xatirladir Iyneceler onurgasiz heyvanlardan olub bugumayaqlilar tipinin heseratlar sinfine daxildir Hazirda dunyada onlarin 3000 Azerbaycan sularinda ise 59 novu tapilmisdir Iynecelerin heyat terzi cox maraqlidir Onlar 4 inkisaf merhelesinden kecir yumurta surfe pup yetgin ve ya imaqo Birinci uc merhele esasen suda bas verir Yetgin merheleler ise havada fealiyyet gosterir Disi ferdler suya ve ya sudaki bitkilerin esyalarin su deyen hisseleri uzerine yumurta qoyur Yumurtalar selik qaytaninda olur Yumurtalardan cixan surfeler 2 ile qeder suyun dibinde yasayaraq hovzelerin umumi mehsuldarliginda muhum rol oynayir Onlar bentofaq baliqlarin ceki karp capaq lil ve basqa en sevimli yemidir Ozleri ise muxtelif heseratlarin agcaqanad su bocekleri surfeleri ile qidalanir Nisbeten irileri baliq korpelerine ve comcequyruqlara da hucum edir Bu cur intensiv yirtici heyat terzi keciren iynece surfeleri qisa muddetli pup dovrune kecir ve nehayet imaqoya cevrilirler Havada kecen imaqo merhelesinde iyneceler kend teserrufati heyvanlarinin ve insanlarin saglamligi kesiyinde durur Bele ki iyneceler heyvanlari ve insanlari narahat eden onlarin qanini soran muxtelif xesteliktoredici heseratlarin tebii dusmenlerindendir Yetgin iyneceler esasen isti vaxtlarda aktiv olur Onlar adeten destelerle bezi hallarda ise tek tek yer sethine yaxin mesafelerde ucur Yaz ve yay aylarinda iyneceler seherden ta qaranliq dusenedek tarlalarda cemenliklerde meseliklerde bataqliqlarda bitkilerle zengin su hovzelerinde ve onlarin etrafinda yorulmaq bilmeden qanad calir qida axtarir ve ya oz ovunu teqib edir Her bir iynece gun erzinde minlerle ziyanverici hesarat xususile qansoran agcaqanadlari hunuleri ve basqalarini havada tutub qidalanir Havada qidalanmaq ucun iynecelerin yaxsi inkisaf etmis gozleri quvvetli qanadlari ve guclu ceneleri vardir Gozleri cox iri ve hereketlidir Ucarken iynece asanliqla kicik heseratlari gorur ve onlari teqib etmeye baslayir Arabir ise otlarin ve kollarin uzerine qonaraq istirahet edir Iynecenin hereket qabiliyyeti Iynecenin manevr qabiliyyeti ise en tekmil helikopterden de ustundur Meselen eks istiqametden suretle gelen yuk masini ile toqqusmaqdan son anda etdiyi manevr ile xilas olur Hetta daha cetin manevrleri bele bacarir Tez tez manevr etmeli olan teyyarecilerin qarsilasdigi cetinliklerden biri manevrden sonra teyyarenin yere nisbeten veziyyetinin mueyyen edilmesidir Eger teyyareci manevrden sonra hansi terefin alt hansi terefin ust oldugunu bir anliq qarisdirsa teyyare duser Texnikler bu tehlukeye qarsi xususi cihaz icad edibler Jiroskop adlanan bu cihaz pilota suni ufuq xetti gosterir Pilot bu xetle heqiqi ufuq xettini muqayise edir ve teyyarenin veziyyetini derhal mueyyenlesdirir Texniklerin icad etdiyi bu cihazin benzerinden iynece milyon illerdir istifade edir Iynecenin gozlerinin qarsisinda suni ufuq xetti cekilmisdir Bedeni hansi bucaq altinda ucsa da bu sayede basini daima ufuq xettine paralel saxlayir Iynecenin bedeni ucma zamani veziyyetini deyisdirdikde basi ve bedeni arasindaki tuklere impuls gonderilir Bu tuklerin koklerindeki sinir huceyreleri ucma ezelelerine iynecenin havadaki veziyyeti haqqinda melumat gonderirler Bu sayede ucma ezeleleri de qanad calma suretini ve sayini avtomatik tenzimleyirler Belelikle en cetin manevrlerde bele iynece ucus istiqametini ve muvazinetini itirmir IstinadlarSchorr M Paulson D R Dijkstra K B Deliry C Lozano F World Odonata List ing University of Alabama 2013 ZQ Z Dijkstra K B Bechly G Bybee S M Dow R A Dumont H J Fleck G Garrison R W Hamalainen M Kalkman V J et al The classification and diversity of dragonflies and damselflies Odonata ing Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness Addenda 2013 Z Zhang 2013 Vol 3703 Iss 1 P 36 45 doi 10 11646 ZOOTAXA 3703 1 9 PMID 26146682 Bayramov A B Meherremov M M Memmedov I B ve basqalari Naxcivan Muxtar Respublikasinin onurgasizlar faunasinin taksonomik spektri Naxcivan Ecemi 2014 320 s MenbeAdil Eliyev Sebnem Ferzeli IynecelerXarici kecidlerIynecelerin anatomiyasi 2008 09 17 at the Wayback Machine Simali Amerika iyneceleri ABS iyneceleri Umumdunya Iynece Assosiasiyasi 2006 12 06 at the Wayback Machine Iyneceler Iyneceler haqqinda xeriteler fotosekiller ve basqa informasiyalar Florida Universitetinde iyneceler barede Kanadanin Ottava seherinde iyneceler Dunyadaki iynecelerin siyahisi 2010 10 28 at the Wayback Machine