Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Torqanadlılar (lat. Neuroptera) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin həşəratlar sinfinə aid heyvan dəstəsi.
| Torqanadlılar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Ranqsız: Yarımsinif: Budaq: İnfrasinif: Ranqsız: Ranqsız: Dəstə: Torqanadlılar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Ümumi məlumat
Torqanadlılar təbiətdə geniş yayılaraq, kənd təsərrüfatı bitkiləri və meşə əkinləri ziyanvericilərinin məhvində böyük rol oynayır. Bunlar yaraşıqlı, zərif, qəhvəyimtil, yaşıl və ya sarımtıl cücülərdir. Başı üfüqü və şaquli vəziyyətdə olur. Ağız orqanları gəmirici, bığcıqları-uzun, sapşəkilli və təsbehşəkillidir. Gözləri iridir, gözcükləri bəzən olmur. İki cüt uzun qanadı vardır. Qanadlar pərdəli, torlu, şəffaf və ya tünd xallı qonur rəngdə, bədəndən uzundur. Hər iki cüt ölçüsünə və formasına görə eynidir, arxa cüt çox vaxt aydın şəkildə reduksiya olunmuşdur. Ayaqları uzun, nazik, 5 buğumludur. Sürfələri və yaşlı fərdləri yırtıcıdır. Onlar mənənələri, yarpaq birəciklərini, tripsləri, xırda kəpənək tırtıllarını, milçək sürfələrini, mişarçı böcəkləri və yumşaq bədən örtüyü olan başqa buğumayaqlıları yeyir. Sürfələr fəal yırtıcılardır. İmaqolar arasında yırtıcılar, həm də çiçək tozcuğu və nektarı yeyən fitofaqlar vardır.
Torqanadlılar dəstəsinin ümumi xaraqterik xüsusiyyətləri (morfoloji xüsusiyyərləri)
Torqanadlılar qanadlarının zəngin damarlanması ilə seçilən həşəratlar qrupudur.Bu həşəratlar nisbətən pis uçur, ağız aparatı gəmiricidir, imaqo xırda cücülər və çiçək tozcuğu ilə qidalanır. Sürfələr çox müxtəlifdir. Sisiridlərin (Sisyridae) sürfələri suda yaşayır, süngərlər və mamırlarla qidalanır. Qızılgözlər, qoniopterigidlər və hemerobiidlərin sürfə və imaqoları meşə və kənd təsərrüfatı zərərvericilərinin, xüsusilə də mənənələrin sayının təbii tənzimində mühüm təsərrüfat əhəmiyyətinə malikdirlər.
Torqanadlıların bütün dünyada təxminən 5937 növü təsvir edilmişdir. Bunlardan 469 növ qazıntı halında tapılmışdır. Torqanadlıların Azərbaycanda 8 fəsiləsi yayılmışdır: Chrysopidae, Hemerobiidae, Myrmeleonidae, Ascalaphidae, Dilaridae, Nemopteridae, Mantispidae, Osmylidae.
Qarışqa aslanları torqanadlılar dəstəsinin növlərin sayına görə ən çoxsaylı fəsiləsi olub dünyada 2000-dək növü əhatə edir. Yetkin fərdi iynəcələrə bənzəyən, lakin onlardan morfoloji xüsusiyyətləri və uçuş strategiyasına görə fərqlənən tropik və mülayim qurşaqlarda geniş yayılmış yırtıcı cücülər qrupuna aiddir. Qarışqa aslanlarının sürfələri çox acgöz olub, qarışqalar, böcəklər, hörümçəklər və başqa buğumayaqlılarla qidalanır. Bu fəsilənin Dendroleontini və Myrmeleontini tribalarının bəzi növləri narın torpaqda və ya qumda konusşəkilli yuvalar qururlar. Əksər növlərdə isə sürfələr sərbəstgəzən olub, otların arasında və ya daşların altında gizlənərək şikarlarını güdürlər. Yetkin fərdlər gündüz və ya gecə, bəziləri isə həm gündüz, həm də gecə uçurlar və işığa cəlb olunurlar.
Hazırda müasir metodikaların tətbiqi ilə dünyanin bir sıra ölkələrində Nearktika və Neotropika qarışqa aslanları fəal surətdə tədqiq edilir. Kəpənəkkimilər və ya Askalafların – bütün dünyada 400-ədək növü təsvir edilmişdir. Keçmiş SSRİ-də 12 növ yayılmışdır. Fəsilə qədim Yunan mifologiyasına əsasən Troya ətrafında gedən döyüşlərdə iştirak etmiş Ares və Astiox allahlarının oğlu Askalafın şərəfinə adlandırılmışdır.
Askalaflar xarici görkəmcə qarışqa aslanlarına bənzəsələr də onlardan iri, qabarıq gözləri, uzun, ucu yumru bığcıqları ilə fərqlənir. Yalnız Braziliyada yaşayan və Albardiinae yarımfəsiləsinin yeganə nümayəndəsi olan Albardia furcata növündə bığcıqlar qısadır. Qalan bütün askalaflar uzun bığcıqları ilə xarakterizə olunurlar. Döşcük sıx tükcüklərlə örtülüdür. Qanadları açıq halda bədənin uzunluğu 35-55 mm-dir. Askalafların əksəriyyətinin qanadları enli və ləkəlidir. Qanadlarına görə bəzən askalafları kəpənəklərə bənzədirlər. Onlar gündüz və ya toranlıqda uçurlar. Həm sürfə, həm də imaqo yirticidir. Sürfələr qarışqa aslanlarının sürfələrinə bənzəyir. Lakin onlardan fərqli olaraq askalaflarda sürfənin başı ürəkşəkillidir, döşdə və bədənin arxa hissəsinin yan tərəflərində isə kiçik çıxıntılar vardır. Askalafların sürfələri bəzi qarışqa aslanları kimi torpaqda və ya qumda yuva qurmurlar. Onlar öz şikarlarını otların arasında və daşların altında gizlənərək tuturlar.
Dəvədəlləyinə bənzərlər və ya Mantispidlər – Neuroptera dəstəsinin növlərinin sayına görə çox da böyük olmayan fəsiləsidir. Bu fəsilənin bütün dünyada 400-dək növü təsvir edilmişdir. Növlərin əksəriyyəti əsasən tropiklərdə yayılmışdır. MDB respublikalarında 3 cinsdən 6 növ məlumdur. Avropada cəmi 5 növ məlumdur. Yetkin fərd şikarı tutmaq üçün uyğunlaşmış, iri güclü ön ətrafları və ön döşün uzunsov quruluşuna görə dəvədəlləklərinə bənzəyir. Mantispidlər bədən ölçülərinə görə xırda və orta ölçülü cücülər olub, ön qanadın uzunluğu 5-25 mm-dir. Ön ətraflar tutucudur. Bığcıqları qısa, təsbehşəkillidir. Qanadlar ensiz olub, aydın görünən pterostiqmaya malikdir. Ön qanadda 1-2 köndələn damarlar seriyası vardır. Ön döş nəzərəçarpacaq dərəcədə uzanmışdır. Yetkin fərdlər adətən çiçəklər üzərində oturaraq müxtəlif cücülərdən ibarət olan şikarını güdür. Sürfələr vəhşi arıların yuvalarında parazit həyat tərzi keçirərək hörümçəklərin yumurta baraması ilə qidalanır.
Azərbaycanın Myrmeleontidae, Ascalaphidae, Mantispidae faunasının tədqiqində qarşıya çıxan bir çox məsələlərin həllində naturalistik metodlardan başqa həmçinin yüksəktexnoloji metodların tətbiqi də tələb olunur. Növlərin, yarımnövlərin, formaların taksonomik analizi üçün indi yalnız fenotipik deyil, həmçinin genotipik nəticələrin də müqayisəli analizi lazımdır. Ənənəvi metodlara molekulyar analiz metodlarının da cəlb edilməsi polimorf növlərin daxilində yarımnövləri, forma və variasiyaları taksonomik cəhətdən dəqiqləşdirmək, onların areallarını, sərhədlərini müəyyənləşdirməyə imkan verəcəkdir.
Öyrənilmə dərəcəsi
Torqanadlılar Azərbaycanın demək olar ki, hər yerində yayılmışdır. Azərbaycan ərazisində bu dəstənin nümayəndələrinin yayılması üçün hər cür şərait vardır. Belə ki, Azərbaycan ərazisi üçün dağ massivləri, meşə, çöl, yarımsəhra zonaları, relikt və endemik flora və faunaya malik unikal ərazilər səciyyəvidir. Landşaftların belə uyğunluğu Azərbaycanda zəngin flora və faunanın formalaşmasına gətirib çıxartmışdır.
Azərbaycanda torqanadlılar dəstəsinin tədqiqinə XX əsrin 60-cı illərindən başlanılmışdır. Bu dəstənin Chrysopidae fəsiləsinin Chrysopiinae yarımfəsiləsi H.H.Qurbanov tərəfindən öyrənilmişdir. Müəllif Azərbaycanda qızıl gözlərin 28 növünün yayıldığını qeyd edir. Qalan fəsilələr üzərində respublikada tədqiqat işi aparılmamışdır.
Lakin bəzi alimlərin işlərində Azərbaycanda yayılmış torqanadlıların bir sıra nümayəndələrinin adları qeyd edilmişdir. H.H.Qurbanov "Azərbaycanın heyvanlar aləmi" kitabinda Azərbaycanda qarışqa aslanlarının 14 növünün, askalafların 4 növünün (Libelloides macaronius, Libelloides ustulatus, Bubopsis hamatus, Deleproctophylla variegata, mantispidlərin də 3 növünün (Mantispa styriaca), Mantispa perla yayıldığını qeyd edir (1996). Lakin institutun entomoloji kolleksiyasında bu fəsilələrə aid heç bir material yoxdur. Ona görə də H.H.Qurbanov tərəfindən adları çəkilən bu növlərin mövcudluğunun tədqiqatlar vasitəsilə və faktiki materialla sübuta ehtiyacı vardır.
Hazırda İ.Q.Kərimova tərəfindən Myrmeleontidae, Ascalaphidae və Mantispidae fəsilələri üzərində tədqiqat işləri aparılır və bu fəsiləyə aid materiallar (sürfə, pup və imaqo) Azərbaycanın Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Kür dağarası çökəkliyi, Lənkəran, Naxçıvan təbii vilayətlərindən toplanmışdır.
Torqanadlılar dəstəsinin paleontoloji qalıqları
İlk torqanadlılar Yura dövrünə aid qalıqlardan məlumdurlar. Onların təsvirinə E.Hermar, Q.Hagen, X.Veynberqin işlərində rast gəlinir. Çox vaxt torqanadlılar qanadlarındakı zəngin damarlanmaya görə tarakanlar, termitlər kimi başqa həşrat qruplarına aid edilirdilər. Qazıntı halında tapılmış torqanadlılar barədə məlumatlar Yura dövrünə aid bir neçə torqanadlının təsvirini vermiş A.Handlirş tərəfindən ümumiləşdirilmişdir. Bundan başqa A.Q.Ponomarenkonun da Yura torqanadlılarının tədqiqində rolu böyük olmuşdur.
Təsnifatı
- Ascalaphidae
- Berothidae
- Chrysopidae
- Coniopterygidae
- Dilaridae
- Hemerobiidae
- Ithonidae
- Mantispidae
- Myrmeleontidae
- Nemopteridae
- Neurorthidae
- Nymphidae
- Osmylidae
- Polystoechotidae
- Psychopsidae
- Sisyridae
- Stilbopterygidae
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2004.
- Azərbaycanın heyvanlar aləmi. II cild. Buğumayaqlılar tipi. Bakı: Elm, 2004, (388 s.) səh. 191
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Torqanadlilar lat Neuroptera heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin heseratlar sinfine aid heyvan destesi TorqanadlilarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarRanqsiz Yarimsinif QanadlilarBudaq Infrasinif YeniqanadlilarRanqsiz Ranqsiz Tam cevrilme ile inkisaf eden heseratlarRanqsiz Deste TorqanadlilarBeynelxalq elmi adiNeuroptera L 1758Sekil axtarisiITIS 114999NCBI 7516EOL 937FW 115551Umumi melumatTorqanadlilar tebietde genis yayilaraq kend teserrufati bitkileri ve mese ekinleri ziyanvericilerinin mehvinde boyuk rol oynayir Bunlar yarasiqli zerif qehveyimtil yasil ve ya sarimtil cuculerdir Basi ufuqu ve saquli veziyyetde olur Agiz orqanlari gemirici bigciqlari uzun sapsekilli ve tesbehsekillidir Gozleri iridir gozcukleri bezen olmur Iki cut uzun qanadi vardir Qanadlar perdeli torlu seffaf ve ya tund xalli qonur rengde bedenden uzundur Her iki cut olcusune ve formasina gore eynidir arxa cut cox vaxt aydin sekilde reduksiya olunmusdur Ayaqlari uzun nazik 5 bugumludur Surfeleri ve yasli ferdleri yirticidir Onlar meneneleri yarpaq bireciklerini tripsleri xirda kepenek tirtillarini milcek surfelerini misarci bocekleri ve yumsaq beden ortuyu olan basqa bugumayaqlilari yeyir Surfeler feal yirticilardir Imaqolar arasinda yirticilar hem de cicek tozcugu ve nektari yeyen fitofaqlar vardir Torqanadlilar destesinin umumi xaraqterik xususiyyetleri morfoloji xususiyyerleri Torqanadlilar qanadlarinin zengin damarlanmasi ile secilen heseratlar qrupudur Bu heseratlar nisbeten pis ucur agiz aparati gemiricidir imaqo xirda cuculer ve cicek tozcugu ile qidalanir Surfeler cox muxtelifdir Sisiridlerin Sisyridae surfeleri suda yasayir sungerler ve mamirlarla qidalanir Qizilgozler qoniopterigidler ve hemerobiidlerin surfe ve imaqolari mese ve kend teserrufati zerervericilerinin xususile de menenelerin sayinin tebii tenziminde muhum teserrufat ehemiyyetine malikdirler Torqanadlilarin butun dunyada texminen 5937 novu tesvir edilmisdir Bunlardan 469 nov qazinti halinda tapilmisdir Torqanadlilarin Azerbaycanda 8 fesilesi yayilmisdir Chrysopidae Hemerobiidae Myrmeleonidae Ascalaphidae Dilaridae Nemopteridae Mantispidae Osmylidae Qarisqa aslaninin yetkin ferdi Foto I Q Kerimova Qarisqa aslanlari torqanadlilar destesinin novlerin sayina gore en coxsayli fesilesi olub dunyada 2000 dek novu ehate edir Yetkin ferdi iynecelere benzeyen lakin onlardan morfoloji xususiyyetleri ve ucus strategiyasina gore ferqlenen tropik ve mulayim qursaqlarda genis yayilmis yirtici cuculer qrupuna aiddir Qarisqa aslanlarinin surfeleri cox acgoz olub qarisqalar bocekler horumcekler ve basqa bugumayaqlilarla qidalanir Bu fesilenin Dendroleontini ve Myrmeleontini tribalarinin bezi novleri narin torpaqda ve ya qumda konussekilli yuvalar qururlar Ekser novlerde ise surfeler serbestgezen olub otlarin arasinda ve ya daslarin altinda gizlenerek sikarlarini gudurler Yetkin ferdler gunduz ve ya gece bezileri ise hem gunduz hem de gece ucurlar ve isiga celb olunurlar Qarisqa aslaninin surfesi Foto I Q Kerimova Hazirda muasir metodikalarin tetbiqi ile dunyanin bir sira olkelerinde Nearktika ve Neotropika qarisqa aslanlari feal suretde tedqiq edilir Kepenekkimiler ve ya Askalaflarin butun dunyada 400 edek novu tesvir edilmisdir Kecmis SSRI de 12 nov yayilmisdir Fesile qedim Yunan mifologiyasina esasen Troya etrafinda geden doyuslerde istirak etmis Ares ve Astiox allahlarinin oglu Askalafin serefine adlandirilmisdir Askalaflar xarici gorkemce qarisqa aslanlarina benzeseler de onlardan iri qabariq gozleri uzun ucu yumru bigciqlari ile ferqlenir Yalniz Braziliyada yasayan ve Albardiinae yarimfesilesinin yegane numayendesi olan Albardia furcata novunde bigciqlar qisadir Qalan butun askalaflar uzun bigciqlari ile xarakterize olunurlar Doscuk six tukcuklerle ortuludur Qanadlari aciq halda bedenin uzunlugu 35 55 mm dir Askalaflarin ekseriyyetinin qanadlari enli ve lekelidir Qanadlarina gore bezen askalaflari kepeneklere benzedirler Onlar gunduz ve ya toranliqda ucurlar Hem surfe hem de imaqo yirticidir Surfeler qarisqa aslanlarinin surfelerine benzeyir Lakin onlardan ferqli olaraq askalaflarda surfenin basi ureksekillidir dosde ve bedenin arxa hissesinin yan tereflerinde ise kicik cixintilar vardir Askalaflarin surfeleri bezi qarisqa aslanlari kimi torpaqda ve ya qumda yuva qurmurlar Onlar oz sikarlarini otlarin arasinda ve daslarin altinda gizlenerek tuturlar Devedelleyine benzerler ve ya Mantispidler Neuroptera destesinin novlerinin sayina gore cox da boyuk olmayan fesilesidir Bu fesilenin butun dunyada 400 dek novu tesvir edilmisdir Novlerin ekseriyyeti esasen tropiklerde yayilmisdir MDB respublikalarinda 3 cinsden 6 nov melumdur Avropada cemi 5 nov melumdur Yetkin ferd sikari tutmaq ucun uygunlasmis iri guclu on etraflari ve on dosun uzunsov qurulusuna gore devedelleklerine benzeyir Mantispidler beden olculerine gore xirda ve orta olculu cuculer olub on qanadin uzunlugu 5 25 mm dir On etraflar tutucudur Bigciqlari qisa tesbehsekillidir Qanadlar ensiz olub aydin gorunen pterostiqmaya malikdir On qanadda 1 2 kondelen damarlar seriyasi vardir On dos nezerecarpacaq derecede uzanmisdir Yetkin ferdler adeten cicekler uzerinde oturaraq muxtelif cuculerden ibaret olan sikarini gudur Surfeler vehsi arilarin yuvalarinda parazit heyat terzi kecirerek horumceklerin yumurta baramasi ile qidalanir Azerbaycanin Myrmeleontidae Ascalaphidae Mantispidae faunasinin tedqiqinde qarsiya cixan bir cox meselelerin hellinde naturalistik metodlardan basqa hemcinin yuksektexnoloji metodlarin tetbiqi de teleb olunur Novlerin yarimnovlerin formalarin taksonomik analizi ucun indi yalniz fenotipik deyil hemcinin genotipik neticelerin de muqayiseli analizi lazimdir Enenevi metodlara molekulyar analiz metodlarinin da celb edilmesi polimorf novlerin daxilinde yarimnovleri forma ve variasiyalari taksonomik cehetden deqiqlesdirmek onlarin areallarini serhedlerini mueyyenlesdirmeye imkan verecekdir Oyrenilme derecesiTorqanadlilar Azerbaycanin demek olar ki her yerinde yayilmisdir Azerbaycan erazisinde bu destenin numayendelerinin yayilmasi ucun her cur serait vardir Bele ki Azerbaycan erazisi ucun dag massivleri mese col yarimsehra zonalari relikt ve endemik flora ve faunaya malik unikal eraziler seciyyevidir Landsaftlarin bele uygunlugu Azerbaycanda zengin flora ve faunanin formalasmasina getirib cixartmisdir Azerbaycanda torqanadlilar destesinin tedqiqine XX esrin 60 ci illerinden baslanilmisdir Bu destenin Chrysopidae fesilesinin Chrysopiinae yarimfesilesi H H Qurbanov terefinden oyrenilmisdir Muellif Azerbaycanda qizil gozlerin 28 novunun yayildigini qeyd edir Qalan fesileler uzerinde respublikada tedqiqat isi aparilmamisdir Lakin bezi alimlerin islerinde Azerbaycanda yayilmis torqanadlilarin bir sira numayendelerinin adlari qeyd edilmisdir H H Qurbanov Azerbaycanin heyvanlar alemi kitabinda Azerbaycanda qarisqa aslanlarinin 14 novunun askalaflarin 4 novunun Libelloides macaronius Libelloides ustulatus Bubopsis hamatus Deleproctophylla variegata mantispidlerin de 3 novunun Mantispa styriaca Mantispa perla yayildigini qeyd edir 1996 Lakin institutun entomoloji kolleksiyasinda bu fesilelere aid hec bir material yoxdur Ona gore de H H Qurbanov terefinden adlari cekilen bu novlerin movcudlugunun tedqiqatlar vasitesile ve faktiki materialla subuta ehtiyaci vardir Hazirda I Q Kerimova terefinden Myrmeleontidae Ascalaphidae ve Mantispidae fesileleri uzerinde tedqiqat isleri aparilir ve bu fesileye aid materiallar surfe pup ve imaqo Azerbaycanin Boyuk Qafqaz Kicik Qafqaz Kur dagarasi cokekliyi Lenkeran Naxcivan tebii vilayetlerinden toplanmisdir Torqanadlilar destesinin paleontoloji qaliqlariIlk torqanadlilar Yura dovrune aid qaliqlardan melumdurlar Onlarin tesvirine E Hermar Q Hagen X Veynberqin islerinde rast gelinir Cox vaxt torqanadlilar qanadlarindaki zengin damarlanmaya gore tarakanlar termitler kimi basqa hesrat qruplarina aid edilirdiler Qazinti halinda tapilmis torqanadlilar barede melumatlar Yura dovrune aid bir nece torqanadlinin tesvirini vermis A Handlirs terefinden umumilesdirilmisdir Bundan basqa A Q Ponomarenkonun da Yura torqanadlilarinin tedqiqinde rolu boyuk olmusdur TesnifatiAscalaphidae Berothidae Chrysopidae Coniopterygidae Dilaridae Hemerobiidae Ithonidae Mantispidae Myrmeleontidae Nemopteridae Neurorthidae Nymphidae Osmylidae Polystoechotidae Psychopsidae Sisyridae StilbopterygidaeIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2004 Azerbaycanin heyvanlar alemi II cild Bugumayaqlilar tipi Baki Elm 2004 388 s seh 191Hemcinin baxAdi mantispa Adi qizilgoz