Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Düzqanadlılar (lat. Orthoptera) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin həşəratlar sinfinə aid heyvan dəstəsi.
| Düzqanadlılar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Ranqsız: Yarımsinif: Budaq: İnfrasinif: Koqorta: Ranqsız: Maqndəstə: Dəstəüstü: Ranqsız: Dəstə: Düzqanadlılar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Xarici quruluşu
Tam çevrilməyən cücülər arasında düzqanadlıların xüsusi yeri var. Bunlar çox iri və ya orta ölçülü olurlar. Başı sallanan və ya hətta çarpaz alınlı olub, az hallarda irəli yönəlmişdir, proqnatikdir. Ağız orqanları gəmiricidir. Gözləri iri, adətən ovaldır, üç gözcüyü olur. Bığcıqları uzanmış, əksər hallarda sapşəkilli və ya qılşəkilli, eləcə də qılıncşəkilli və ya sancaqşəkilli, nadir hallarda başqa formada olur. Bəzən gödək, 10-30 buğumlu, bəzi hallarda bədəndən uzun və ya bir qədər qısa olur (şalakimilər, sisəykimilər). Döşü iridir, orta və arxadöş kip birləşmişdir. Qanadları iki cütdür: ön cüt daha möhkəm və ensiz olub qanadüstünə çevrilmişdir. Uçuşda məhdud iştirak edir. Arxa qanadlar zarşəkillidir, sakit halda yelpik kimi yığılır. Qısa qanadlı və tamamilə qanadsız formaları da vardır. Ön ayaqları – adi, yeriyici, seyrək hallarda qazma funksiyası daşıyır. Şalalar və sisəylərin ön baldırında timpanal eşitmə orqanları yerləşmişdir. Arxa ayaqlar sıçrayıcıdır. Buna görə də düzqanadlıları bəzən sıçrayan cücülər də adlandırırlar. Qarıncığı uzanmış, silindrik, 10 buğumlu, serklidir. Aşağıdan qarıncıq 8 və 9 buğumlu görünür, çünki 1 və ya 2 sternit reduksiyaya uğramış olur. Bir çox çəyirtkəkimilərdə qarıncığın birinci seqmentinin yanlarında timpanal eşitmə orqanının dəliyi olur.
Həyat tərzi
Düzqanadlılarda çevrilmə tam deyil, sürfələr yaşlılara bənzəyir və onlarla bənzər şəraitdə yaşayırlar. Yumurtalar qrup halında və ya bir-bir torpağa və ya bitkilərin üzərinə, bəzən dənli bitkilərin kök çiminə qoyulur. Azərbaycan şəraitində illik sikl aşağıdakı kimi olur: yumurta fazasında qışlama, yazda sürfələrin çıxması, yayda onların inkişaf edib yaşlı fazaya çatması, sonra yetişib yumurta qoyması. Bu son faza payıza qədər davam edə bilir. Az miqdarda növlər (bəzi çəyirtkəkimilər, bütün və ) sürfə və ya yaşlı fərd şəklində qışlayır. Cinsi yetkinlik dövründə əksər növlər cırıldayır; cırıldama və ya stridulyasiya ayrı-ayrı fəsilələr, fəsiləüstlüləri və cinslər üçün səciyyəvi olan bir çox üsullarla yerinə yetirilir. Cütləşmə spermatofor mayalanma ilə müşayiət edilir. Spermatoforlar müxtəlif olub, çox vaxt fəsilə, yarımfəsilə və cins üçün səciyyəvi olur. Düzqanadlılar əsasən bitkiyeyəndir, növlərin bir hissəsi yırtıcı və ya qarışıq qidalanır. Bəzi çəyirtkəkimilər, qismən şalakimilər və ya sisəykimilər fərdlərin məcburi toplanması zamanı sürü fazası və ya forması əmələ gətirirlər. Bu, adi yalqız fazadan sürü həyat tərzi, başqa rəng və digər morfoloji əlamətlərlə fərqlənir (Bey-Biyenko, 1980).. Zoocoğrafi baxımdan düzqanadlılar Azərbaycanda xüsusi səciyyə daşıyır. Haqverdiyevin (1967) məlumatına görə, 92 növ düzqanadlıdan 38-i aralıqdənizi qrupuna aiddir, 7-i Talış endemiki, 7-i Turan növü, 4-ü İran növü, 1 tropik və 1 boreal növ, 3-ü Zuvand endemikidir. Hirkan-Talış endemiklərinə Isophia caspica Stsh. Mir., Euconocerus iris B.-Bienko, Paradrymadusa pastuchovi Uv., Pholiocoptera angustae Tarb. aiddir. Isophia schneideri Br.W., Isoimon riabivi Uv., Leptophyes trivittata B.-Bienko, Decticus verricucivorus annaelisae Ramme, Paracryptera microptera transcaucasica Uv., Euchorthippus transcaucasicus Tarb., Celes variabilis carbonarius Uv. Qafqaz endemikləridir. Paradrymadusa viridipennis Stsh., Bufo nocardus tumulosus Mitsch., Omocestus znojkoi Mitsch; Gryllus maculatus Dog. tropik, Stauroderus scalaris F.W. boreal növdür. Nadir növlər də vardır. Bunlardan Qafqaz izofisi (Isophia schneideri Br.W.), medektikus sisəyi (Medecticus assimilis Fieb.), Şoxi çəyirtkəsi (Oedipodaschochii Sauss.) və b. göstərmək olar.
Yayılması
Dünyada məlum olan 20000-dən artıq növün 700-ü MDB-də rast gəlinir. Azərbaycanda 211 növ qeydə alınmışdır. Düzqanadlıların əksəriyyəti açıq biotoplarda məskunlaşır, yalnız az sayda növlər meşədə yaşayır. Müəyyən yerlərdə məskunlaşaraq, bir çoxları landşaftların səciyyəvi biotik elementini təşkil edir.Azərbaycan şəraitində, xüsusi halda Lənkəran zonasında (Talış) və İranın Xəzəryanı hissəsində yayılmışdır.
Yarımdəstələri
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2004.
- Ingrisch S. Order Orthoptera Olivier, 1789. // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / red. Z. Zhang 2011. C. 3148, burax. 1. S. 195–197. , 978-1-86977-850-7
- Azərbayvcanın heyvanlar aləmi, II cild. Bakı, Elm, 2004
Ədəbiyyat
- Azərbayvcanın heyvanlar aləmi, II cild. Bakı, Elm, 2004
Xarici keçidlər
- Avropa faunası 2014-10-15 at the Wayback Machine
- Orthoptera Species File Online
- Orthoptera Image Gallery (Iowa State University Entomology Department)
- Australian Plague Locust Commission 2005-06-15 at the Wayback Machine
- The Orthopterists' Society
- Orthoptera: grasshoppers and locusts
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Duzqanadlilar lat Orthoptera heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin heseratlar sinfine aid heyvan destesi DuzqanadlilarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarRanqsiz Yarimsinif QanadlilarBudaq Infrasinif YeniqanadlilarKoqorta PolineopteralarRanqsiz Maqndeste Desteustu Ranqsiz Deste DuzqanadlilarBeynelxalq elmi adiOrthoptera Olivier 1789Sekil axtarisiITIS 102160NCBI 6993EOL 683FW 56641Xarici qurulusuTam cevrilmeyen cuculer arasinda duzqanadlilarin xususi yeri var Bunlar cox iri ve ya orta olculu olurlar Basi sallanan ve ya hetta carpaz alinli olub az hallarda ireli yonelmisdir proqnatikdir Agiz orqanlari gemiricidir Gozleri iri adeten ovaldir uc gozcuyu olur Bigciqlari uzanmis ekser hallarda sapsekilli ve ya qilsekilli elece de qilincsekilli ve ya sancaqsekilli nadir hallarda basqa formada olur Bezen godek 10 30 bugumlu bezi hallarda bedenden uzun ve ya bir qeder qisa olur salakimiler siseykimiler Dosu iridir orta ve arxados kip birlesmisdir Qanadlari iki cutdur on cut daha mohkem ve ensiz olub qanadustune cevrilmisdir Ucusda mehdud istirak edir Arxa qanadlar zarsekillidir sakit halda yelpik kimi yigilir Qisa qanadli ve tamamile qanadsiz formalari da vardir On ayaqlari adi yeriyici seyrek hallarda qazma funksiyasi dasiyir Salalar ve siseylerin on baldirinda timpanal esitme orqanlari yerlesmisdir Arxa ayaqlar sicrayicidir Buna gore de duzqanadlilari bezen sicrayan cuculer de adlandirirlar Qarincigi uzanmis silindrik 10 bugumlu serklidir Asagidan qarinciq 8 ve 9 bugumlu gorunur cunki 1 ve ya 2 sternit reduksiyaya ugramis olur Bir cox ceyirtkekimilerde qarincigin birinci seqmentinin yanlarinda timpanal esitme orqaninin deliyi olur Heyat terziDuzqanadlilarda cevrilme tam deyil surfeler yaslilara benzeyir ve onlarla benzer seraitde yasayirlar Yumurtalar qrup halinda ve ya bir bir torpaga ve ya bitkilerin uzerine bezen denli bitkilerin kok cimine qoyulur Azerbaycan seraitinde illik sikl asagidaki kimi olur yumurta fazasinda qislama yazda surfelerin cixmasi yayda onlarin inkisaf edib yasli fazaya catmasi sonra yetisib yumurta qoymasi Bu son faza payiza qeder davam ede bilir Az miqdarda novler bezi ceyirtkekimiler butun ve surfe ve ya yasli ferd seklinde qislayir Cinsi yetkinlik dovrunde ekser novler cirildayir cirildama ve ya stridulyasiya ayri ayri fesileler fesileustluleri ve cinsler ucun seciyyevi olan bir cox usullarla yerine yetirilir Cutlesme spermatofor mayalanma ile musayiet edilir Spermatoforlar muxtelif olub cox vaxt fesile yarimfesile ve cins ucun seciyyevi olur Duzqanadlilar esasen bitkiyeyendir novlerin bir hissesi yirtici ve ya qarisiq qidalanir Bezi ceyirtkekimiler qismen salakimiler ve ya siseykimiler ferdlerin mecburi toplanmasi zamani suru fazasi ve ya formasi emele getirirler Bu adi yalqiz fazadan suru heyat terzi basqa reng ve diger morfoloji elametlerle ferqlenir Bey Biyenko 1980 Zoocografi baximdan duzqanadlilar Azerbaycanda xususi seciyye dasiyir Haqverdiyevin 1967 melumatina gore 92 nov duzqanadlidan 38 i araliqdenizi qrupuna aiddir 7 i Talis endemiki 7 i Turan novu 4 u Iran novu 1 tropik ve 1 boreal nov 3 u Zuvand endemikidir Hirkan Talis endemiklerine Isophia caspica Stsh Mir Euconocerus iris B Bienko Paradrymadusa pastuchovi Uv Pholiocoptera angustae Tarb aiddir Isophia schneideri Br W Isoimon riabivi Uv Leptophyes trivittata B Bienko Decticus verricucivorus annaelisae Ramme Paracryptera microptera transcaucasica Uv Euchorthippus transcaucasicus Tarb Celes variabilis carbonarius Uv Qafqaz endemikleridir Paradrymadusa viridipennis Stsh Bufo nocardus tumulosus Mitsch Omocestus znojkoi Mitsch Gryllus maculatus Dog tropik Stauroderus scalaris F W boreal novdur Nadir novler de vardir Bunlardan Qafqaz izofisi Isophia schneideri Br W medektikus siseyi Medecticus assimilis Fieb Soxi ceyirtkesi Oedipodaschochii Sauss ve b gostermek olar YayilmasiDunyada melum olan 20000 den artiq novun 700 u MDB de rast gelinir Azerbaycanda 211 nov qeyde alinmisdir Duzqanadlilarin ekseriyyeti aciq biotoplarda meskunlasir yalniz az sayda novler mesede yasayir Mueyyen yerlerde meskunlasaraq bir coxlari landsaftlarin seciyyevi biotik elementini teskil edir Azerbaycan seraitinde xususi halda Lenkeran zonasinda Talis ve Iranin Xezeryani hissesinde yayilmisdir YarimdesteleriEnsifera Uzunbigciqlilar Caelifera Qisabigciqli duzqanadlilarIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2004 Ingrisch S Order Orthoptera Olivier 1789 Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness red Z Zhang 2011 C 3148 burax 1 S 195 197 ISBN 978 1 86977 849 1 978 1 86977 850 7 Azerbayvcanin heyvanlar alemi II cild Baki Elm 2004EdebiyyatAzerbayvcanin heyvanlar alemi II cild Baki Elm 2004Xarici kecidlerAvropa faunasi 2014 10 15 at the Wayback Machine Orthoptera Species File Online Orthoptera Image Gallery Iowa State University Entomology Department Australian Plague Locust Commission 2005 06 15 at the Wayback Machine The Orthopterists Society Orthoptera grasshoppers and locustsHemcinin bax