Müharibələrarası dövr

Müharibələrarası dövr — Birinci Dünya müharibəsinin sonu iləİkinci Dünya müharibəsinin başlanğıcı arasındakı tarixi dövrə verilən termin və ya ad. Bu dövr, siyasi, iqtisadi və sosial baxımdan əhəmiyyətli dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Birinci Dünya müharibəsinin fəsadları, Versal sülh müqaviləsinin nəticələri, iqtisadi böhranlar, totalitar rejimlərin yüksəlişi və beynəlxalq münasibətlərdəki gərginliklər bu dövrün əsas xüsusiyyətlərindəndir. Birinci Dünya müharibəsindən sonra Avropada bir sıra imperiyalar süqut etmişdir (Osmanlı, Avstriya-Macarıstan, Alman və Rusiya imperiyaları). Onların yerində yeni respublikalar və ya dövlətlər yaranmışdır: Polşa, Çexoslovakiya, Yuqoslaviya,Finlandiya və başqaları. 1917-ci ildə baş verən Rusiya inqilabı nəticəsində Sovet Rusiyası və daha sonra Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) formalaşdı. Bu dövrdə İtaliyada faşizm (Mussolini, 1922), Almaniyada isə nasizm (Hitler, 1933) hakimiyyətə gəlmişdir.

Müharibələrarası dövr
1918–1939
Xronologiya Birinci Dünya müharibəsi İkinci Dünya müharibəsi

1920-ci ildə qlobal sərhədlər

1920-ci illər nisbətən sabitlik dövrü kimi tanınsa da, 1929-cu ildə baş vermiş Böyük depressiya dünya iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurmuşdur.ABŞ-da başlayan iqtisadi böhran qısa müddət ərzində Avropaya və digər regionlara yayılmışdır.İşsizlik, inflyasiya və sosial narazılıqlar bir çox ölkələrdə radikal siyasi qüvvələrin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Müharibədən sonra dünya sülhünü qorumaq məqsədilə 1919-cu ildə Millətlər Cəmiyyəti yaradılmışdır. Lakin bu təşkilat sülhü təmin etməkdə yetərsiz olmuşdur. 1930-cu illərdə Almaniyanın hərbiləşməsi, İtaliyanın Efiopiyaya hücumu (1935), Yaponiyanın Mancuriyanı işğal etməsi (1931) beynəlxalq hüququn pozulmasına səbəb olmuşdur. 1938-ci ildə Münhen razılaşması ilə Almaniyaya Sudet vilayətinin verilməsi İkinci Dünya müharibəsinin təməlini qoymuşdur.

Aparıcı dövlətlər

Müharibələrarası dövr (1918–1939), həm qlobal imperiyaların tənəzzül etdiyi, həm də yeni ideologiyaların və rejimlərin formalaşdığı bir keçid mərhələsi idi. Birinci Dünya müharibəsinin nəticələri bir çox dövlətin daxili və xarici siyasətinə dərin təsir göstərmişdi.

Yaponiya imperiyası

Yaponiya Birinci Dünya müharibəsindən qalib çıxmış dövlətlərdən biri kimi beynəlxalq aləmdə öz mövqeyini möhkəmləndirdi. Lakin 1931-ci ildə Mancuriyanı işğal etməsi və ardınca 1937-ci ildə Çinlə tammiqyaslı müharibəyə başlaması onun militarist və ekspansionist siyasətini göstərmişdir. Bu dövrdə Yaponiya Asiya-Sakit okean bölgəsində dominant gücə çevrilməyə çalışırdı.

İspaniya

İspaniyada 1930-cu illər dərin siyasi böhranlarla keçmişdir. 1931-ci ildə monarxiya devrilmiş və İkinci İspaniya Respublikası elan edilmişdir. Lakin ölkədə solçular və sağçılar arasında qarşıdurmalar güclənmişdir. Nəticədə 1936–1939-cu illərdə baş vermiş vətəndaş müharibəsi, faşist general Fransisko Frankonun qələbəsi ilə nəticələndi və ölkədə avtoritar diktatura qurulmuşdur.

Böyük Britaniya və Britaniya imperiyası

Böyük Britaniya Birinci Dünya müharibəsindən zəfərlə çıxmışdır, lakin müharibənin iqtisadi və sosial təsirləri imperiyanın zəifləməsinə səbəb olmuşdr. 1920–1930-cu illərdə Hindistan və digər müstəmləkələrdə müstəqillik hərəkatları güclənmişdir. 1931-ci ildə Vestminster Statutu ilə Dominionlar (Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya və s.) faktiki müstəqillik qazanmışdılar. Beləliklə, Britaniya imperiyası siyasi cəhətdən dağılma mərhələsinə daxil olmuşdur.

Fransa imperiyası

Fransa müharibədən qalib çıxsa da, iqtisadi və demoqrafik itkiləri çox ağır olmuşdur. 1920–30-cu illərdə ölkə siyasi qeyri-sabitlik, tez-tez dəyişən hökumətlər və iqtisadi problemlərlə üzləşmişdir. Fransa öz müstəmləkələrində nəzarəti saxlamağa çalışsa da, artan müstəqillik meylləri gələcək parçalanmaların əsasını qoymuşdur.

Almaniya

Versal sülh müqaviləsinin ağır şərtləri Almaniyanın iqtisadi və siyasi sabitliyini sarsıtmışdır. 1919-cu ildə qurulan Veymar Respublikası ciddi sosial və iqtisadi çətinliklərlə qarşılaşdı. 1923-cü hiperinflyasiya və 1929-cu Böyük depressiya ölkədə radikal qüvvələrin artmasına şərait yaratmışdır. 1933-cü ildə Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi ilə nasist diktaturası qurulmuşdur və Almaniya hərbiləşməyə başlamışdır.

İtaliya

İtaliyada Birinci Dünya müharibəsindən sonra siyasi qarışıqlıqlar yaşanmışdır. 1922-ci ildə Benito Mussolini faşist partiyasının rəhbərliyi ilə hakimiyyətə gəlmişdir və totalitar rejim qurmuşdur. İtaliya da ekspansionist siyasət yürüdərək 1935-ci ildə Efiopiyanı işğal etmişdir. Mussolini rejimi Almaniya ilə yaxınlaşaraq Berlin-Roma oxunu formalaşdırdı.

Dövrün sonu

Müharibələrarası dövrün sonu — təkcə 1918–1939 illəri arasında baş verən hadisələrin yekunu deyil, həm də XIX əsrin sonlarından bəri mövcud olan beynəlxalq düzənin köklü şəkildə çökməsi demək idi. Bu, bir çox cəhətdən "uzun XIX əsrin" (1789–1914) tamamilə sona çatması və "qısa XX əsrin" (1914–1991) başlanğıcı kimi tarixşünaslıqda qəbul olunur. Britaniya, Fransa, Osmanlı və Avstriya-Macarıstan kimi imperiyalar artıq müharibə və sonrakı sosial-siyasi proseslər nəticəsində əvvəlki güclərini itirmişdi. Bu dövrdə müstəmləkə xalqları arasında milli oyanış və azadlıq hərəkatları güclənmişdir. Bu isə klassik imperiya idarəçiliyinin zəifləməsinə və gələcəkdə dekolonizasiya prosesinə zəmin yaratmışdır. 1919-cu ildə qurulan Millətlər Cəmiyyəti, beynəlxalq münaqişələrin qarşısını almaqda uğursuz olmuşdur. 1930-cu illərin sonlarında Yaponiyanın, İtaliyanın və Almaniyanın aqressiv siyasəti, bu qurumun təsirsizliyini aşkar şəkildə göstərmişdir. Sülhə ümid edən dünya, yenidən hərbi qarşıdurmaların qaçılmaz olduğunu anlayırdı.

Liberal demokratiyanın tənəzzülü

1920-ci illərin ortalarında Avropada çoxsaylı demokratik rejimlər mövcud olsa da, 1930-cu illərin iqtisadi böhranları bu sistemlərin zəifliyini üzə çıxarmışdır. Totalitar ideologiyalar — nasizm, faşizm və kommunizm — geniş kütlələrə sadə cavablar vəd edərək demokratik institutları kölgədə qoymuşdur. Bu, liberal-demokratik modelin qlobal hegemonluğuna böyük bir zərbə olmuşdur.

1930-cu illərin sonunda artıq diplomatiya və sülh çağırışları nəticə vermirdi. Almaniyanın Sudet vilayətini ilhaq etməsi, İtaliyanın Afrika yürüşləri və Yaponiyanın Çində hərbi əməliyyatları İkinci Dünya müharibəsinin yaxınlaşdığını göstərirdi. 1939-cu ildə Almaniyanın Polşaya hücumu ilə yeni bir qlobal müharibə başlamışdır.

Həmçinin bax

• Müharibələrarası dövrdə Macarıstan

İstinadlar

1. Huffman, James L. Modern Japan: An Encyclopedia of History, Culture, and Nationalism. Routledge. 2013. səh. 143. ISBN . 13 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2018.
2. "Invasion of Poland, September 1939". The National WWII Museum. 17 October 2023. 2024-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-15. The result was the Molotov-Ribbentrop Pact of August 23 [1939]… the crucial part of the agreement… reshaped the map of Central Europe… Bessarabia, Finland, Estonia, Latvia, and eastern Poland would become part of Stalin's sphere of influence…
3. Lowenstein, Roger. "Economic History Repeating". The Wall Street Journal. 14 January 2015. 19 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2017.
4. "Military aircraft – Interwar, Developments, Technology | Britannica". 24 June 2024.
5. Feis, Herbert. The Road to Pearl Harbor: The Coming of the War Between the United States and Japan. Princeton University Press. 1960. 8–150. OCLC 394264.
6. "Interwar Airpower, Grand Strategy, and Military Innovation: Germany vs. Great Britain". 28 February 2018.
7. Payne, Stanley G. The Spanish Revolution. Johns Hopkins University Press. 1970. 262–76. ISBN .
8. Thomas, Hugh. The Spanish Civil War (2nd). New York: Modern Library. 2001. ISBN .
9. Murray, Williamson. Armored warfare: The British, French, and German experiences // Military Innovation in the Interwar Period. 1996. 6–49. doi:10.1017/CBO9780511601019.002. ISBN .
10. Carter, Daniel S. Innovation, Wargaming, and the Development of Armored Warfare (PDF) (Tezis). Massachusetts Institute of Technology. June 2005.
11. "Incubate Innovation: Aviation Lessons from the Interwar Period".
12. "Innovation for the Interwar Years".
13. Carr, E. H. The Comintern and the Spanish Civil War. London: Macmillan. 1984. ISBN .
14. Whealey, Robert H. Hitler and Spain: The Nazi Role in the Spanish Civil War, 1936-1939. University Press of Kentucky. 2005. ISBN .
15. "How did WWI reshape the modern world?". 9 November 2018.
16. Frank, Robert H.; Bernanke, Ben S. Principles of Macroeconomics (3rd). Boston: McGraw-Hill/Irwin. 2007. səh. 98. ISBN .
17. "The Great Debate".
18. O'Connor, Raymond G. "The "Yardstick" and Naval Disarmament in the 1920's". The Mississippi Valley Historical Review. 45 (3). 1958: 441–463. doi:10.2307/1889320. JSTOR 1889320.
19. Schrader, Bärbel; Schebera, Jürgen. The "Golden" Twenties: Art and Literature in the Weimar Republic. New Haven: Yale University Press. 1988. ISBN .
20. Todd, Allan. The Modern World. Oxford University Press. 2001. 52–58. ISBN . 22 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2018.
21. Rich, Norman. Great Power Diplomacy Since 1914. Boston: McGraw-Hill. 2003. 70–248. ISBN .
22. Blake, Jody. Le Tumulte Noir: modernist art and popular entertainment in jazz-age Paris, 1900–1930. Penn State Press. 1999. ISBN .
23. McKercher, B. J. C. "The politics of naval arms limitation in Britain in the 1920s". Diplomacy and Statecraft. 4 (3). 1993: 35–59. doi:10.1080/09592299308405895.
24. "Commodity Data". US Bureau of Labor Statistics. 3 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 November 2008.
25. Cochrane, Willard W. Farm Prices, Myth and Reality. University of Minnesota Press. 1958. səh. 15.
26. "World Economic Survey 1932–33". League of Nations: 43.
27. Duncan, Alastair. Art Deco Complete: The Definitive Guide to the Decorative Arts of the 1920s and 1930s. Thames & Hudson. 2009. ISBN .
28. Price, S. "What made the twenties roar?". Scholastic Update. 131 (10). 1999: 3–18.
29. Maier, Charles D. Recasting Bourgeois Europe: Stabilization in France, Germany, and Italy in the Decade After World War I. Princeton University Press. 1975. ISBN .
30. Gordon Martel, redaktorA Companion to Europe 1900–1945. John Wiley & Sons. 2011. 449–50. ISBN . 19 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2017.
31. Hamish Macdonald. Mussolini and Italian Fascism. Nelson Thornes. 1998. səh. 20. ISBN . 15 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2018.
32. Garrick Bailey; James Peoples. Essentials of Cultural Anthropology. Cengage Learning. 2013. səh. 208. ISBN . 19 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2017.
33. Leslie Hume. The National Union of Women's Suffrage Societies 1897–1914. Routledge. 2016. səh. 281. ISBN . 19 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2017.
34. Derek Howard Aldcroft; Steven Morewood. The European Economy Since 1914. Routledge. 2013. 44, 46. ISBN . 19 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2017.
35. Garraty, John A. The Great Depression. San Diego: Harcourt Brace Jovanovich. 1986. ISBN .
36. Duhigg, Charles. "Depression, You Say? Check Those Safety Nets". The New York Times. 23 March 2008. 1 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 September 2020.

Ədəbiyyat

• Morris, Richard B. and Graham W. Irwin, eds. Harper Encyclopedia of the Modern World: A Concise Reference History from 1760 to the Present (1970)
• Albrecht-Carrié, René. A Diplomatic History of Europe Since the Congress of Vienna (1958), 736pp; a basic introduction, 1815–1955 online free to borrow
• Berg-Schlosser, Dirk, and Jeremy Mitchell, eds. Authoritarianism and democracy in Europe, 1919–39: Comparative Analyses (Springer, 2002).
• Berman, Sheri. The Social Democratic Moment: Ideas and Politics in the Making of Interwar Europe (Harvard UP, 2009).
• Bowman, Isaiah. The New World: Problems in Political Geography (4th ed. 1928) sophisticated global coverage; 215 maps; online
• Brendon, Piers. The Dark Valley: A Panorama of the 1930s (2000) a comprehensive global political history; 816pp
• Bridges, Mary. Dollars and Dominion: US Bankers and the Making of a Superpower (Princeton University Press), 1900 to 1940 online review of this book
• Cambon, Jules, ed The Foreign Policy of the Powers (1935) Essays by experts that cover France, Germany, Great Britain, Italy, Japan, Russia and the United States Online free
• Clark, Linda Darus, ed. Interwar America: 1920–1940: Primary Sources in U.S. History (2001)
• Cohrs, Patrick O. "The First 'Real' Peace Settlements after the First World War: Britain, the United States and the Accords of London and Locarno, 1923–1925." Contemporary European History 12.1 (2003): 1-31.
• Costigliola, Frank C. Awkward dominion: American political, economic, and cultural relations with Europe, 1919–1933 (Cornell University Press, 2018).
• Dailey, Andy, and David G. Williamson. (2012) Peacemaking, Peacekeeping: International Relations 1918–36 (2012) 244 pp; textbook, heavily illustrated with diagrams and contemporary photographs and colour posters.
• Doumanis, Nicholas, ed. The Oxford Handbook of European History, 1914–1945 (Oxford UP, 2016).
• Duus, Peter, ed., The Cambridge History of Japan, vol. 6, The Twentieth Century (1989) pp 53–153, 217–340. online
• Feinstein, Charles H., Peter Temin, and Gianni Toniolo. The World Economy Between the World Wars (Oxford UP, 2008), a standard scholarly survey.
• Freeman, Robert. The InterWar Years (1919–1939) (2014), brief survey
• Frieden, Jeff. "Sectoral conflict and foreign economic policy, 1914–1940". International Organization 42.1 (1988): 59–90; focus on US policy. DOI:10.1017/S002081830000713X.
• Garraty, John A. The Great Depression: An Inquiry into the Causes, Course, and Consequences of the Worldwide Depression of the Nineteen-1930s, As Seen by Contemporaries (1986).
• Gathorne-Hardy, Geoffrey Malcolm. A Short History of International Affairs, 1920 to 1934 (Oxford UP, 1952).
• Grenville, J. A. S. A History of the World in the Twentieth Century. 2000. 77–254.Online free to borrow
• Grift, Liesbeth van de, and Amalia Ribi Forclaz, eds. Governing the Rural in Interwar Europe (2017)
• Grossman, Mark ed. Encyclopedia of the Interwar Years: From 1919 to 1939 (2000).
• Hasluck, E. L. Foreign Affairs 1919 to 1937 (Cambridge University Press, 1938).
• Hicks, John D. Republican Ascendancy, 1921–1933 (1960) for USA online
• Hobsbawm, Eric J. The Age of Extremes: A History of the World, 1914–1991. 1994. – a view from the Left.
• Kaser, M. C. and E. A. Radice, eds. The Economic History of Eastern Europe 1919–1975: Volume II: Interwar Policy, The War, and Reconstruction (1987)
• Keylor, William R. The Twentieth-Century World: An International History (4th). 2001.
• Koshar, Rudy. Splintered Classes: Politics and the Lower Middle Classes in Interwar Europe (1990).
• Kynaston, David. Till Time's Last Sand: A History of the Bank of England, 1694–2013. New York: Bloomsbury. 2017. 290–376. ISBN .
• Luebbert, Gregory M. Liberalism, Fascism, Or Social Democracy: Social Classes and the Political Origins of Regimes in Interwar Europe (Oxford UP, 1991).
• Marks, Sally. The Ebbing of European Ascendancy: An International History of the World 1914–1945. Oxford UP. 2002. 121–342.
• Matera, Marc, and Susan Kingsley Kent. The Global 1930s: The International Decade (Routledge, 2017) excerpt
• Mazower, Mark, "Minorities and the League of Nations in interwar Europe", Daedalus, 126 (2), 1997: 47–63, JSTOR 20027428
• Meltzer, Allan H. A History of the Federal Reserve – Volume 1: 1913–1951. Chicago: University of Chicago Press. 2003. 90–545. ISBN .
• Mowat, C. L. ed. (1968). The New Cambridge Modern History, Vol. 12: The Shifting Balance of World Forces, 1898–1945 (2nd ed.). – 25 chapters by experts; 845 pp; the first edition (1960) edited by David Thompson has the same title but numerous different chapters.
• Mowat, Charles Loch. Britain Between the Wars, 1918–1940 (1955), 690pp; thorough scholarly coverage; emphasis on politics. online
• Murray, Williamson and Allan R. Millett, eds. Military Innovation in the Interwar Period (1998)
• Newman, Sarah, and Matt Houlbrook, eds. The Press and Popular Culture in Interwar Europe (2015)
• Overy, R. J. The Inter-War Crisis 1919–1939 (2nd ed. 2007)
• Rothschild, Joseph. East Central Europe Between the Two World Wars (U of Washington Press, 2017).
• Seton-Watson, Hugh. (1945) Eastern Europe Between The Wars 1918–1941 (1945) online
• Somervell, D.C. The Reign of King George V. 1936. – 550 pp; wide-ranging political, social and economic coverage of Britain, 1910–35
• Raymond James Sontag A Broken World, 1919–1939 (1972) online ; wide-ranging survey of European history
• Steiner, Zara. The Lights that Failed: European International History 1919–1933. New York: Oxford University Press, 2008.
• Steiner, Zara. The Triumph of the Dark: European International History 1933–1939. New York: Oxford University Press, 2011.
• Toynbee, A. J. Survey of International Affairs 1920–1923 (1924) online; Survey of International Affairs annual 1920–1937 online; Survey of International Affairs 1924 (1925); Survey of International Affairs 1925 (1926) online; Survey of International Affairs 1924 (1925) online; Survey of International Affairs 1927 (1928) online; Survey of International Affairs 1928 (1929) online; Survey of International Affairs 1929 (1930) online; Survey of International Affairs 1932 (1933) online; Survey of International Affairs 1934 (1935), focus on Europe, Middle East, Far East; Survey of International Affairs 1936 (1937) online
• Watt, D. C. et al., A History of the World in the Twentieth Century (1968) pp. 301–530.
• Wheeler-Bennett, John. Munich: Prologue To Tragedy, (1948) broad coverage of diplomacy of 1930s
• Zachmann, Urs Matthias. Asia after Versailles: Asian Perspectives on the Paris Peace Conference and the Interwar Order, 1919–33 (2017)

Xarici keçidlər

• wide range of diplomatic documents from many countries. Arxivləşdirilib 7 mart 2021 at the Wayback Machine. Mount Holyoke College edition.
• "Britain 1919 to the present" Several large collections of primary sources and illustrations
• Primary source documents