Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
"Kəşkül" (az-əbcəd. کشکول) — 1883–1891-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan dilində nəşr olunmuş jurnal, daha sonra qəzet.
| Kəşkül | |
|---|---|
| az-əbcəd. کشکول | |
 "Kəşkül" jurnalının 31 yanvar 1883-cü il tarixli 1-ci nömrəsi | |
| Sahibi | Cəlal Ünsizadə |
| Baş redaktor | |
| Yaranma tarixi | 31 yanvar (12 fevral) 1883 |
| Dil | Azərbaycan dili, fars dili, ərəb dili, rus dili |
| Nəşrini dayandırıb | 18 (30) oktyabr 1891 |
| Baş ofis | |
| Ölkə | |
"Kəşkül" jurnalı
"Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzeti süquta doğru getdiyi dövrdə Tiflisdə 1883–1891-ci illərdə ədəbi və siyasi jurnal olan "Kəşkül" jurnalı (daha sonra qəzet) nəşr olunub.
Təsisçi
Jurnalın naşiri "Ziyayi-Qafqaziyyə"nin redaktoru Səid Ünsizadənin ortancıl qardaşı Cəlal Ünsizadə idi. Cəlal Ünsizadə 1876-cı ildə Tiflisə köçmüşdü. İlk illər o, pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmiş, Tiflisdə azərbaycanlılar üçün oğlan məktəbi açmışdı. Səid Ünsizadə "Ziya" qəzetini nəşr etməyə başlayanda Cəlalı da qəzetçiliyə cəlb etmişdi. Sözsüz ki, onu bu jurnalı nəşr etməyə də qardaşı sövq edib.
Böyük qardaşının yanında zəngin mühərrirlik məktəbi keçən Cəlal Ünsizadə 1882-ci il may ayının 12-də hökumət dairələrindən 1882-ci ilin sentyabr ayından Tiflisdə ayda bir dəfə çıxarmaq şərtilə "Kəşkül" adlı məcmuə nəşr etməyə icazə istəyir. C.Ünsizadəyə görə, mətbuat xalqın gözünü açır, oxumağa alışdırır, onun mədəni yüksəlişinə və tərəqqisinə təkan verir. Bu amal və məqsədə xidmət edən Ünsizadənin mətbuat yaratmaq fikri müsbət cavablandırıldı. Qafqaz Senzura Komitəsinin 1883-cü ildə Peterburq Baş Mətbuat İdarəsinə göndərdiyi məlumatda aydın olur ki, "Kəşkül" jurnalının nəşrinə 1882-ci ilin oktyabr ayının 20-də icazə verilmişdi.
Əslidə "Kəşkül" Ünsizadə qardaşlarının yeni mətbuat layihəsi idi. Qardaşlar hansı yolla olursa olsun, Qafqazın türkdilli mətbuatında öz mühüm rollarını itirmək istəmirdilər. Cəlal Ünsizadə 1883-cü il yanvar ayının 31-də 28 səhifəlik "Kəşkül" jurnalını qardaşı Səid Ünsizadənin "Ziya" adı ilə tanınan mətbəəsində çap etdirdi.
Cəlal Ünsizadə jurnalı çətin şəraitdə buraxırdı. Mətbəə avadanlığı çatışmırdı. İşçi qüvvəsi yox idi. Şagird dəftərindən azca böyük olan iki həftədə bir çıxarılan, cəmi 10–15 səhifədə buraxılan jurnala böyük əmək sərf edilirdi. Cəlal Ünsizadə təhsil görmüş gəncləri redaksiyaya cəlb etmək üçün lazımi səy göstərirdi. O zaman Tiflisdə işləyən azərbaycanlı müəllimləri tez-tez redaksiyaya dəvət edirdi. 1883-cü ildə Tiflis gimnaziyasının 6-cı sinfində təhsil alan Məmməd Kəngərlini redaksiyada məsul katib vəzifəsinə işə götürmüşdü. Onun vəzifələrindən biri həmin qəzetləri diqqətlə oxumaq, lazımi materialları tərcümə etmək idi. C.Ünsizadə və M.Kəngərli məqalələrin tərtibi və jurnalın nəşri məsələlərinə də bilavasitə özləri nəzarət edirdilər.
Naşir "Kəşkül" də ərəb, fars və rus dillərində də materiallar verməyi nəzərdə tutmuşdu. O, bir sıra Şərq ölkələrində qəzet üçün müxbirlər yetişdirmək, həmin ölkələrdən maraqlı yazılar dərc etmək niyyətində idi. Redaktor bu təşəbbüsünü yerinə yetirə bilmədi. O, təkcə qəzetdə ara-sıra farsca və rusca verilən məqalələrlə kifayətləndi.
Ünsizadənin jurnalın ilk nömrəsinə yazdığı proqram mahiyyətli məqaləsi xüsusi ilə maraqlıdır. O, bu məqalədə "Kəşkül"ün xalqa bağlı olacağını bildirir, qarşıya qoyduqları vəzifələri sadalayır və ana dilinə üstünlük verəcəklərini yazırdı:
 | Məcmuəmizin dili və əsil ibarəsi məmləkətimizin müsəlmanlarının məfhumu olan türki-Azərbaycan dilindən ibarət olacaqdır. |  |
C.Ünsizadə "Kəşkül"ün ilk saylarında "vətənimiz", "Azərbaycan" kəlmələrini tez-tez işlətməklə xalqda milli kimlik və milli şüur hissi formalaşdırmağa çalışırdı. Onun məqalələrində xəlqilik və müasirlik prinsipləri aydın görsənirdi.
Jurnalın redaksiyası Tiflisdə dar bir küçədə, iki yarımqaranlıq otaqda yerləşirdi ki, bu da işlərin normal məcrada getməsi üçün əngəl yaradırdı. Otaqların birində, ən ortada iri miz, divarın yanında isə yazı masası qoyulmuşdu. Masanın üzərində redaksiyanın abunə yazdırıb gətirtdiyi müxtəlif rus qəzetlərinin dəstləri düzülmüşdü.
"Kəşkül" qəzeti
"Kəşkül" 11 nömrə jurnal şəklində çıxdıqdan sonra Cəlal Ünsizadə onu qəzetə çevirdi. Geniş bir məramnamə ilə nəşrə başlayan "Kəşkül" mövzu dairəsinə görə "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə"dən) fərqlənirdi. Həm jurnalın, həm də qəzetin aşağıdakı şöbələri var idi:
- Daxili şöbə
- Tarixi və siyasi şöbə
- Tənqid və mətbuat xülasəsi
- Pedaqogika
- Həkim məsləhəti
- Şer şöbəsi
- Təqvim
- Müxtəlif materiallar
- Elanlar
Şöbələrin adından göründüyü kimi "Kəşkül" qarşısına müxtəlif sahələri əhatə edən publisistik-elmi məqalələrlə çıxış etməyi, baş verən hadisələri, yenilikləri izləməli idi. Buna görə də siyasi, iqtisadi və ədəbi məsələləri işıqlandırmaq üçün "Kəşkül" müxtəlif sahələrdə çalışan mütəxəssisləri, savadlı insanları işə cəlb etdi. Məhz buna görə də Cəlal Ünsizadə "Kəşkül"ün 3-cü sayında yazırdı:
| | “Kəşkül”ün daireyi-qələmiyyəsi bu tərəflərdə, yəni Qafqaziyyə qitəsindən müxtəlif mövqelərdə, Rusiyanın içərilərində, həmçinin İslam malikində (İran, Osmanlı və Misir səmtlərində) xüsusi müxbirləri olacaqdır. | |
O, verdiyi vədə əməl etməyə çalışır, adlarını sadaladığı bu məmləkətlərdən bəzi ziyalıları "Kəşkül"ün ətrafında cəm etməyə səy edirdi.
Redaktorlar
Cəlal Ünsizadə o dövrün ziyalılarını, maarifsevər insanlarını sonralar qəzet kimi çıxan "Kəşkül"ün ətrafına toplaya bildi. Qəzetdə istər rus, istərsə də, gürcü və azərbaycanlı elm xadimləri, yazıçılar və jurnalistlər dövrün qabaqcıl ideyalarını yaymaq üçün bu qəzetin səhifələrində müxtəlif mövzularda tez-tez çıxış etməyə başladılar. "Kəşkül"ün müxbir heyəti və müəllifləri özündən əvvəlki qəzetlərə nisbətən geniş idi. Özü də bu müəlliflərin tərkibi beynəlmiləl idi.
Azərbaycan yazıçı və publisistlərindən Həsən bəy Zərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Firidun bəy Köçərli, M.Şahtaxtinski, S.M.Qənizadə, M.F.Axundovun oğlu Rəşid bəy Axundov, Gülməhəmməd bəy Kəngərli, M.Sultanov, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Ə.Qayıbov qəzetə bədii əsərlər, publisist məqalələr yazdıqları kimi, Tiflisdə yaşayan bir çox görkəmli şəxsiyyətlər: Tiflisin baş hakimi Babov, maarif məclisinin keçmiş müdiri Qursaladze, ədib və jurnalist Eritsov, rus pedaqoqu və publisisti, Qori müəllimlər seminariyasının müəllimi Aleksey Çeriyayevski, gürcü şairi İlya Çavçavadze, Ukrayna yazıçısı N.Qulak, erməni yazıçılarından Raffi, Aleksandr Şirvanzadə və başqaları da qəzetin işinə cəlb olunmuşdular.
Xüsusən Firudin bəy Köçərli və Gülməhəmməd bəy Kəngərli Cəlal Ünsizadənin yaxın dostları olmuş, redaksiya bir müddət Kəngərlinin evində yerləşmişdi.
Qəzetin başlıca mövzuları
"Ziya" qəzetinə nisbətən "Kəşkül" ün həm mövzu dairəsi geniş, həm də məqalələrin yazılış forması müxtəlif idi. "Kəşkül" həyatın hər sahəsindən məlumat verən zəngin materiallar "çantasına" bənzəyirdi. Qəzetə "Kəşkül" adı verilməsi elə bununla əlaqədar idi.
"Kəşkül", "Əkinçi" ilə "Ziya" arasında orta bir mövqe tutmuşdu, lakin "Əkinçi" yə daha artıq dərəcədə meyli hiss edilir. Bu cür qəzetçilik siyasəti çar senzurası tərəfindən diqqətə alınmaya bilməzdi. Ona görə də "Kəşkül" senzura təqiblərinə daha çox məruz qalmışdır. Jurnalın səhifələrində "Kəşkül" vəqti-müəyyəndə çıxmadı" ifadəsinə tez-tez rast gəlinir.
Qəzetdə dil, ədəbiyyat, incəsənət, elm, maarif və s. məsələlərə dair nəzəri və publisist məqalələr, orijinal bədii əsərlər, rus, Avropa və Şərq ədəbiyyatından tərcümələr çap olunurdu. Klassiklərin irsini yaymaqda qəzet mütərəqqi iş görmüşdür. Onun səhifələrində Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Təhzibi əxlaq" əsəri, Mirzə Fətəli Axundovun həyat və yaradıcılığı "Kəşkül"də geniş şəkildə işıqlandırılmışdı. "Kəşkül" onun tərcümeyi-halını ilk dəfə nəşr etmiş, komediyalarının xarici dillərə tərcümə olunması və onların Avropada şöhrət qazanması, həmçinin komediyalarının tamaşaya qoyulması barədə oxuculara mütəmadi məlumat vermişdir. Bundan başqa qəzetdə Seyid Əzim Şirvani haqqında da məqalə dərc olunmuşdur.
"Kəşkül" qəzeti Azərbaycan klassiklərinin başqa xalqların dilinə tərcümə edilməsi sahəsində də ilk təşəbbüsçülərdən olmuşdur. Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsəri ilə "Kəşkül" səhifələrində tanış olan erməni yazıçısı Raffi onu erməni dilinə tərcümə etməyi qət etmişdi. Həmin poemanı Ünsizadə N.Qulak ilə birlikdə ruscaya çevirib jurnalda vermiş, sonra isə "Kəşkül" mətbəəsində ayrıca kitab halında buraxmışdı.
Cəmiyyətin həyatında baş verən dəyişiklikləri qəzet vaxtında əks etdirməyə çalışırdı. Kapitalizmin meydana gəlməsi və onun feodalizm üzərində qələbəsi prosesində milli hərəkat da yaranmağa başlayırdı. Ziyalıların şüurunda "Azərbaycan milləti" məfhumunun oyanması "Kəşkül" dövrünə təsadüf edirdi. Onlar başa düşmüşdülər ki, "din" və "millət" məfhumları ayrı-ayrı şeylərdir. "Kəşkül" qəzeti öz səhifələrində bu məsələləri aydınlaşdırmağa səy göstərmiş və ictimai-siyasi şüurun inkişafına kömək etmişdir.
"Kəşkül" dövrün bir sıra aktual məsələlərinə, beynəlxalq hadisələrə də toxunur, bu səpkidə məqalələr dərc edirdi. İlk sayında İngiltərənin və çarizmin Orta Asiyada apardığı müstəmləkəçilik siyasəti, Şeyx Şamilin rəhbərliyi altında aparılan milli azadlıq hərəkatı barədə oxucuya məlumat verirdi.
"Kəşkül" Azərbaycan millətinin inkişafı və başqa millətlərlə dostluq əlaqələrini möhkəmlətməsi haqqında da müsbət səciyyə daşıyan məqalələr verirdi. Bu məqalələrin bir çoxu mövzusu, ideya istiqaməti, dili və üslubu, ehtiraslılığı ilə fərqlənirdi. "Bir şəxs" imzası ilə verilmiş "Ana dilimiz" məqaləsi belələrindən idi. Məqalədə göstərilir ki, "öz millətini əbədi saxlamaq istəyənlər öz ana dillərini saxlamağa çalışmalıdırlar və o dildə elm və fünuni övladi-millətə verməlidirlər". Müəllif xüsusilə qeyd edirdi ki, ana dilini yaxşı bilməyən, onun ləyaqətini qiymətləndirməyən adam başqa dilləri heç cür qiymətləndirə bilməz. Beləliklə, qəzet başqa dilləri öyrənməyə xüsusi həvəs göstərilməsini təbliğ edirdi.
| | İnsan öz ana dilindən başqa neçə dil bilmiş olursa o qədər də qədrini artırır: Lal yarımadam olduğu kimi çox-çox dil bilən də çox adam sayılmalıdır. | |
Bəzən qəzet tərcümə üçün ictimai məzmunu etibarı ilə o qədər dərin parçalar seçirdi ki, çar senzoru onu buraxmaqdan imtina edirdi. Məsələn, gürcü şairi İ.Çavçavadzenin "Bahar" adlı şeiri tərcümə olunub mətbəədə yığılmışdı. Lakin senzor onun yayılmasına icazə verməmişdi. Şeirdə meşəliklərin yarpaqlamasından, qaranquşların gəlməsindən, çiçəklərin, güllərin açılmasından bəhs edilib axırda deyilirdi:
Bülbülüm, gülüm Vətən!
Sən nə vaxt açılarsan?
Qəzetdə mütərəqqi rus şairlərinin əsərlərinə tez-tez müraciət edilirdi. Gülməmməd bəy Kəngərli Nekrasovun "Nravstvennıy çelovek" ("Xoşəxlaq adam") əsərindən bir parçanı tərcümə edib qəzetdə "Mərdi müttəqi" adı ilə dərc etdirmişdi. Meylə nəyi qafiyə etməkdənsə real həyatdan yazmaq lazımdır. G.Kəngərli məktubunun sonunda göstərirdi:
| | Təcrübə üçün məruf Nekrasov mənzumatından nəzmən tərcümə elədiyim bir fəqərəni bu dəfə irsal edirəm. Qəbul və dərc olunursa, mabədini dəxi göndərəcəyəm. | |
"Kəşkül" qəzetində əsərin ardı yoxdur. G.Kəngərlinin tərcüməsinin ardının nə üçün dərc olunmaması haqqında indiyədək bir sıra tədqiqatçılar müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Filoloji elmlər namizədi X.Məmmədovun axtarışları bu cəhətdən maraqlıdır. O, göstərir ki, tərcümənin ardının dərc olunmamasına səbəb "Tərcüman" qəzetinin səhifələrində bu məsələ ilə əlaqədar qaldırılmış mübahisədir. "Tərcüman"ın 1885-ci il 15 noyabr tarixli 17-ci nömrəsində Moskva Lazarev Şərq Dilləri İnstitutunun müəllimi Sakovun "Fünun və ədəbiyyat" rubrikası altında verdiyi məktubla başlanan mübahisə sonra İ.Qasprinski tərəfindən davam etdirilmişdir. Sakovu narazı salan cəhət tərcümə üçün Nekrasovdan guya münasib əsər seçilməməsi idi. İ.Qasprinski də bu fikirdə idi. Sonralar G.Kəngərli bu məqalələrə cavab yazmışsa da, "Tərcüman"ın redaktoru onu buraxmamış, tərcüməçinin üzərinə daha şiddətli hücuma keçmişdir. Şübhəsiz ki, belə bir şəraitdə Cəlal Ünsizadə tərcümənin ardını dərc etməyə girişməzdi. O, tərcümənin davamını versəydi qəzeti "Tərcüman"ın tənqid atəşinə məruz qoyardı. Bu faktlar G.Kəngərlinin tərcüməçilik fəaliyyəti zamanı necə ciddi maniələrə rast gəldiyini sübut edir.
Cəlal Ünsizadə qardaşı Kamal ilə birlikdə kitab nəşrinə də diqqət yetirirdi. Kamal "Kəşkül" mətbəəsinin müdiri idi. Mətbəədə bir sıra kitablar buraxılmışdı. Bu kitabları ideya və məzmununa görə iki qismə bölmək olar:
- Mütərəqqi mahiyyət daşıyan kitablar.
- Dini kitablar.
Ukrayna yazıçısı N.Qulakın, məşhur pedaqoq A.Çernyayevskinin, tərəqqipərvər Azərbaycan yazıçısı və publisistləri S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, M.Şahtaxtinskinin müsbət təsiri ilə C.Ünsizadə "Kəşkül" mətbəəsində M.J.Lermontovun "Hava gəmisi", A.Çernyayevski və S.Vəlibəyovun "Vətən dili", Ə.Goraninin "Qocalıqda yorğalıq" kitabları, "Kəlilə və Dimnə" hekayələri və s. çap etmişdi. Bu kitablarla yanaşı, mətbəədə Zaqafqaziya Şeyxulislamı Əbdüssəlam Axundzadənin "Ümtədül əhkam", "Tarixi müqəddəsi ənbiya" kimi mürtəce dini görüşlər təbliğ edən kitabları da buraxılırdı. Hər halda "Ziya" mətbəəsinə nisbətən "Kəşkül" mətbəəsinin çap etdiyi kitablarda, təqvimlərdə mütərəqqi görüşlər daha çox idi. Bu mətbəə davamı boyunca, həmçinin çoxlu mürəttib yetişdirmişdi.
"Kəşkül"də çıxan sosial-siyasi yazıların əksəriyyəti rus dilində nəşr olunan mərkəzi qəzetlərdən, yaxud yayılmasına icazə verilmiş xarici mətbu orqanlardan götürülürdü. Sonra isə buna icazə verilmədi. Senzura bu tip yazıların Qafqaz müsəlmanları arasında yayılmasını təhlükəli hesab edirdi. Senzor "Kəşkül"ün "Əl-Qahirə" qəzetindən "Məsəleyi-erməniyyə" başlıqlı məqaləsinin bir abzaslıq xülasəsini də qadağan etmişdi. Xülasə bundan ibarət idi:
| | "Əl-Qahirə" məqaleyi-məxsusində yer üzündə Ermənistan deyilən ölkənin heç bir zaman mövcud olmadığını və coğrafi dəlayil və bərahim ilə bəyan eyləmişdir. | |
Bu kimi qadağalara baxmayaraq öz nəşrini davam etdirən "Kəşkül" əsasən öz səhifələrində qonşu xalqların ədəbiyyatının təqdimatına, ədəbi nümunələrin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə xüsusi yer verirdi. Qəzet mühərrirlərindən biri gürcü klassiki İ.Çavçadzenin "Bahar" şeirini Azərbaycan dilinə tərcümə etsə də, çapına icazə verilməmişdi. "Kəşkül" Çavçadzeni gürcü ədəbiyyatının məşhur ədəbi siması kimi təqdim edir, onun vətənpərvərliyini, yüksək qiymətləndirir, yaradıcılığının gürcü ədəbiyyatının inkişafına xidmət etdiyini göstərirdi.
Qəzet rus dilini öyrənməyi daha artıq şövqlə qeyd edirdi. Həmin müəllifin "Bir suala cavab", "Bilmək nə böyük bəladır", "Bəylərimizin gələcək halı" sərlövhəli məqalələrində də maarif, elm, mədəniyyət məsələlərindən danışılır, nadanlıq tənqid olunur, qonşu xalqların inkişafından söz açılır. Bu məqalələrin N.Nərimanova aidliyi haqqında mətbuatda mülahizə irəli sürülmüşdür. N.Nərimanovun "Kəşkül" ilə əlaqəsinə dair əldə bəzi məlumatlar vardır. Məsələn, qəzet 1890-cı ildə 109-cu nömrəsində Qori seminariyasını bitirib müəllimlik şəhadətnaməsi alan beş nəfər azərbaycanlının, o cümlədən N.Nərimanovun adını çəkib yazmışdı:
| | Bunlar bu günlər mətbəəmizə dəxi gəlib irəlidə vətən və əbnayi-vətənə xidmətlər edəcəklərini vəd vermişlər. | |
Qəzetdə islama yanaşma
İslamda fanatizmin tənqidi "Kəşkül"də qabarıq şəkildə büruzə verir. Bu mətbu orqanın səhifələrində din pərdəsi altında aparılan mövhumatçılıq tənqid edilirdi. İslam dininin əsaslarına toxunmadan cəhalət yayan ruhanilər zümrəsi ciddi tənqidə məruz qalırdı. "Kəşkül" özünün 1889-cu il tarixli 81-ci sayında yazırdı:
| | Bu zümrənin çoxusu elmsizdir. | |
Qəzet satirik məqalələrinin birində ruhani idarələrinin mövhumatçılıq siyasətinə qarşı çıxırdı:
| | Zira bu attestatlı ruhanilərimizdən hansı birinə yaxın gedib, a quzum, yaxud a qoyunum, harada təhsili ümumi-finun eylədiniz" deyə sual eyləsək, cavabında əblahanə bir təbəssüm ilə iktifa eylər. | |
"Kəşkül" 1889-cu il 12 aprel tarixli 84-cü sayında ruhaniləri tənqid edən məqalə dərc edir. Məqalənin senzuradan keçib, nəşrinə icazə verilməsinə baxmayaraq, baş senzor Bezabrazov qəzetin çapından sonra onu nəzərdən keçirərək "zərərli bir yazı" kimi onun Senzura Komitəsində müzakirəsini keçirmişdir. "Kəşkül"ün "zərərli bilən yazısına" icazə verən senzor xəstəliyi səbəbindən iclasda iştirak etməmiş, müzakirəyə çıxarılan məsələ ilə bağlı mövqeyini yazılı şəkildə komitəyə göndərmişdi. Baş senzor Bezabrazov ilə senzorun çəkişməsinin ziyanı "Kəşkül"ə dəymişdi. Qafqaz Senzura Komitəsi yerlərdəki real vəziyyətlə bağlı məlumat səciyyəli yazıları işıqlandırmağı "Kəşkül"ə icazə verməmişdi. Məsələn, qəzet 1889-cu il 23 oktyabr tarixli sayında Qarabağda boğaz xəstəliyinin yayılması ilə bağlı xəbərin dərcinə razılıq verməyərək, onu kəsib götürmüşdü.
Cəmiyyətin həyatında baş verən dəyişiklikləri vaxtında oxuculara çatdırmaq istəyən "Kəşkül" XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda baş verən milli oyanış və milli özünüdərk prosesinin də iştirakçısına çevrildi. Cəmiyyətdə azərbaycançılıq ideyasının oyanmasında "Kəşkül"ün fəaliyyəti danılmazdı. Millət və din məfhumlarının ayrı-ayrı şeylər olduğunu xalqa çatdıran, bu məsələyə daha geniş yanaşma tərzi ortaya qoyan "Kəşkül"çülər ictimai-siyasi şüurun inkişafına da kömək etdilər.
"Kəşkül"ün bağlanması
Azərbaycanda mətbəələrin inkişafı tarixində "Kəşkül" mətbəəsi müəyyən rol oynamışdı. "Kəşkül" jurnalı və qəzeti 1883-cü ildən nəşrə başlayaraq 1891-ci ilədək davam etmişdir. Bu müddətdə cəmi 123 nömrəsi buraxılmışdır. Qəzet müntəzəm çıxmamışdır. "Kəşkül"ün abunəçilərinin azalmasının, qəzetin tənəzzül etməsinin səbəblərindən biri elə bu idi.
Mənbə
- N.N.Zeynalov "Azərbaycan mətbuat tarixi", I hissə. Bakı, 1973, ADU-nun nəşriyyatı
İstinadlar
- Şahverdiyev, A.B. (PDF). Bakı: "Təhsil" nəşriyyatı. 2006. səh. 50–57. 2016-03-05 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-27.
- Niftiyev, Niyaz. (PDF). Bakı: “RS” Poligraf MMC. 2017. səh. 18–19. ISBN . 2020-05-26 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-27.
- Məmmədzadə, Nizami; Kamaloğlu, Mahmud. (PDF). Tiflis. 2015. səh. 5. ISBN . 2020-05-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-27.
- Nəsrəddinov, Nazim. ""Kəşkül" jurnalının birinci nömrəsi – Tiflis, 31 yanvar 1883- cü il ... və yaxud, tarixçilər, tərtib etdiyiniz dərslikləri bir daha yoxlayın..." "ZİYA" İnformasiya Mərkəzi. 2018-01-30. 2023-01-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-25.
- Nəsrəddinov, Nazim. ""Kəşkül" - "Tərcüman"qəzetini türk dünyasına tanıdan ilk türkdili jurnaldır". davam.az. 2018-04-12.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Keskul az ebced کشکول 1883 1891 ci ilde Tiflisde Azerbaycan dilinde nesr olunmus jurnal daha sonra qezet Keskulaz ebced کشکول Keskul jurnalinin 31 yanvar 1883 cu il tarixli 1 ci nomresiSahibi Celal UnsizadeBas redaktor Celal UnsizadeYaranma tarixi 31 yanvar 12 fevral 1883Dil Azerbaycan dili fars dili ereb dili rus diliNesrini dayandirib 18 30 oktyabr 1891Bas ofis TbilisiOlke Rusiya imperiyasi Keskul jurnali Ziyayi Qafqaziyye qezeti suquta dogru getdiyi dovrde Tiflisde 1883 1891 ci illerde edebi ve siyasi jurnal olan Keskul jurnali daha sonra qezet nesr olunub Tesisci Jurnalin nasiri Ziyayi Qafqaziyye nin redaktoru Seid Unsizadenin ortancil qardasi Celal Unsizade idi Celal Unsizade 1876 ci ilde Tiflise kocmusdu Ilk iller o pedaqoji fealiyyetini davam etdirmis Tiflisde azerbaycanlilar ucun oglan mektebi acmisdi Seid Unsizade Ziya qezetini nesr etmeye baslayanda Celali da qezetciliye celb etmisdi Sozsuz ki onu bu jurnali nesr etmeye de qardasi sovq edib Boyuk qardasinin yaninda zengin muherrirlik mektebi kecen Celal Unsizade 1882 ci il may ayinin 12 de hokumet dairelerinden 1882 ci ilin sentyabr ayindan Tiflisde ayda bir defe cixarmaq sertile Keskul adli mecmue nesr etmeye icaze isteyir C Unsizadeye gore metbuat xalqin gozunu acir oxumaga alisdirir onun medeni yukselisine ve tereqqisine tekan verir Bu amal ve meqsede xidmet eden Unsizadenin metbuat yaratmaq fikri musbet cavablandirildi Qafqaz Senzura Komitesinin 1883 cu ilde Peterburq Bas Metbuat Idaresine gonderdiyi melumatda aydin olur ki Keskul jurnalinin nesrine 1882 ci ilin oktyabr ayinin 20 de icaze verilmisdi Eslide Keskul Unsizade qardaslarinin yeni metbuat layihesi idi Qardaslar hansi yolla olursa olsun Qafqazin turkdilli metbuatinda oz muhum rollarini itirmek istemirdiler Celal Unsizade 1883 cu il yanvar ayinin 31 de 28 sehifelik Keskul jurnalini qardasi Seid Unsizadenin Ziya adi ile taninan metbeesinde cap etdirdi Celal Unsizade jurnali cetin seraitde buraxirdi Metbee avadanligi catismirdi Isci quvvesi yox idi Sagird defterinden azca boyuk olan iki heftede bir cixarilan cemi 10 15 sehifede buraxilan jurnala boyuk emek serf edilirdi Celal Unsizade tehsil gormus gencleri redaksiyaya celb etmek ucun lazimi sey gosterirdi O zaman Tiflisde isleyen azerbaycanli muellimleri tez tez redaksiyaya devet edirdi 1883 cu ilde Tiflis gimnaziyasinin 6 ci sinfinde tehsil alan Memmed Kengerlini redaksiyada mesul katib vezifesine ise goturmusdu Onun vezifelerinden biri hemin qezetleri diqqetle oxumaq lazimi materiallari tercume etmek idi C Unsizade ve M Kengerli meqalelerin tertibi ve jurnalin nesri meselelerine de bilavasite ozleri nezaret edirdiler Nasir Keskul de ereb fars ve rus dillerinde de materiallar vermeyi nezerde tutmusdu O bir sira Serq olkelerinde qezet ucun muxbirler yetisdirmek hemin olkelerden maraqli yazilar derc etmek niyyetinde idi Redaktor bu tesebbusunu yerine yetire bilmedi O tekce qezetde ara sira farsca ve rusca verilen meqalelerle kifayetlendi Unsizadenin jurnalin ilk nomresine yazdigi proqram mahiyyetli meqalesi xususi ile maraqlidir O bu meqalede Keskul un xalqa bagli olacagini bildirir qarsiya qoyduqlari vezifeleri sadalayir ve ana diline ustunluk vereceklerini yazirdi Mecmuemizin dili ve esil ibaresi memleketimizin muselmanlarinin mefhumu olan turki Azerbaycan dilinden ibaret olacaqdir C Unsizade Keskul un ilk saylarinda vetenimiz Azerbaycan kelmelerini tez tez isletmekle xalqda milli kimlik ve milli suur hissi formalasdirmaga calisirdi Onun meqalelerinde xelqilik ve muasirlik prinsipleri aydin gorsenirdi Jurnalin redaksiyasi Tiflisde dar bir kucede iki yarimqaranliq otaqda yerlesirdi ki bu da islerin normal mecrada getmesi ucun engel yaradirdi Otaqlarin birinde en ortada iri miz divarin yaninda ise yazi masasi qoyulmusdu Masanin uzerinde redaksiyanin abune yazdirib getirtdiyi muxtelif rus qezetlerinin destleri duzulmusdu Keskul qezeti Keskul 11 nomre jurnal seklinde cixdiqdan sonra Celal Unsizade onu qezete cevirdi Genis bir meramname ile nesre baslayan Keskul movzu dairesine gore Ziya Ziyayi Qafqaziyye den ferqlenirdi Hem jurnalin hem de qezetin asagidaki sobeleri var idi Daxili sobe Tarixi ve siyasi sobe Tenqid ve metbuat xulasesi Pedaqogika Hekim mesleheti Ser sobesi Teqvim Muxtelif materiallar Elanlar Sobelerin adindan gorunduyu kimi Keskul qarsisina muxtelif saheleri ehate eden publisistik elmi meqalelerle cixis etmeyi bas veren hadiseleri yenilikleri izlemeli idi Buna gore de siyasi iqtisadi ve edebi meseleleri isiqlandirmaq ucun Keskul muxtelif sahelerde calisan mutexessisleri savadli insanlari ise celb etdi Mehz buna gore de Celal Unsizade Keskul un 3 cu sayinda yazirdi Keskul un daireyi qelemiyyesi bu tereflerde yeni Qafqaziyye qitesinden muxtelif movqelerde Rusiyanin icerilerinde hemcinin Islam malikinde Iran Osmanli ve Misir semtlerinde xususi muxbirleri olacaqdir O verdiyi vede emel etmeye calisir adlarini sadaladigi bu memleketlerden bezi ziyalilari Keskul un etrafinda cem etmeye sey edirdi RedaktorlarCelal Unsizade o dovrun ziyalilarini maarifsever insanlarini sonralar qezet kimi cixan Keskul un etrafina toplaya bildi Qezetde ister rus isterse de gurcu ve azerbaycanli elm xadimleri yazicilar ve jurnalistler dovrun qabaqcil ideyalarini yaymaq ucun bu qezetin sehifelerinde muxtelif movzularda tez tez cixis etmeye basladilar Keskul un muxbir heyeti ve muellifleri ozunden evvelki qezetlere nisbeten genis idi Ozu de bu muelliflerin terkibi beynelmilel idi Azerbaycan yazici ve publisistlerinden Hesen bey Zerdabi Seyid Ezim Sirvani Firidun bey Kocerli M Sahtaxtinski S M Qenizade M F Axundovun oglu Resid bey Axundov Gulmehemmed bey Kengerli M Sultanov Sefereli bey Velibeyov E Qayibov qezete bedii eserler publisist meqaleler yazdiqlari kimi Tiflisde yasayan bir cox gorkemli sexsiyyetler Tiflisin bas hakimi Babov maarif meclisinin kecmis mudiri Qursaladze edib ve jurnalist Eritsov rus pedaqoqu ve publisisti Qori muellimler seminariyasinin muellimi Aleksey Ceriyayevski gurcu sairi Ilya Cavcavadze Ukrayna yazicisi N Qulak ermeni yazicilarindan Raffi Aleksandr Sirvanzade ve basqalari da qezetin isine celb olunmusdular Xususen Firudin bey Kocerli ve Gulmehemmed bey Kengerli Celal Unsizadenin yaxin dostlari olmus redaksiya bir muddet Kengerlinin evinde yerlesmisdi Qezetin baslica movzulari Ziya qezetine nisbeten Keskul un hem movzu dairesi genis hem de meqalelerin yazilis formasi muxtelif idi Keskul heyatin her sahesinden melumat veren zengin materiallar cantasina benzeyirdi Qezete Keskul adi verilmesi ele bununla elaqedar idi Keskul Ekinci ile Ziya arasinda orta bir movqe tutmusdu lakin Ekinci ye daha artiq derecede meyli hiss edilir Bu cur qezetcilik siyaseti car senzurasi terefinden diqqete alinmaya bilmezdi Ona gore de Keskul senzura teqiblerine daha cox meruz qalmisdir Jurnalin sehifelerinde Keskul veqti mueyyende cixmadi ifadesine tez tez rast gelinir Qezetde dil edebiyyat incesenet elm maarif ve s meselelere dair nezeri ve publisist meqaleler orijinal bedii eserler rus Avropa ve Serq edebiyyatindan tercumeler cap olunurdu Klassiklerin irsini yaymaqda qezet mutereqqi is gormusdur Onun sehifelerinde Abbasqulu aga Bakixanovun Tehzibi exlaq eseri Mirze Feteli Axundovun heyat ve yaradiciligi Keskul de genis sekilde isiqlandirilmisdi Keskul onun tercumeyi halini ilk defe nesr etmis komediyalarinin xarici dillere tercume olunmasi ve onlarin Avropada sohret qazanmasi hemcinin komediyalarinin tamasaya qoyulmasi barede oxuculara mutemadi melumat vermisdir Bundan basqa qezetde Seyid Ezim Sirvani haqqinda da meqale derc olunmusdur Keskul qezeti Azerbaycan klassiklerinin basqa xalqlarin diline tercume edilmesi sahesinde de ilk tesebbusculerden olmusdur Fuzulinin Leyli ve Mecnun eseri ile Keskul sehifelerinde tanis olan ermeni yazicisi Raffi onu ermeni diline tercume etmeyi qet etmisdi Hemin poemani Unsizade N Qulak ile birlikde ruscaya cevirib jurnalda vermis sonra ise Keskul metbeesinde ayrica kitab halinda buraxmisdi Cemiyyetin heyatinda bas veren deyisiklikleri qezet vaxtinda eks etdirmeye calisirdi Kapitalizmin meydana gelmesi ve onun feodalizm uzerinde qelebesi prosesinde milli herekat da yaranmaga baslayirdi Ziyalilarin suurunda Azerbaycan milleti mefhumunun oyanmasi Keskul dovrune tesaduf edirdi Onlar basa dusmusduler ki din ve millet mefhumlari ayri ayri seylerdir Keskul qezeti oz sehifelerinde bu meseleleri aydinlasdirmaga sey gostermis ve ictimai siyasi suurun inkisafina komek etmisdir Keskul dovrun bir sira aktual meselelerine beynelxalq hadiselere de toxunur bu sepkide meqaleler derc edirdi Ilk sayinda Ingilterenin ve carizmin Orta Asiyada apardigi mustemlekecilik siyaseti Seyx Samilin rehberliyi altinda aparilan milli azadliq herekati barede oxucuya melumat verirdi Keskul Azerbaycan milletinin inkisafi ve basqa milletlerle dostluq elaqelerini mohkemletmesi haqqinda da musbet seciyye dasiyan meqaleler verirdi Bu meqalelerin bir coxu movzusu ideya istiqameti dili ve uslubu ehtirasliligi ile ferqlenirdi Bir sexs imzasi ile verilmis Ana dilimiz meqalesi belelerinden idi Meqalede gosterilir ki oz milletini ebedi saxlamaq isteyenler oz ana dillerini saxlamaga calismalidirlar ve o dilde elm ve fununi ovladi millete vermelidirler Muellif xususile qeyd edirdi ki ana dilini yaxsi bilmeyen onun leyaqetini qiymetlendirmeyen adam basqa dilleri hec cur qiymetlendire bilmez Belelikle qezet basqa dilleri oyrenmeye xususi heves gosterilmesini teblig edirdi Insan oz ana dilinden basqa nece dil bilmis olursa o qeder de qedrini artirir Lal yarimadam oldugu kimi cox cox dil bilen de cox adam sayilmalidir Bezen qezet tercume ucun ictimai mezmunu etibari ile o qeder derin parcalar secirdi ki car senzoru onu buraxmaqdan imtina edirdi Meselen gurcu sairi I Cavcavadzenin Bahar adli seiri tercume olunub metbeede yigilmisdi Lakin senzor onun yayilmasina icaze vermemisdi Seirde meseliklerin yarpaqlamasindan qaranquslarin gelmesinden ciceklerin gullerin acilmasindan behs edilib axirda deyilirdi Bulbulum gulum Veten Sen ne vaxt acilarsan Qezetde mutereqqi rus sairlerinin eserlerine tez tez muraciet edilirdi Gulmemmed bey Kengerli Nekrasovun Nravstvenniy celovek Xosexlaq adam eserinden bir parcani tercume edib qezetde Merdi mutteqi adi ile derc etdirmisdi Meyle neyi qafiye etmekdense real heyatdan yazmaq lazimdir G Kengerli mektubunun sonunda gosterirdi Tecrube ucun meruf Nekrasov menzumatindan nezmen tercume elediyim bir feqereni bu defe irsal edirem Qebul ve derc olunursa mabedini dexi gondereceyem Keskul qezetinde eserin ardi yoxdur G Kengerlinin tercumesinin ardinin ne ucun derc olunmamasi haqqinda indiyedek bir sira tedqiqatcilar muxtelif fikirler soylemisler Filoloji elmler namizedi X Memmedovun axtarislari bu cehetden maraqlidir O gosterir ki tercumenin ardinin derc olunmamasina sebeb Tercuman qezetinin sehifelerinde bu mesele ile elaqedar qaldirilmis mubahisedir Tercuman in 1885 ci il 15 noyabr tarixli 17 ci nomresinde Moskva Lazarev Serq Dilleri Institutunun muellimi Sakovun Funun ve edebiyyat rubrikasi altinda verdiyi mektubla baslanan mubahise sonra I Qasprinski terefinden davam etdirilmisdir Sakovu narazi salan cehet tercume ucun Nekrasovdan guya munasib eser secilmemesi idi I Qasprinski de bu fikirde idi Sonralar G Kengerli bu meqalelere cavab yazmissa da Tercuman in redaktoru onu buraxmamis tercumecinin uzerine daha siddetli hucuma kecmisdir Subhesiz ki bele bir seraitde Celal Unsizade tercumenin ardini derc etmeye girismezdi O tercumenin davamini verseydi qezeti Tercuman in tenqid atesine meruz qoyardi Bu faktlar G Kengerlinin tercumecilik fealiyyeti zamani nece ciddi manielere rast geldiyini subut edir Celal Unsizade qardasi Kamal ile birlikde kitab nesrine de diqqet yetirirdi Kamal Keskul metbeesinin mudiri idi Metbeede bir sira kitablar buraxilmisdi Bu kitablari ideya ve mezmununa gore iki qisme bolmek olar Mutereqqi mahiyyet dasiyan kitablar Dini kitablar Ukrayna yazicisi N Qulakin meshur pedaqoq A Cernyayevskinin tereqqiperver Azerbaycan yazicisi ve publisistleri S E Sirvani F Kocerli M Sahtaxtinskinin musbet tesiri ile C Unsizade Keskul metbeesinde M J Lermontovun Hava gemisi A Cernyayevski ve S Velibeyovun Veten dili E Goraninin Qocaliqda yorgaliq kitablari Kelile ve Dimne hekayeleri ve s cap etmisdi Bu kitablarla yanasi metbeede Zaqafqaziya Seyxulislami Ebdusselam Axundzadenin Umtedul ehkam Tarixi muqeddesi enbiya kimi murtece dini gorusler teblig eden kitablari da buraxilirdi Her halda Ziya metbeesine nisbeten Keskul metbeesinin cap etdiyi kitablarda teqvimlerde mutereqqi gorusler daha cox idi Bu metbee davami boyunca hemcinin coxlu murettib yetisdirmisdi Keskul de cixan sosial siyasi yazilarin ekseriyyeti rus dilinde nesr olunan merkezi qezetlerden yaxud yayilmasina icaze verilmis xarici metbu orqanlardan goturulurdu Sonra ise buna icaze verilmedi Senzura bu tip yazilarin Qafqaz muselmanlari arasinda yayilmasini tehlukeli hesab edirdi Senzor Keskul un El Qahire qezetinden Meseleyi ermeniyye basliqli meqalesinin bir abzasliq xulasesini de qadagan etmisdi Xulase bundan ibaret idi El Qahire meqaleyi mexsusinde yer uzunde Ermenistan deyilen olkenin hec bir zaman movcud olmadigini ve cografi delayil ve berahim ile beyan eylemisdir Bu kimi qadagalara baxmayaraq oz nesrini davam etdiren Keskul esasen oz sehifelerinde qonsu xalqlarin edebiyyatinin teqdimatina edebi numunelerin Azerbaycan diline tercumesine xususi yer verirdi Qezet muherrirlerinden biri gurcu klassiki I Cavcadzenin Bahar seirini Azerbaycan diline tercume etse de capina icaze verilmemisdi Keskul Cavcadzeni gurcu edebiyyatinin meshur edebi simasi kimi teqdim edir onun vetenperverliyini yuksek qiymetlendirir yaradiciliginin gurcu edebiyyatinin inkisafina xidmet etdiyini gosterirdi Qezet rus dilini oyrenmeyi daha artiq sovqle qeyd edirdi Hemin muellifin Bir suala cavab Bilmek ne boyuk beladir Beylerimizin gelecek hali serlovheli meqalelerinde de maarif elm medeniyyet meselelerinden danisilir nadanliq tenqid olunur qonsu xalqlarin inkisafindan soz acilir Bu meqalelerin N Nerimanova aidliyi haqqinda metbuatda mulahize ireli surulmusdur N Nerimanovun Keskul ile elaqesine dair elde bezi melumatlar vardir Meselen qezet 1890 ci ilde 109 cu nomresinde Qori seminariyasini bitirib muellimlik sehadetnamesi alan bes nefer azerbaycanlinin o cumleden N Nerimanovun adini cekib yazmisdi Bunlar bu gunler metbeemize dexi gelib irelide veten ve ebnayi vetene xidmetler edeceklerini ved vermisler Qezetde islama yanasmaIslamda fanatizmin tenqidi Keskul de qabariq sekilde buruze verir Bu metbu orqanin sehifelerinde din perdesi altinda aparilan movhumatciliq tenqid edilirdi Islam dininin esaslarina toxunmadan cehalet yayan ruhaniler zumresi ciddi tenqide meruz qalirdi Keskul ozunun 1889 cu il tarixli 81 ci sayinda yazirdi Bu zumrenin coxusu elmsizdir Qezet satirik meqalelerinin birinde ruhani idarelerinin movhumatciliq siyasetine qarsi cixirdi Zira bu attestatli ruhanilerimizden hansi birine yaxin gedib a quzum yaxud a qoyunum harada tehsili umumi finun eylediniz deye sual eylesek cavabinda eblahane bir tebessum ile iktifa eyler Keskul 1889 cu il 12 aprel tarixli 84 cu sayinda ruhanileri tenqid eden meqale derc edir Meqalenin senzuradan kecib nesrine icaze verilmesine baxmayaraq bas senzor Bezabrazov qezetin capindan sonra onu nezerden kecirerek zererli bir yazi kimi onun Senzura Komitesinde muzakiresini kecirmisdir Keskul un zererli bilen yazisina icaze veren senzor xesteliyi sebebinden iclasda istirak etmemis muzakireye cixarilan mesele ile bagli movqeyini yazili sekilde komiteye gondermisdi Bas senzor Bezabrazov ile senzorun cekismesinin ziyani Keskul e deymisdi Qafqaz Senzura Komitesi yerlerdeki real veziyyetle bagli melumat seciyyeli yazilari isiqlandirmagi Keskul e icaze vermemisdi Meselen qezet 1889 cu il 23 oktyabr tarixli sayinda Qarabagda bogaz xesteliyinin yayilmasi ile bagli xeberin dercine raziliq vermeyerek onu kesib goturmusdu Cemiyyetin heyatinda bas veren deyisiklikleri vaxtinda oxuculara catdirmaq isteyen Keskul XIX esrin sonlarinda Azerbaycanda bas veren milli oyanis ve milli ozunuderk prosesinin de istirakcisina cevrildi Cemiyyetde azerbaycanciliq ideyasinin oyanmasinda Keskul un fealiyyeti danilmazdi Millet ve din mefhumlarinin ayri ayri seyler oldugunu xalqa catdiran bu meseleye daha genis yanasma terzi ortaya qoyan Keskul culer ictimai siyasi suurun inkisafina da komek etdiler Keskul un baglanmasiAzerbaycanda metbeelerin inkisafi tarixinde Keskul metbeesi mueyyen rol oynamisdi Keskul jurnali ve qezeti 1883 cu ilden nesre baslayaraq 1891 ci iledek davam etmisdir Bu muddetde cemi 123 nomresi buraxilmisdir Qezet muntezem cixmamisdir Keskul un abunecilerinin azalmasinin qezetin tenezzul etmesinin sebeblerinden biri ele bu idi MenbeN N Zeynalov Azerbaycan metbuat tarixi I hisse Baki 1973 ADU nun nesriyyatiIstinadlarSahverdiyev A B PDF Baki Tehsil nesriyyati 2006 seh 50 57 2016 03 05 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 06 27 Niftiyev Niyaz PDF Baki RS Poligraf MMC 2017 seh 18 19 ISBN 978 9952 485 64 6 2020 05 26 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 06 27 Memmedzade Nizami Kamaloglu Mahmud PDF Tiflis 2015 seh 5 ISBN 978 9941 0 7875 0 2020 05 25 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 06 27 Nesreddinov Nazim Keskul jurnalinin birinci nomresi Tiflis 31 yanvar 1883 cu il ve yaxud tarixciler tertib etdiyiniz derslikleri bir daha yoxlayin ZIYA Informasiya Merkezi 2018 01 30 2023 01 21 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 25 Nesreddinov Nazim Keskul Tercuman qezetini turk dunyasina tanidan ilk turkdili jurnaldir davam az 2018 04 12