Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ferromaqnetizm— sabit maqnitlər formasında dəyişməz materiallar olan (dəmir kimi) və ya maqnitləri cəzb edən əsas mexanizmdir. Fizikada maqnetizm müxtəlif qruplara ayrılır. Ferromaqnetizm ( də bura daxildir) ən güclü qrupdur: ferromaqnetizmlər hiss edilə bilən kifayət qədər güclü qüvvələr yaradır və gündəlik həyatda rast gəlinən ümumi maqnetizm hadisələri bununla əlaqədardır. Cismlər maqnetizmin digər üç tipi olan paramaqnetizm, diamaqnetizm və antiferromaqnetizmin yaratdığı maqnit sahələrinə də zəif reaksiya verirlər, ancaq bu qüvvələr o qədər zəif ola bilər ki, onlar yalnız laboratoriyada həssas cihazlarla aşkar oluna bilər. Ferromaqnetizmə nümunə kimi soyuducunun qapısını saxlamaq üçün istifadə olunan maqniti göstərmək olar. Maqnit və ferromaqnit materiallar arasında cəzb olunma “bu gün bizim üçün və qədim dünya üçün ilk növbədə asanlıqla görünən maqnetizm xassəsi olub”.
Sabit maqnitlər (xarici maqnit sahəsi və xarici maqnit sahəsi aradan qaldırıldıqdan sonra halda qalan sahə ilə maqnitlənə bilən materiallar) onları nəzərəçarpacaq dərəcədə cəlb edən digər materiallar kimi ferromaqnit və ferrimaqnitlərdir. Yalnız bir neçə maddə var ki, onlar ferromaqnitdirlər. Bunlara dəmir, nikel , kobalt və onların xəlitələrinin çoxu, torpaqda tapılan bəzi nadir metalların birləşmələri və az miqdarda təbii halda yaranan maqnitlər daxildir (ing. lodestone).
Ferromaqnetizm müasir texnologiya və sənayedə çox mühüm rol oynayır. Belə ki, ferromaqnitlər sərt disklər və kimi maqnit materialları və transformatorlar, generatorlar , elektrik mühərrikləri, elektromaqnitlər kimi bir çox elektrik və elektromexaniki cihazların əsasını təşkil edirlər.
Ferromaqnit materiallar
| Material | Küri temp. (K) |
|---|---|
| Co | 1388 |
| Fe | 1043 |
| Fe2O3* | 948 |
| FeOFe2O3* | 858 |
| NiOFe2O3* | 858 |
| CuOFe2O3* | 728 |
| MgOFe2O3* | 713 |
| MnBi | 630 |
| Ni | 627 |
| MnSb | 587 |
| MnOFe2O3* | 573 |
| Y3Fe5O12* | 560 |
| CrO2 | 386 |
| MnAs | 318 |
| Gd | 292 |
| Dy | 88 |
| EuO | 69 |
Sağ tərəfdəki cədvəldə temperatura görə ferromaqnit və ferrimaqnit birləşmələrin seçilmiş siyahısı göstərilmişdir.
Ferromaqnetizm materialın kimyəvi tərkibinin xüsusiyyəti deyil, ancaq onun kristallik strukturu və mikroskopik təşkilidir. Fridrix Heuslerin şərəfinə adlanan tərkibləri ferromaqnit olmayan ferromaqnit metal ərintiləri də var. Bundan başqa yalnız ferromaqnit materiallardan ibarət olan, paslanmayan polad kimi qeyri- maqnit ərintilər var.
Maye ərintilərin çox sürətli soyuması ilə amorf (qeyri-kristallik) ferromaqnit metal ərintiləri hazırlana bilər. Onların xüsusiyyətləri təxminən izotropikdir (kristallik ox boyu düzülməyib): Bu aşağı koersitivliyə, aşağı itkisinə yüksək keçiriciliyə və yüksək elektrik müqavimətinə gətirib çıxarır. Belə tipik material aşağı ərimə dərəcəsi olan metalloid elementlər (B, C, S, P, Al) və təxminən 80% intiqallı (yerdəyişməli) metallardan hazırlanmış yerdəyişməli metal-metalloid ərintiləridir.
Xüsusilə güclü ferromaqnit materialların nisbətən yeni sinfi torpaqda nadir yayılmış maqnitlərdir. Onlar yaxşı-lokallaşdırılmış f-orbitallarında böyük maqnit momentlərini saxlamaq qabiliyyəti ilə tanınan lantanoid elementlərini saxlayırlar.
Xarici maqnit sahəsi olmadıqda belə, güclü maqnitlənməyə malik maddələr ferromaqnitlər adlanır. Ferromaqnitlərin maqnitlənməsi dia və paramaqnitlərinkindən çox-çox (1010 dəfəyə qədər) böyükdür. Ferromaqnitlərdə asılılığı çox mürəkkəbdir. H-ın artması ilə əvvəl sürətlə, sonra isə yavaş-yavaş artır və nəhayət, maqnit sahəsinin müəyyən qiymətində maqnitlənmə doyma qiymətinə çatır.
Hər bir ferromaqnit maddə üçün elə bir temperatur vardır ki, həmin temperaturdan böyük temperaturlarda onun maqnit xassələri itir. Bu temperatura Küri temperaturu deyilir.
Ferromaqnetizmin izahı kvant mexanikası vasitəsi ilə mümkündür. İsbat olunmuşdur ki, ferromaqnitdə güclü spontan maqnitlənməyə malik oblastlar – domenlər mövcuddur. Domenlərin ölçüləri 1÷100 mkm tərtibində olur. Müxtəlif domenlərdə maqnit momentlərinin istiqaməti müxtəlif olduğundan, xarici sahə olmadıqda nümunənin yekun maqnit momenti sıfır olur. Ferromaqniti xarici sahəyə daxil etdikdə domenlərin maqnit momentləri xarici sahə istiqamətində yönəlir və mühit maqnitlənir. Xarici maqnit sahəsi sıfra qədər azaldıqda, domenlər kifayət qədər sahəyə malik makroskopik oblastlar olduğundan, istilik hərəkəti domenlərin düzülüşünü poza bilmir. Bununla da ferromaqnetiklərdə qalıq maqnitlənmənin və sabit maqnitlərin mövcudluğu izah edilir.
Aktinoid ferromaqnitlər
Aktinoid sırası birləşmələr otaq temperaturunda ferromaqnitdirlər və ya soyumağa doğru getdikcə ferromaqnetizm xassəsi göstərirlər. PuP otaq temperaturunda kubik simmetriyalı paramaqnitdir, ancaq onun Küri temperaturu 125 K-dən aşağı olanda (TC = 125 K.) ferromaqnit düzülüşlü tetroqonal vəziyyətdə quruluşu yerdəyişməyə məruz qalır. Onun ferromaqnit vəziyyətində PuP-nun maqnit anizotropiyası 100-dür.
NpFe2–də maqnit anizotropiyası 111-dir. NpFe2-də Küri temperature 500 K-dən çox olarsa (TC ~500 K), o həmçinin paramaqnit və kub simmetriyalı olar. Küri temperaturu aşağı düşdükcə, harada romboedrik bucaq 60° (kub faza) 60.53°-yə dəyişərsə, romboedrik deformasiya yaranır. Kub fazada bu 
= 1.00 qədər azalır. Bu ifadə əasən triqoal və tetraqonal miqyasda deformasiyaların (əyilmələrin) müqayisəsi zamanı əhəmiyyətlidir.
Litium qazı
2009-cu ildə Massaçusets Texnologiya İnstitutu-nun fiziklər heyəti bir kelvindən daha aşağı temperature kimi soyudulan litium qazının ferromaqnetizm xassəsi göstərə bilməsini nümayiş etdirdilər. Bu qazda nümayiş olunan ilk ferromaqnetizm hadisəsi idi.
İstinadlar
- Chikazumi, Sōshin (2009). Physics of ferromagnetism. English edition prepared with the assistance of C.D. Graham, Jr (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press. s. 118
- Bozorth, Richard M. Ferromagnetism, first published 1951, reprinted 1993 by IEEE Press, New York as a "Classic Reissue."
- (ingilis). boundless.com. 2015-06-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr, 2014.
- Kittel, Charles (1986). Introduction to Solid State Physics (sixth ed.). John Wiley and Sons.
- "Lattice distortions measured in actinide ferromagnets PuP, NpFe2 and NpNi2" (PDF) (ingilis). hal.inria.fr. 2017-08-12 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 16 noyabr, 2014.
- "Magnetism Observed In Gas For The First Time PuP, NpFe2 and NpNi2" (ingilis). sciencedaily.com. 2021-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 16 noyabr, 2014.
Xarici keçidlər
- Alnico Magnets 2014-11-27 at the Wayback Machine (ing.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ferromaqnetizm sabit maqnitler formasinda deyismez materiallar olan demir kimi ve ya maqnitleri cezb eden esas mexanizmdir Fizikada maqnetizm muxtelif qruplara ayrilir Ferromaqnetizm de bura daxildir en guclu qrupdur ferromaqnetizmler hiss edile bilen kifayet qeder guclu quvveler yaradir ve gundelik heyatda rast gelinen umumi maqnetizm hadiseleri bununla elaqedardir Cismler maqnetizmin diger uc tipi olan paramaqnetizm diamaqnetizm ve antiferromaqnetizmin yaratdigi maqnit sahelerine de zeif reaksiya verirler ancaq bu quvveler o qeder zeif ola biler ki onlar yalniz laboratoriyada hessas cihazlarla askar oluna biler Ferromaqnetizme numune kimi soyuducunun qapisini saxlamaq ucun istifade olunan maqniti gostermek olar Maqnit ve ferromaqnit materiallar arasinda cezb olunma bu gun bizim ucun ve qedim dunya ucun ilk novbede asanliqla gorunen maqnetizm xassesi olub Demirin xelitesi olan alnikodan hazirlanmis maqnit Ferromaqnetizm materiallarin nece maqnitlenmesini izah eden nezeriyyedir Sabit maqnitler xarici maqnit sahesi ve xarici maqnit sahesi aradan qaldirildiqdan sonra halda qalan sahe ile maqnitlene bilen materiallar onlari nezerecarpacaq derecede celb eden diger materiallar kimi ferromaqnit ve ferrimaqnitlerdir Yalniz bir nece madde var ki onlar ferromaqnitdirler Bunlara demir nikel kobalt ve onlarin xelitelerinin coxu torpaqda tapilan bezi nadir metallarin birlesmeleri ve az miqdarda tebii halda yaranan maqnitler daxildir ing lodestone Ferromaqnetizm muasir texnologiya ve senayede cox muhum rol oynayir Bele ki ferromaqnitler sert diskler ve kimi maqnit materiallari ve transformatorlar generatorlar elektrik muherrikleri elektromaqnitler kimi bir cox elektrik ve elektromexaniki cihazlarin esasini teskil edirler Ferromaqnit materiallarBezi kristallik ferromaqnit materiallar ucun Kuri temperaturu ferrimaqnit Material Kuri temp K Co 1388Fe 1043Fe2O3 948FeOFe2O3 858NiOFe2O3 858CuOFe2O3 728MgOFe2O3 713MnBi 630Ni 627MnSb 587MnOFe2O3 573Y3Fe5O12 560CrO2 386MnAs 318Gd 292Dy 88EuO 69 Sag terefdeki cedvelde temperatura gore ferromaqnit ve ferrimaqnit birlesmelerin secilmis siyahisi gosterilmisdir Ferromaqnetizm materialin kimyevi terkibinin xususiyyeti deyil ancaq onun kristallik strukturu ve mikroskopik teskilidir Fridrix Heuslerin serefine adlanan terkibleri ferromaqnit olmayan ferromaqnit metal erintileri de var Bundan basqa yalniz ferromaqnit materiallardan ibaret olan paslanmayan polad kimi qeyri maqnit erintiler var Maye erintilerin cox suretli soyumasi ile amorf qeyri kristallik ferromaqnit metal erintileri hazirlana biler Onlarin xususiyyetleri texminen izotropikdir kristallik ox boyu duzulmeyib Bu asagi koersitivliye asagi itkisine yuksek keciriciliye ve yuksek elektrik muqavimetine getirib cixarir Bele tipik material asagi erime derecesi olan metalloid elementler B C S P Al ve texminen 80 intiqalli yerdeyismeli metallardan hazirlanmis yerdeyismeli metal metalloid erintileridir Xususile guclu ferromaqnit materiallarin nisbeten yeni sinfi torpaqda nadir yayilmis maqnitlerdir Onlar yaxsi lokallasdirilmis f orbitallarinda boyuk maqnit momentlerini saxlamaq qabiliyyeti ile taninan lantanoid elementlerini saxlayirlar Xarici maqnit sahesi olmadiqda bele guclu maqnitlenmeye malik maddeler ferromaqnitler adlanir Ferromaqnitlerin maqnitlenmesi dia ve paramaqnitlerinkinden cox cox 1010 defeye qeder boyukdur Ferromaqnitlerde asililigi cox murekkebdir H in artmasi ile evvel suretle sonra ise yavas yavas artir ve nehayet maqnit sahesinin mueyyen qiymetinde maqnitlenme doyma qiymetine catir Her bir ferromaqnit madde ucun ele bir temperatur vardir ki hemin temperaturdan boyuk temperaturlarda onun maqnit xasseleri itir Bu temperatura Kuri temperaturu deyilir Ferromaqnetizmin izahi kvant mexanikasi vasitesi ile mumkundur Isbat olunmusdur ki ferromaqnitde guclu spontan maqnitlenmeye malik oblastlar domenler movcuddur Domenlerin olculeri 1 100 mkm tertibinde olur Muxtelif domenlerde maqnit momentlerinin istiqameti muxtelif oldugundan xarici sahe olmadiqda numunenin yekun maqnit momenti sifir olur Ferromaqniti xarici saheye daxil etdikde domenlerin maqnit momentleri xarici sahe istiqametinde yonelir ve muhit maqnitlenir Xarici maqnit sahesi sifra qeder azaldiqda domenler kifayet qeder saheye malik makroskopik oblastlar oldugundan istilik hereketi domenlerin duzulusunu poza bilmir Bununla da ferromaqnetiklerde qaliq maqnitlenmenin ve sabit maqnitlerin movcudlugu izah edilir Aktinoid ferromaqnitler Aktinoid sirasi birlesmeler otaq temperaturunda ferromaqnitdirler ve ya soyumaga dogru getdikce ferromaqnetizm xassesi gosterirler PuP otaq temperaturunda kubik simmetriyali paramaqnitdir ancaq onun Kuri temperaturu 125 K den asagi olanda TC 125 K ferromaqnit duzuluslu tetroqonal veziyyetde qurulusu yerdeyismeye meruz qalir Onun ferromaqnit veziyyetinde PuP nun maqnit anizotropiyasi 100 dur NpFe2 de maqnit anizotropiyasi 111 dir NpFe2 de Kuri temperature 500 K den cox olarsa TC 500 K o hemcinin paramaqnit ve kub simmetriyali olar Kuri temperaturu asagi dusdukce harada romboedrik bucaq 60 kub faza 60 53 ye deyiserse romboedrik deformasiya yaranir Kub fazada bu ca displaystyle scriptstyle frac c a 1 00 qeder azalir Bu ifade easen triqoal ve tetraqonal miqyasda deformasiyalarin eyilmelerin muqayisesi zamani ehemiyyetlidir Litium qazi 2009 cu ilde Massacusets Texnologiya Institutu nun fizikler heyeti bir kelvinden daha asagi temperature kimi soyudulan litium qazinin ferromaqnetizm xassesi gostere bilmesini numayis etdirdiler Bu qazda numayis olunan ilk ferromaqnetizm hadisesi idi IstinadlarChikazumi Sōshin 2009 Physics of ferromagnetism English edition prepared with the assistance of C D Graham Jr 2nd ed Oxford Oxford University Press s 118 ISBN 9780199564811 Bozorth Richard M Ferromagnetism first published 1951 reprinted 1993 by IEEE Press New York as a Classic Reissue ISBN 0 7803 1032 2 ingilis boundless com 2015 06 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 noyabr 2014 Kittel Charles 1986 Introduction to Solid State Physics sixth ed John Wiley and Sons ISBN 0 471 87474 4 Lattice distortions measured in actinide ferromagnets PuP NpFe2 and NpNi2 PDF ingilis hal inria fr 2017 08 12 tarixinde PDF Istifade tarixi 16 noyabr 2014 Magnetism Observed In Gas For The First Time PuP NpFe2 and NpNi2 ingilis sciencedaily com 2021 08 30 tarixinde Istifade tarixi 16 noyabr 2014 Xarici kecidlerAlnico Magnets 2014 11 27 at the Wayback Machine ing