Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Fərhad və Şirin (özb. Farhod va Shirin) - özbək şairi Əlişir Nəvainin "Xəmsə" toplusuna daxil olan ikinci əsərdir. Şair bu poemanı 1484-cü ildə yazmışdır. Əsər Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasına nəzirə yazılmışdır və vəzni də Nizamidə olduğu kimi həzəc bəhridir. Lakin, Nəvainin “Fərhad və Şirin”i həm də, özündən əvvəlki bütün eyni məzmunlu əsərlərdən fərqlənən yeni bir əsərdir.
| Fərhad və Şirin | |
|---|---|
| Farhod va Shirin | |
| Müəllif | Əlişir Nəvai |
| Janr | məsnəvi |
| Orijinalın dili | özbək dili |
| Orijinalın nəşr ili | 1484 |
| Tərcüməçi | Ə.Vahid M.Dilbazi Ə.Ziyaqay M.Rahim N.Rəfibəyli |
| Əvvəlki | Heyrət-ül-əbrar |
| Sonrakı | Leyli və Məcnun |
Bu əsəri fərqləndirən birinci xüsusiyyət budur ki, Nəvai özündən əvvəlki bütün şairlər kimi, əsəri fars dilində yox, öz dilində - özbək dilində yazmışdır. Digər yenilik isə, əsərdə özbək xalqının, türkdilli xalqların adət-ənənə, istək və arzularının tərənnüm edilməsidir. Əsərdə surətlər, hadisələr, məqsəd və hədəf tamamilə başqadır. Burada yeni tipli şəxslər təsvir olunmuş, əsərin məzmunu, həm də qəhrəmanı Nizami əsərindən tamamilə fərqlidir.
Məzmunu
Xəbərdarlıq: Yazının davamı əsərin məzmunu haqqında məlumat ehtiva edir.
| Əlişir Nəvainin |
|---|
 |
Fərhad Çin xaqanının oğludur. Fərhadın atası oğlu üçün qəsr tikdirməkdən ötrü Xəta vilayətinin iki məşhur sənətkarını – rəssam Manini və memar Banini gətirib, Fərhad üçün dörd saray tikdirməyə başlayır. Fərhada sənətkarların hünəri çox xoş gəlir. Memarlıq və rəssamlıq sənətlərini mənimsəməyi arzulayır. Atasından icazə alıb işə başlayır və çox çəkmədən mahir bir daşyonan olur, dörd il tamam şəxsən tikinti işlərində iştirak edir. Hər dörd saray tikdirilib başa çatdırılır. Fərhad hər üç ayda sarayların birində yaşayıb dövran sürür.
Fərhadın atasının xəzinələrinə baş çəkərkən sirli bir güzgü görür. Bu güzgü hər kəsin başına gələcək işləri göstərən və sirrləri aşkar edən bir güzgü idi. Fərhad, bu sehrli güzgünün sirrlərini öyrənmək üçün atasının etirazlarına baxmayaraq Yunanıstana tərəf yola düşür. Gedib yunan dağlarında Süheyla adlı bir həkimlə görüşür. Süheyla onu öz adı ilə çağırır. Nə məqsəddən ötrü buraya gəlməsini soruşur və ona Cəmşid camını tapmaq üçün yol göstərir. Fərhad Süheyla həkimin göstərişlərinə əməl edir, əjdahanı, divi öldürür. İskəndərin tilsimlərini sındırır. Nəhayət cami-cahannümanı və çoxluxəzinə əldə edir. Yunan xalqı onu böyük təntənə ilə qarşılayır. Fərhad oradakı zülmü aradan qaldırıb, ədaləti bərpa edir, sonra isə Çinə qayıdır. Orada Yunanıstanda aldığı təlimlər əsasında güzgüyə baxır, özünü həmişəlik qəmli və kədərli görür. Güzgü Fərhada başına gələcək bir çox hadisələri göstərir. Burada Fərhad həmçinin, Ərmənzəmində yaşayan Şirinin camalını görür və o gündən qıza vurulur. Şirinin eşqinin əsiri olaraq, bütün ixtiyarını əldən verir.
Fərhad səyahətə çıxarkən gəmisi tufana uğrayıb dənizdə qərq olur. O, bir taxta üzərinə çıxır. Külək fərhadı Yəmən vilayətinə və Taif sərhəddinə tərəf aparır. Gəmi ilə mirvari sövdasına gedən tacirlər Fərhada nicat verirlər.
Gəmi dəniz quldurlarının basqınına məruz qalır. Sərnişinlərin həyatı və sərvəti təhlükə altına düşür. Fərhad silaha sarınıb oğruları qətiyyətlə dəf edir. Elə bu zaman Şərqi və Qərbi gəzmiş, çoxlu həyat təcrübəsinə malik rəssam Şapuru Fərhada təqdim edirlər. Buradan da Şapur və Fərhadın tanışlığı başlanır. Fərhadla Şapur Yəmən mülkündən Ərmənzəminə tərəf birgə yola düşür, uzun müddət yol getdikdən sonra birgə Ərmən mülkünə çatırlar. Onlar qart daşdan bir dağa rast gəlir və çoxlu adamın bu dağı yarmaqla məşğul olduğunu görürlər, soruşduqda isə öyrənirlər ki, bu Məhinbanunun əmridir. Fərhad onlara kömək etmək qərarına gəlir və işə başlayır. Çox çəkmədən pəhləvan Fərhadın şöhrəti hər yana yayılır; xəbər Məhinbanuya da gedib çatır. Banu şirinlə birlikdə Fərhadı yaxından görmək məqsədi ilə dağa gedir. Qart daşaları mum kimi əridən Fərhadın məharəti onları məftun edir. Fərhad onları görəcək, güzgüdə görüb aşiq olduğu qızı tanıyır.
Şirin Fərhadı sarayına apararaq ona eşqini elan edir və həmin gündən eşqinə sadiq qalır. Lakin, Xosrov onların eşqinə mane olur və Frəhadı hüzuruna çağırır. Şirin gecə-gündüz Fərhad haqqında düşünür. Məhinbanu ona təsəlli verib hələlik də olsa Fərhadı unutmağı məsləhət görür. Lakin, Şirin onu unuda bilmir. Xosrov Fərhadı həbsə atdırır. Şapur məhbus Fərhadla görüşüb, əlaqə saxlayır. Fərhad Şapur vasitəsiylə Şirinlə məktublaşır. Buna görə də Xosrov Şapuru casusluqda ittiham edərək həbsə atır.
Xosrov Şirinin Fərhada yazılmış bir məktubunu ələ keçirdikdən sonra, onun Fərhada olan sonsuz məhəbbətindən daha da hiddətlənir. Öz qəzəbini söndürmək üçün Ərmənzəmini tamamilə viran etmək qərarına gəlir. Şirini Fərhadın eşqindən soyutmaq üçün yeni bir tədbir görməyi tələb edir. Büzürgümidin yeni tədbiri ilə xosrov hiyləgər bir qadını lazımi göstərişlə zindana, Fərhadın yanına göndərir. Qarı yalandan, məcburiyyət qarşısında qalmış Məhinbanunun Xosrovla barışıb, qardaşı qızı Şirini də ona ərə verdiyini Fərhada söyləyir. Ancaq artırır ki, yazıq qız, Xosrovun əlinə düşməsin deyə, zəhər içib özünü öldürdü, onların toy məclisi yasa döndü. Bu yalan qara xəbərin dözülməz əzabı Fərhadın nəcib ürəyini partladır, o yerə yıxılıb zindanda can verir.
Fərhadın ölüm xəbəri tezliklə hər yana yayılır. Xosrov öz namərd tədbirinin uğurla həyata keçirilməsinə sevinir. Xəbər Şirinin də qulağına çatır, onun mehriban və nəcib ürəyi hədsiz kədərlənir, başdan-ayağa qara geyinib matəmə bürünür. Fərhadın ölümündən sonra Xosrov utanmadan Məhinbanunun yanına elçi göndərir. Banu olduqca çıxılmaz vəziyyətə düşür. Bir tərəfən ölkənin viran və işğal olunması, əhalinin qırılması və talanması, digər tərəfdən Fərhadın ölümü, Şirinin matəmə qərq olması, Xosrovun Şirini tələb etməsi Banunu düşündürür. Məhinbanu Xosrovdan icazə alaraq Şirini bir müddətlik Ərmən dağlarına aparır. Yolda Xosrovun oğlu Şiruyə Şirinin kəcavəsinə rast gəlir və qıza vurulur. Şiruyə düşünür ki, Şirinin vüaslına yetişməyin yeganə yolu rəqibinin, yəni atasının aradan götürülməsidir. Beləliklə, o bir oxla iki nişan vuraraq həm taxt-taca, həm də gözələ sahib ola bilər.
Bundan sonra Şiruyə qoşun, saray xadimləri içərisində Xosrovun əleyhinə gizli təbliğata başlayır. O, tədricən atasından narazı olanları bir cəbhədə toplayır və üsyan qalxır, Xosrov həbsə alınır. Rəqibi tamamilə aradan qaldırmaq məqsədi ilə gecə zindana soxulan Şiruyə xəncərlə atasının bağrını yarır. Şirin, “mən hələ də Fərhadın eşqi ilə nəfəs alıram” deyərək Şiruyənin elçisini rədd edir. Nəvai Şirini özünü Fərhadın cənazəsi üzərində qətlə yetirir. Fərhadın uşaqlı yoldaşı Xəta mülkünün böyük sərkərdəsi olan Bəhram faciədən xəbər tutaraq, Ərmənzəminə qoşun çəkir. Şiruyədən Fərhad və Şirinin intiqamını alır. Onlar üçün məqbərə tikdirib, Şapuru da həmin məqbərənin xadimi edir.
Əsas obrazlar
Fərhad
Nəvai Fərhadı rəşadətli, cəngavər və igid kimi təsvir edir. Onun Xosrovla görüşünü iki rəqibin üz-üzə gəlməsi kimi tərənnüm edir. Fərhad ilə Xosrovun mülakiməsini iki bərabər hüquqlu sərkərdənin danışığı kimi verir. Fərhad Xosrovun qarşısında əsir olsa da, öz mənliyini, vüqar və mətanətini itirmir. Xosrovun suallarına lazım bildiyi kimi cavablar verir.
Nizaminin əsərindən fərqli olaraq, Nəvainin əsərində Şirin Fərhadı sevir və ona sadiqdir. Şapur məhbus Fərhadla görüşüb, əlaqə saxlayır. Onun ruhən və cismən çəkdiyi əzabları Məhinbanuya danışır. Banu isə Şirinin əzablarından bəhs edir.
Nəvai Fərhadın simasında öz xalqının simvolunu, istək və arzularının rəmzi olan bir qəhrəmanı təcəssüm etdirir. Şair bütün arzularını bu cəsarətli insanın sarsılmaz mübarizəsində əks etdirib, bu ideal surətin nakam eşq və məhəbbət faciəsini göstərir. Şair, Fərhad obrazında bütün müsbət xüsusiyyətləri toplayır. Onu ilk gəncliyindən elmi sevən, cəsarətli, cəngavər, qələmlə yanaşı, balta və külünglə də çarpışan, daş yonub binalar tikən, maddi abidələr yaradan bir şəxs kimi oxucularına təqdim edir.
Şirin
Nəvainin “Fərhad və Şirin” əsərində Şirin surəti Nizamidə olduğu kimi məhəbbət, vəfa və nəciblik simvoludur. Lakin Nəvai ona Xosrovu yox, Fərhadı sevdirir. Fərhadı sevdiyi gündən ölənə kimi bir gün də olsun başqası haqqında düşünmür. Nəvainin əsərində Şirin və Fərhad gənc və həmyaşıddırlar. Həmçinin Nəvai bir dəfə də olsun Xosrov və Şirini üz-üzə gətirmir.
Tarixi
Əlişir Nəvai “Xəmsə”sini 1483-1495-ci illərdə öz ana dilində (özbək dili) yaratmışdır. Bu əsər şairin geniş həyat müşahidələrinin məhsulu, ləyaqətli hökmdarlıq təcrübələrinin nəticəsi idi. Nizami Gəncəvidən sonra “Xəmsə” yaratmaq Zaqafqaziya, Orta Asiya və Hindistanda bir ənənə şəklini almışdı. Şübhə yoxdur ki, Nəvai də öz “Xəmsə”sini nəzmə çəkməzdən əvvəl şifahi ədəbiyyatdan əlavə, sələflərinin, xüsusən Nizami Gəncəvi, Əmir Xosrov Dehləvi və “Xəmsə”ləri ilə tanış olmuşdur.
“Fərhad və Şirin” əsəri Əlişir Nəvai “Xəmsə”sinin üçüncü əsəridir. Əsərin müqəddiməsindən görünür ki, Nəvainin nə XIV əsrin ortalarında yaşamış Azərbaycan şairi Arif Ərdəbilinin “”sindən və də Qütbünün cığatay dilinə tərcümə etdiyi “Xosrov və Şirin”indən heç xəbəri yox imiş. Çünki, o, Nizami və Dəhləvinin əsərlərini birinci və ikinci, özünün “Fərhad və Şirin”ini isə üçüncü hesab edir. Arifin və Qütbünün isə adlarını çəkmir. Ola bilsin ki, Nəvai Qütbünün tərcüməsini müstəqil əsər hesab etmədiyi üçün adını çəkməmişdir.
Lakin, Arif Ərdəbilinin əsərinə gəldikdə, fikrincə, qəti demək olar ki, Nəvainin bu əsərdən xəbəri olmamışdır. Əks təqdirdə, Marağalı Əşrəfin (1350) “Xəmsə”, o cümlədən “Xosrov və Şirin” poemasının adını çəkdiyi kimi, Arif Ərdəbilinin də əsərinin adını çəkər, əsərə öz münasibətini bildirərdi. Nəvai, Əşrəfin “Xosrov və Şirin” poemasına zəif və müvəffəqiyyətsiz bir əsər kimi baxıb, Onu Nizami və Dehləvinin əsərləri ilə bir sıraya qoymaq istəməmişdir. Məhz buna görə də, öz poemasını üçüncü adlandırmışdır. Nəvai, 1484-cü ildə “bu köhnə dastana yeni bir don geydirmişdir.” Əsər Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasına nəzirə yazılmışdır və vəzni də Nizamidə olduğu kimi həzəc bəhridir.
Tədqiqi
Nəvainin “Fərhad və Şirin”i özündən əvvəlki bütün eyni məzmunlu əsərlərdən fərqlənən yeni bir əsərdir. Bu əsəri fərqləndirən birinci xüsusiyyət budur ki, Nəvai özündən əvvəlki bütün şairlər ki, əsəri fars dilində yox, öz dilində - özbək dilində yazmışdır. Digər yenilik isə, əsərdə özbək xalqının, türkdilli xalqların adət-ənənə, istək və arzularının tərənnüm edilməsidir. Əsərdə surətlər, hadisələr, məqsəd və hədəf tamamilə başqadır. Burada yeni tipli şəxslər təsvir olunmuş, əsərin məzmunu, həm də qəhrəmanı Nizami əsərindən tamamilə fərqlidir.
Poema tarixi fakt əsasına işlənmiş olsa da, sələflərini təkrar etməsin deyə Nəvai əsərin quruluşunda, süjet və obrazlarında əsaslı dəyişikliklər əmələ gətirmişdir. Burada əsərin əsas qəhrəmanı Nizami əsərində olduğu kimi, Sasani hökmdarı Xosrov yox, Çin xaqanının oğlu Fərhaddır. Nəvainin süjetə daxil etdiyi ən mühüm dəyişiklik, özündən əvvəlki şairlərdə ikinci dərəcəli surət olan Fərhadı baş qəhrəman kimi səciyyələndirib, birinci yerə keçirməsidir. Y. E. Bertels qeyd edir ki, “buna görə də, o, haqqlı olaraq poemanın adını dəyişərək “Fərhad və Şirin” qoyur.” Nəvai bütün diqqətini Fərhada verərək, onun həyatını anadan olduğu gündən ölənə qədər təsvir və tərənnüm edir.
Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri
Fərhadın şəxsiyyəti və obrazı ilk dəfə olaraq geniş planda Nizami tərəfindən yaradılmışdır. Lakin, Nizami Fərhadın keçmişi haqqında çox az izahat vermişdir. Çünki Nizami əsərinin əsas qəhrəmanı Fərhad yox, Xosrovdur. Odur ki, Nizami Fərhadın əsil-nəsəbinə diqqət yetirmir. Onun kim və haralı olması ilə maraqlanmır, onu sadəcə bir daşyonan, adi bir sənətkar kimi verir, sonra da əsərindəki ziddiyyətləri daha qabarıq və şiddətli göstərmək üçn onu Xosrova qarşı qoyur, Xosrovun sevdiyi Şirinə aşiq edir. Nəvai Fərhadı sadəcə bir daşyonan kimi təqdim etmir, o, öz poeması haqqında bir neçə nüsxədən mənbı şəklində istifadə etməklə bərabər, həm də sözsüz xalq əsəbiyyatını mükəmməl surətdə izləmişdir. Çünki, bu poema, artıq XII əsrin sonundan başlayaraq, surətlə yayılmış, dillər əzbəri olmuşdur. Fərhad surətinin Nizami və Dehləvi əsərlərindən tamamilə fərqli verildiyi Nəvai əsərində, o, bir şahzadə kimi təqdim olunmuşdur. Y.E.Bertels yazır ki, “Çin, Nəvainin təsəvvüründə Uzaq Şərq olmayıb, Çin Türküstandır, onun qəhrəmanları isə çinlilər yox, Şərq türkləridir...”
Nəvai Fərhadı da Nizami Xosrovu kimi ən kiçik yaşlarından dövrünün bütün elm və fənlərini öyrənməklə məşğul olur. O, tədricən fəlsəfə, hikmət, heyət, nücum, riyaziyyat, ilahiyyat elmlərinə yiyələnir, ruhən və cismən hərtərəfli inkişaf edir.
Nizami öz qəhrəmanı Xosrovun igidliyini, zəka, istedad və bacarığını həddindən artıq böyüdüb təsvir etdiyi kimi, Nəvai də Fərhadın mükəmməl obrazını yaratmış, onu hər kəsdən artıq, hamının fövqündə təsvir etmişdir.
Nizami öz əsərində Şirinin ilin dörd fəslində dörd vilayətdə yaşadığını qeyd etmişdirsə, Nəvai də həmin süjeti götürmüş, son səhnələrdə bir qədər dəyişiklik etmişdir. Fərhadın atası xaqan oğlu üçün qəsr tikdirməkdən ötrü Xəta vilayətinin iki məşhur sənətkarlnı – rəssam Manini və memar Banini gətirib, Fərhad üçün dörd saray tikdirməyə başlayır. Fərhada sənətkarların hünəri çox xoş gəlir. Memarlıq və rəssamlıq sənətlərini mənimsəməyi arzulayır. Atasından icazə alıb işə başlayır və çox çəkmədən mahir bir daşyonan olur, dörd il tamam şəxsən tikinti işlərində iştirak edir. Hər dörd saray tikdirilib başa çatdırılır. Fərhad hər üç ayda sarayların birində yaşayıb dövran sürür.
Nəvai, Fərhad obrazında öz xalqının, öz vətəninin qəhrəman oğlunu tərənnüm edir, həm də onu əməksevən, elmə, sənətə qiymət verən və öz qollarının qüvvəti ilə quruculuq işlərində fədakarlıqla çalışan, bütün ağır və çətin işlərin öhdəsindən gələ bilən bir zəhmətkeş insanın təsvirini vermişdir.
Əgər Nizamidə Xosrov ilk səfərində İrandan Azərbaycana, oradan isə Ərmənzəminə və Ruma gedirsə, Nəvai birinci dəfə Fərhadı Çindən Yunanıstana göndərir. Hər iki qəhrəman müəyyən məqsəd üçün şərqdən qərbə səfər edərək, geri qayıdır.
Ümumi məzmun və quruluş baxımından Nəvainin “Fərhad və Şirin”i ilə Nizaminin “Xosrov və Şirin”i arasında ümumi oxşarlıq o qədər də çox deyildir. Başlanğıcdan Nəvai öz əsərinin quruluşunun tərkib hissələrini tamamilə Nizamidən fərqli surətdə qoymuşdur. Nəvai Şirini ilk görüşdə Fərhada aşiq olur, onu saraya aparıb eşq elan edir, aşiq və məşuqə sona kimi bu təmiz və ilk məhəbbətlərinə sadiq qalırlar. Lakin, Nizamidə Fərhadın sevgisi qarşılıqlı deyildi.
Nəvainin təsvir etdiyi Səlasil dağı əslində mövcud deyil və yalnız şairin təfəkkürünün məhsuludur. Nizaminin təsvir etdiyi Bisütun dağı və onun kitabələri isə Kirmanşahın yaxınlığında, Qəsri Şirində hələ də durmaqdadır. Lakin bu kitabələr, Fərhad tərəfindən deyil, Əhəməni şahı Daranın (e.ə. 521-486) sifarişi ilə başqa bir sənətkar tərəfindən yonulmuşdur.
Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasında Xosrovla Şirin uzun müddət bir-birini sevir, görüşür və çəmənlərdə otururlar. Nəvainin “Fərhad və Şirin” poemasında isə Xosrovla Şirin bir dəfə də olsun görüşmürlər.
İstinadlar
- Beqdeli, 250
- Beqdeli, 254
- Beqdeli, 258-262
- Beqdeli, 219
- Beqdeli, 239
- Bu əsərin yeganə əlyazma nüsxəsi İstanbulun Ayasofiya Kitabxanasında saxlanılır.
- Beqdeli, 241
- Beqdeli, 242
- Е. Э. Бертельс – Наваи, М.-Л., 1948, стр. 188
- Е. Э. Бертельс – Наваи, М.-Л., 1948, стр. 193
- Beqdeli, 247
- Cəlaləddin Hümayi. İran ədəbiyyatı tarixi, Tehran 1308, səh.138
Ədəbiyyat
- Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında “Xosrov və Şirin” mövzusu, Bakı, 1970
- Ə.Nəvai - Fərhad və Şirin, Bakı, 2006, müqəddimə və şərh H. Araslı.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Əlişir Nəvai - Fərhad və Şirin[ölü keçid] / Tərcümə edənlər: Ə.Vahid, M.Dilbazi, Ə.Ziyaqay, M.Rahim, N.Rəfibəyli, ön sözün və şərhlərin müəllifi H. Araslı, Bakı, 2006.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Ferhad ve Sirin Bu adin diger istifade formalari ucun bax Xosrov ve Sirin deqiqlesdirme Ferhad ve Sirin ozb Farhod va Shirin ozbek sairi Elisir Nevainin Xemse toplusuna daxil olan ikinci eserdir Sair bu poemani 1484 cu ilde yazmisdir Eser Nizaminin Xosrov ve Sirin poemasina nezire yazilmisdir ve vezni de Nizamide oldugu kimi hezec behridir Lakin Nevainin Ferhad ve Sirin i hem de ozunden evvelki butun eyni mezmunlu eserlerden ferqlenen yeni bir eserdir Ferhad ve SirinFarhod va ShirinMuellif Elisir NevaiJanr mesneviOrijinalin dili ozbek diliOrijinalin nesr ili 1484Tercumeci E Vahid M Dilbazi E Ziyaqay M Rahim N RefibeyliEvvelki Heyret ul ebrarSonraki Leyli ve Mecnun Bu eseri ferqlendiren birinci xususiyyet budur ki Nevai ozunden evvelki butun sairler kimi eseri fars dilinde yox oz dilinde ozbek dilinde yazmisdir Diger yenilik ise eserde ozbek xalqinin turkdilli xalqlarin adet enene istek ve arzularinin terennum edilmesidir Eserde suretler hadiseler meqsed ve hedef tamamile basqadir Burada yeni tipli sexsler tesvir olunmus eserin mezmunu hem de qehremani Nizami eserinden tamamile ferqlidir MezmunuXeberdarliq Yazinin davami eserin mezmunu haqqinda melumat ehtiva edir Esas meqale Xosrov ve SirinElisir NevaininFerhad ve Sirin Leyli ve Mecnunr Ferhad Cin xaqaninin ogludur Ferhadin atasi oglu ucun qesr tikdirmekden otru Xeta vilayetinin iki meshur senetkarini ressam Manini ve memar Banini getirib Ferhad ucun dord saray tikdirmeye baslayir Ferhada senetkarlarin huneri cox xos gelir Memarliq ve ressamliq senetlerini menimsemeyi arzulayir Atasindan icaze alib ise baslayir ve cox cekmeden mahir bir dasyonan olur dord il tamam sexsen tikinti islerinde istirak edir Her dord saray tikdirilib basa catdirilir Ferhad her uc ayda saraylarin birinde yasayib dovran surur Ferhadin atasinin xezinelerine bas cekerken sirli bir guzgu gorur Bu guzgu her kesin basina gelecek isleri gosteren ve sirrleri askar eden bir guzgu idi Ferhad bu sehrli guzgunun sirrlerini oyrenmek ucun atasinin etirazlarina baxmayaraq Yunanistana teref yola dusur Gedib yunan daglarinda Suheyla adli bir hekimle gorusur Suheyla onu oz adi ile cagirir Ne meqsedden otru buraya gelmesini sorusur ve ona Cemsid camini tapmaq ucun yol gosterir Ferhad Suheyla hekimin gosterislerine emel edir ejdahani divi oldurur Iskenderin tilsimlerini sindirir Nehayet cami cahannumani ve coxluxezine elde edir Yunan xalqi onu boyuk tentene ile qarsilayir Ferhad oradaki zulmu aradan qaldirib edaleti berpa edir sonra ise Cine qayidir Orada Yunanistanda aldigi telimler esasinda guzguye baxir ozunu hemiselik qemli ve kederli gorur Guzgu Ferhada basina gelecek bir cox hadiseleri gosterir Burada Ferhad hemcinin Ermenzeminde yasayan Sirinin camalini gorur ve o gunden qiza vurulur Sirinin esqinin esiri olaraq butun ixtiyarini elden verir Ferhad seyahete cixarken gemisi tufana ugrayib denizde qerq olur O bir taxta uzerine cixir Kulek ferhadi Yemen vilayetine ve Taif serheddine teref aparir Gemi ile mirvari sovdasina geden tacirler Ferhada nicat verirler Gemi deniz quldurlarinin basqinina meruz qalir Sernisinlerin heyati ve serveti tehluke altina dusur Ferhad silaha sarinib ogrulari qetiyyetle def edir Ele bu zaman Serqi ve Qerbi gezmis coxlu heyat tecrubesine malik ressam Sapuru Ferhada teqdim edirler Buradan da Sapur ve Ferhadin tanisligi baslanir Ferhadla Sapur Yemen mulkunden Ermenzemine teref birge yola dusur uzun muddet yol getdikden sonra birge Ermen mulkune catirlar Onlar qart dasdan bir daga rast gelir ve coxlu adamin bu dagi yarmaqla mesgul oldugunu gorurler sorusduqda ise oyrenirler ki bu Mehinbanunun emridir Ferhad onlara komek etmek qerarina gelir ve ise baslayir Cox cekmeden pehlevan Ferhadin sohreti her yana yayilir xeber Mehinbanuya da gedib catir Banu sirinle birlikde Ferhadi yaxindan gormek meqsedi ile daga gedir Qart dasalari mum kimi eriden Ferhadin mehareti onlari meftun edir Ferhad onlari gorecek guzgude gorub asiq oldugu qizi taniyir Sirin Ferhadi sarayina apararaq ona esqini elan edir ve hemin gunden esqine sadiq qalir Lakin Xosrov onlarin esqine mane olur ve Frehadi huzuruna cagirir Sirin gece gunduz Ferhad haqqinda dusunur Mehinbanu ona teselli verib helelik de olsa Ferhadi unutmagi meslehet gorur Lakin Sirin onu unuda bilmir Xosrov Ferhadi hebse atdirir Sapur mehbus Ferhadla gorusub elaqe saxlayir Ferhad Sapur vasitesiyle Sirinle mektublasir Buna gore de Xosrov Sapuru casusluqda ittiham ederek hebse atir Xosrov Sirinin Ferhada yazilmis bir mektubunu ele kecirdikden sonra onun Ferhada olan sonsuz mehebbetinden daha da hiddetlenir Oz qezebini sondurmek ucun Ermenzemini tamamile viran etmek qerarina gelir Sirini Ferhadin esqinden soyutmaq ucun yeni bir tedbir gormeyi teleb edir Buzurgumidin yeni tedbiri ile xosrov hiyleger bir qadini lazimi gosterisle zindana Ferhadin yanina gonderir Qari yalandan mecburiyyet qarsisinda qalmis Mehinbanunun Xosrovla barisib qardasi qizi Sirini de ona ere verdiyini Ferhada soyleyir Ancaq artirir ki yaziq qiz Xosrovun eline dusmesin deye zeher icib ozunu oldurdu onlarin toy meclisi yasa dondu Bu yalan qara xeberin dozulmez ezabi Ferhadin necib ureyini partladir o yere yixilib zindanda can verir Ferhadin olum xeberi tezlikle her yana yayilir Xosrov oz namerd tedbirinin ugurla heyata kecirilmesine sevinir Xeber Sirinin de qulagina catir onun mehriban ve necib ureyi hedsiz kederlenir basdan ayaga qara geyinib mateme burunur Ferhadin olumunden sonra Xosrov utanmadan Mehinbanunun yanina elci gonderir Banu olduqca cixilmaz veziyyete dusur Bir terefen olkenin viran ve isgal olunmasi ehalinin qirilmasi ve talanmasi diger terefden Ferhadin olumu Sirinin mateme qerq olmasi Xosrovun Sirini teleb etmesi Banunu dusundurur Mehinbanu Xosrovdan icaze alaraq Sirini bir muddetlik Ermen daglarina aparir Yolda Xosrovun oglu Siruye Sirinin kecavesine rast gelir ve qiza vurulur Siruye dusunur ki Sirinin vuaslina yetismeyin yegane yolu reqibinin yeni atasinin aradan goturulmesidir Belelikle o bir oxla iki nisan vuraraq hem taxt taca hem de gozele sahib ola biler Bundan sonra Siruye qosun saray xadimleri icerisinde Xosrovun eleyhine gizli tebligata baslayir O tedricen atasindan narazi olanlari bir cebhede toplayir ve usyan qalxir Xosrov hebse alinir Reqibi tamamile aradan qaldirmaq meqsedi ile gece zindana soxulan Siruye xencerle atasinin bagrini yarir Sirin men hele de Ferhadin esqi ile nefes aliram deyerek Siruyenin elcisini redd edir Nevai Sirini ozunu Ferhadin cenazesi uzerinde qetle yetirir Ferhadin usaqli yoldasi Xeta mulkunun boyuk serkerdesi olan Behram facieden xeber tutaraq Ermenzemine qosun cekir Siruyeden Ferhad ve Sirinin intiqamini alir Onlar ucun meqbere tikdirib Sapuru da hemin meqberenin xadimi edir Esas obrazlarFerhad Esas meqale Ferhad Nevai Ferhadi resadetli cengaver ve igid kimi tesvir edir Onun Xosrovla gorusunu iki reqibin uz uze gelmesi kimi terennum edir Ferhad ile Xosrovun mulakimesini iki beraber huquqlu serkerdenin danisigi kimi verir Ferhad Xosrovun qarsisinda esir olsa da oz menliyini vuqar ve metanetini itirmir Xosrovun suallarina lazim bildiyi kimi cavablar verir Nizaminin eserinden ferqli olaraq Nevainin eserinde Sirin Ferhadi sevir ve ona sadiqdir Sapur mehbus Ferhadla gorusub elaqe saxlayir Onun ruhen ve cismen cekdiyi ezablari Mehinbanuya danisir Banu ise Sirinin ezablarindan behs edir Nevai Ferhadin simasinda oz xalqinin simvolunu istek ve arzularinin remzi olan bir qehremani tecessum etdirir Sair butun arzularini bu cesaretli insanin sarsilmaz mubarizesinde eks etdirib bu ideal suretin nakam esq ve mehebbet faciesini gosterir Sair Ferhad obrazinda butun musbet xususiyyetleri toplayir Onu ilk gencliyinden elmi seven cesaretli cengaver qelemle yanasi balta ve kulungle de carpisan das yonub binalar tiken maddi abideler yaradan bir sexs kimi oxucularina teqdim edir Sirin Esas meqale Sirin Nevainin Ferhad ve Sirin eserinde Sirin sureti Nizamide oldugu kimi mehebbet vefa ve neciblik simvoludur Lakin Nevai ona Xosrovu yox Ferhadi sevdirir Ferhadi sevdiyi gunden olene kimi bir gun de olsun basqasi haqqinda dusunmur Nevainin eserinde Sirin ve Ferhad genc ve hemyasiddirlar Hemcinin Nevai bir defe de olsun Xosrov ve Sirini uz uze getirmir TarixiElisir Nevai Xemse sini 1483 1495 ci illerde oz ana dilinde ozbek dili yaratmisdir Bu eser sairin genis heyat musahidelerinin mehsulu leyaqetli hokmdarliq tecrubelerinin neticesi idi Nizami Genceviden sonra Xemse yaratmaq Zaqafqaziya Orta Asiya ve Hindistanda bir enene seklini almisdi Subhe yoxdur ki Nevai de oz Xemse sini nezme cekmezden evvel sifahi edebiyyatdan elave seleflerinin xususen Nizami Gencevi Emir Xosrov Dehlevi ve Xemse leri ile tanis olmusdur Ferhad ve Sirin eseri Elisir Nevai Xemse sinin ucuncu eseridir Eserin muqeddimesinden gorunur ki Nevainin ne XIV esrin ortalarinda yasamis Azerbaycan sairi Arif Erdebilinin sinden ve de Qutbunun cigatay diline tercume etdiyi Xosrov ve Sirin inden hec xeberi yox imis Cunki o Nizami ve Dehlevinin eserlerini birinci ve ikinci ozunun Ferhad ve Sirin ini ise ucuncu hesab edir Arifin ve Qutbunun ise adlarini cekmir Ola bilsin ki Nevai Qutbunun tercumesini musteqil eser hesab etmediyi ucun adini cekmemisdir Lakin Arif Erdebilinin eserine geldikde fikrince qeti demek olar ki Nevainin bu eserden xeberi olmamisdir Eks teqdirde Maragali Esrefin 1350 Xemse o cumleden Xosrov ve Sirin poemasinin adini cekdiyi kimi Arif Erdebilinin de eserinin adini ceker esere oz munasibetini bildirerdi Nevai Esrefin Xosrov ve Sirin poemasina zeif ve muveffeqiyyetsiz bir eser kimi baxib Onu Nizami ve Dehlevinin eserleri ile bir siraya qoymaq istememisdir Mehz buna gore de oz poemasini ucuncu adlandirmisdir Nevai 1484 cu ilde bu kohne dastana yeni bir don geydirmisdir Eser Nizaminin Xosrov ve Sirin poemasina nezire yazilmisdir ve vezni de Nizamide oldugu kimi hezec behridir TedqiqiNevainin Ferhad ve Sirin i ozunden evvelki butun eyni mezmunlu eserlerden ferqlenen yeni bir eserdir Bu eseri ferqlendiren birinci xususiyyet budur ki Nevai ozunden evvelki butun sairler ki eseri fars dilinde yox oz dilinde ozbek dilinde yazmisdir Diger yenilik ise eserde ozbek xalqinin turkdilli xalqlarin adet enene istek ve arzularinin terennum edilmesidir Eserde suretler hadiseler meqsed ve hedef tamamile basqadir Burada yeni tipli sexsler tesvir olunmus eserin mezmunu hem de qehremani Nizami eserinden tamamile ferqlidir Poema tarixi fakt esasina islenmis olsa da seleflerini tekrar etmesin deye Nevai eserin qurulusunda sujet ve obrazlarinda esasli deyisiklikler emele getirmisdir Burada eserin esas qehremani Nizami eserinde oldugu kimi Sasani hokmdari Xosrov yox Cin xaqaninin oglu Ferhaddir Nevainin sujete daxil etdiyi en muhum deyisiklik ozunden evvelki sairlerde ikinci dereceli suret olan Ferhadi bas qehreman kimi seciyyelendirib birinci yere kecirmesidir Y E Bertels qeyd edir ki buna gore de o haqqli olaraq poemanin adini deyiserek Ferhad ve Sirin qoyur Nevai butun diqqetini Ferhada vererek onun heyatini anadan oldugu gunden olene qeder tesvir ve terennum edir Nizaminin Xosrov ve Sirin poemasinin tesiri Ferhadin sexsiyyeti ve obrazi ilk defe olaraq genis planda Nizami terefinden yaradilmisdir Lakin Nizami Ferhadin kecmisi haqqinda cox az izahat vermisdir Cunki Nizami eserinin esas qehremani Ferhad yox Xosrovdur Odur ki Nizami Ferhadin esil nesebine diqqet yetirmir Onun kim ve harali olmasi ile maraqlanmir onu sadece bir dasyonan adi bir senetkar kimi verir sonra da eserindeki ziddiyyetleri daha qabariq ve siddetli gostermek ucn onu Xosrova qarsi qoyur Xosrovun sevdiyi Sirine asiq edir Nevai Ferhadi sadece bir dasyonan kimi teqdim etmir o oz poemasi haqqinda bir nece nusxeden menbi seklinde istifade etmekle beraber hem de sozsuz xalq esebiyyatini mukemmel suretde izlemisdir Cunki bu poema artiq XII esrin sonundan baslayaraq suretle yayilmis diller ezberi olmusdur Ferhad suretinin Nizami ve Dehlevi eserlerinden tamamile ferqli verildiyi Nevai eserinde o bir sahzade kimi teqdim olunmusdur Y E Bertels yazir ki Cin Nevainin tesevvurunde Uzaq Serq olmayib Cin Turkustandir onun qehremanlari ise cinliler yox Serq turkleridir Nevai Ferhadi da Nizami Xosrovu kimi en kicik yaslarindan dovrunun butun elm ve fenlerini oyrenmekle mesgul olur O tedricen felsefe hikmet heyet nucum riyaziyyat ilahiyyat elmlerine yiyelenir ruhen ve cismen herterefli inkisaf edir Nizami oz qehremani Xosrovun igidliyini zeka istedad ve bacarigini heddinden artiq boyudub tesvir etdiyi kimi Nevai de Ferhadin mukemmel obrazini yaratmis onu her kesden artiq haminin fovqunde tesvir etmisdir Nizami oz eserinde Sirinin ilin dord feslinde dord vilayetde yasadigini qeyd etmisdirse Nevai de hemin sujeti goturmus son sehnelerde bir qeder deyisiklik etmisdir Ferhadin atasi xaqan oglu ucun qesr tikdirmekden otru Xeta vilayetinin iki meshur senetkarlni ressam Manini ve memar Banini getirib Ferhad ucun dord saray tikdirmeye baslayir Ferhada senetkarlarin huneri cox xos gelir Memarliq ve ressamliq senetlerini menimsemeyi arzulayir Atasindan icaze alib ise baslayir ve cox cekmeden mahir bir dasyonan olur dord il tamam sexsen tikinti islerinde istirak edir Her dord saray tikdirilib basa catdirilir Ferhad her uc ayda saraylarin birinde yasayib dovran surur Nevai Ferhad obrazinda oz xalqinin oz veteninin qehreman oglunu terennum edir hem de onu emekseven elme senete qiymet veren ve oz qollarinin quvveti ile quruculuq islerinde fedakarliqla calisan butun agir ve cetin islerin ohdesinden gele bilen bir zehmetkes insanin tesvirini vermisdir Eger Nizamide Xosrov ilk seferinde Irandan Azerbaycana oradan ise Ermenzemine ve Ruma gedirse Nevai birinci defe Ferhadi Cinden Yunanistana gonderir Her iki qehreman mueyyen meqsed ucun serqden qerbe sefer ederek geri qayidir Umumi mezmun ve qurulus baximindan Nevainin Ferhad ve Sirin i ile Nizaminin Xosrov ve Sirin i arasinda umumi oxsarliq o qeder de cox deyildir Baslangicdan Nevai oz eserinin qurulusunun terkib hisselerini tamamile Nizamiden ferqli suretde qoymusdur Nevai Sirini ilk gorusde Ferhada asiq olur onu saraya aparib esq elan edir asiq ve mesuqe sona kimi bu temiz ve ilk mehebbetlerine sadiq qalirlar Lakin Nizamide Ferhadin sevgisi qarsiliqli deyildi Nevainin tesvir etdiyi Selasil dagi eslinde movcud deyil ve yalniz sairin tefekkurunun mehsuludur Nizaminin tesvir etdiyi Bisutun dagi ve onun kitabeleri ise Kirmansahin yaxinliginda Qesri Sirinde hele de durmaqdadir Lakin bu kitabeler Ferhad terefinden deyil Ehemeni sahi Daranin e e 521 486 sifarisi ile basqa bir senetkar terefinden yonulmusdur Nizaminin Xosrov ve Sirin poemasinda Xosrovla Sirin uzun muddet bir birini sevir gorusur ve cemenlerde otururlar Nevainin Ferhad ve Sirin poemasinda ise Xosrovla Sirin bir defe de olsun gorusmurler IstinadlarBeqdeli 250 Beqdeli 254 Beqdeli 258 262 Beqdeli 219 Beqdeli 239 Bu eserin yegane elyazma nusxesi Istanbulun Ayasofiya Kitabxanasinda saxlanilir Beqdeli 241 Beqdeli 242 E E Bertels Navai M L 1948 str 188 E E Bertels Navai M L 1948 str 193 Beqdeli 247 Celaleddin Humayi Iran edebiyyati tarixi Tehran 1308 seh 138EdebiyyatQ Beqdeli Serq edebiyyatinda Xosrov ve Sirin movzusu Baki 1970 E Nevai Ferhad ve Sirin Baki 2006 muqeddime ve serh H Arasli Hemcinin baxXosrov ve Sirin Ozbek edebiyyatiXarici kecidlerElisir Nevai Ferhad ve Sirin olu kecid Tercume edenler E Vahid M Dilbazi E Ziyaqay M Rahim N Refibeyli on sozun ve serhlerin muellifi H Arasli Baki 2006