Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Car-Balakən camaatlığı — Azərbaycanın şimal-qərbində qan qohumluğuna əsaslanan sosial-siyasi qurum.
| Azad cəmiyyət | |
| Car-Balakən camaatı | |
|---|---|
 Cənubi Qafqaz 1826–1828-ci illərdə | |
| | |
| Ən böyük şəhər | Car, Tala, Cınıx, Muxax |
| Rəsmi dilləri | Avar saxur, azərbaycan dili, gürcü |
| Dövlət dini | İslam, xristianlıq |
| Əhalisi | Avarlar, saxurlar, ingiloylar, azərbaycanlılar |
| İdarəetmə forması | respublika |
Quruluşu
XVII–XIX əsrlərdə şimal-qərbi Azərbaycanda mövcud olan dövlət təsisatlarından biri Car-Balakən camaatlığı idi. ""Camaat" ərəb sözü olub ayrıca icmanı bildirir. Şimal-qərb və qərbdən Kaxetiya, cənubdan Şirək düzü, şərqdən Şəki xanlığı ilə həmsərhəd olan bu feodal təsisatı əsasən Alazanın aşağı axarında yerləşirdi. Ərazinin tərkibinə Baş Qafqaz silsiləsinin şimal yamacında yerləşən torpaqlar da daxil idi. Getdikcə nüfuzlu hərbi siyasi birləşməyə çevrilən Car-Balakən icması Qafqazda cərəyan edən hadisələrə mühüm, bəzən də həlledici təsir göstərirdi. Tarixşünaslıqda Car etnonimi müxtəlif baxımdan izah olunmuşdur. Şopen Car-Balakən etnonimini bu cür izah edir: "Bu söz Car-Pilləkəndir və mənası yol, pilləkən deməkdir. Car-türk sözü olub yol deməkdir. Məhz bu ərazidən Alan qapılarına gedən yol başlanır"
Qədim Azərbaycan torpaqlarında yaranan camaatları özündə altı camaatı-Car, Balakən, Tala, Katex, Muxax və Cınıxı birləşdirirdi. Camaatlar, bir qayda olaraq, dağlı tayfalarına xas olan nəsli-tayfa idarəçiliyini qoruyub saxlayırdı. Car-Balakən camaatlığında birləşən cəmiyyətlər öz sosial-siyasi quruluşuna görə Azərbaycanın başqa vilayətlərindən fərqlənirdi. Camaatların daxili quruluşu və burada mövcud olan torpaq münasibətlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. Camaatlığın torpaqları onların üzvləri arasında vaxtaşırı bölüşdürülürdü. Hər bir cəmiyyət camaat adlanan bir neçə kənd icmasından ibarət idi. Camaat-(ərəbcə)-ayrıca bir icma, bəzən isə müəyyən sosial-iqtisadi vahid mənasında icmalar ittifaqı -mənasını əks etdirir.
Əhalisi
Car-Balakən camaatlığında yaşayan əhalinin ümumi sayı haqqında ilk məlumat 1803-cü ilə aiddir. XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində mühüm mənbə olan Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının Aktlarında göstərilir ki, 1803-cü ildə Car-Balakəndə 16 min ev, 90 min əhali, İlisu sultanlığında isə 4 min ev, 20 min əhali var idi. Lakin sonrakı illərdə əhalinin sayı haqqında mövcud olan rəqəmlər bu məlumatın həqiqətə uyğun olmadığını göstərir. Belə ki, yalnız 1871-ci il siyahıya alınması zamanı Zaqatala dairəsinin əhalisi 56802 nəfərə çatmışdı. İ. P. Petruşevski belə hesab edir ki, Rusiya işğal olunmuş ərazidə yaşayan əhalinin sayını artırmaqla əslində Car-Balakən üzərinə qoyulan 220 pud ipək vergisinin bu qədər əhali üçün ağırlıq etmədiyini inandırmağa çalışırdı.
Camaatlığın əhalisi maldarlıq, əkinçilik və sənətkarlıla məşğul olurdu. Maldarlıq yarımköçəri xarakter daşıyırdı. Otlaqlar camaatlığın ümumi istifadəsində idi. Mənbələrə görə XIX əsrin əvvəllərində Car-Balakəndə istehsal edilən ipək əsasən Tiflis, Gəncə və Dağıstan vasitəsilə Rusiyaya aparılırdı.
Car-Balakən camaatlığının, demək olar, bütün ərazisində əkinçilik geniş yayılmışdı. Düzən kəndlərdə yaşayan əhalinin başlıca məşğuliyyəti əkinçilik idi. Əsasən dənli bitkilər-buğda, arpa, və çəltik əkilirdi. Düzən kəndlərdə yaşayan əhali həm də bağçılıqla məşğul olurdu. Əkin yerləri içərisində fındıq və tut bağları geniş yayılmışdı. Tut plantasiyaları ipəkçiliyin inkişaf etməsinə səbəb olmuşdu. Fındıq və üzüm yerindəcə emal olunur, az bir hissəsi satılır və ya taxıla dəyişdirilirdi. Şərabçılıq ingiloy ailələri içərisində daha geniş yayılmışdı.
Əhalinin dini və etnik tərkibi
XIX əsrin əvvəlində Car-Balakən camaatlığında yaşayan əhalinin, demək olar ki, hamısı islam dininə sitayiş edirdi. İslama sitayiş edən yerli əhali bütün Car əhalisinin 2/3 hissəsini təşkil edir və türk dilində danışırdı. Çobankol, Keymur, Bazar, Almalı, Lələli, Göylər, Kətəlparaq, Kindirqapa, Bəyəhmədli, Böyük Lahıc, Kiçik Lahıc, Kürdəmir, Padar, Baydarlı, Muğanlı, Babalı, Qarabaldır, kəndlərində yaşayan əhali türk dilində danışırdı.
Car-Balakən camaatlığında yaşayan əhali etnik tərkibinə görə 3 qrupa ayrılırdı: 1) Avarlar, 2) Muğallar, 3) İngiloylar.
Avarlar qafqazdilli yerli alban tayfalarından olub ərazinin ən qədim sakinləri hesab olunur. "Alban tarixində və V–VII əsrlərə aid qədim mənbələrdə həmin bölgədə yaşayan lpin (lbin), silv və ciqb tayfalarının adları çəkilir. Lbinlər avarların Azərbaycanda yaşayan hissəsinin, silvlər Dağıstanda yaşayan hissəsinin etnik adlarıdır; civblər isə indiki saxurlardır, onlar özlərinə indi də yixbı deyirlər". Camaatlığın dağlıq ərazilərindən düzən ərazilərə gələn avarlar toxumlarda birləşirdilər. İlk toxumlar Nuxlu və Çimçili toxumları hesab olunur. Bu toxumlar ilk dəfə Car ədrəsinə aparan Qundz dağda məskunlaşmışdı. Sonralar Təbəli, Ərəbli, Cormut, Boyaqlı, Səbəli toxumları meydana gəldi. Toxumlar qüvvətləndikdən sonra düzənlikdə məskunlaşmaq imkanı əldə etdilər. Əlverişli təbii şərait, zəngin otlaqlar bu toxumlara dağlardan digər əhalini də düzənliklərdə məskunlaşmağa çağırmaq imkanı verirdi. İlk əvvəl avarların həyat tərzi bütünlüklə hərbi xarakter daşıyırdı. Lakin bir qədər sonra bu hərbi iş öz yerini heyvandarlığa və əkinçiliyə verdi.
Muğallar bu ərazinin ən qədim sakinləri idi. Əsasən Alazanın aşağı axarında düzənliklərdə yaşayır, başlıca olaraq əkinçilikdə məşğul olurdular.
Əhalinin digər hissəsini ingiloylar təşkil edirdi. İngiloylar qeyri-türk alban tayfaları olub ərazinin ən qədim sakinləri hesab olunur. Onlar uzun müddət öz dini inamlarını-xristianlığı qoruyub saxlamışdırlar. Sonralar avarlar muğalları və ingiloyları özlərindən asılı vəziyyətə salan zaman onlara islam dinini qəbul etdirmiş və müsəlmanlaşdırmışdı. Rusiya işğalından sonra ingiloyların yenidən xristianlaşdırılması prosesi başlamışdı. 1830-cu ilə qədər rus hökuməti ingiloylar arasında xristianlığın azad yayılmasını elan etmişdi. Lakin bu zahiri xarakter daşıyırdı. Əraziyə xristian missionerləri din təbliğatçıları göndərilir, kilsələr tikdirirdi. 1822-ci ilə qədər cəmi 16 nəfər ingiloy xristianlaşdırılmışdı. İngiloyların xristianlaşdırılmasının 1822-ci ilə qədər ləng getməsinin, əsas səbəblərindən biri Car-Balakən camaatlığının hələ Rusiya tərəfindən tam və qəti şəkildə işğal edilməməsi ilə əlaqədar idi. 1834-cü ilə qədər cəmi 32 ingiloy xristianlığı qəbul etmişdi. Sonralar xristianlığın provoslav məzhəbini qəbul etmiş ingiloyların sayı sürətlə artmağa başladı. Bu bir tərəfdən xristianlığın sürətlə yayılmasının, təbliğ edilməsinin nəticəsi idisə, digər tərəfdən onlar üçün bir sıra imtiyazların verilməsi ilə əlaqədar idi. Belə ki, ingiloylar birbaşa xəzinəyə verilən vergilərdən və müəyyən mükəlləfiyyətlərdən azad edilirdi.
1851-ci ildə Car-Balakəndə yaşayan ingiloyların 1200 nəfəri xristianlaşdırılmış, bu məqsədlə 3 kilsə inşa edilmiş və bu kilsələr gürcü, türk dilini bilən ekzarxlarla təmin edilmişdi.
İdarəedilməsi
Kənd icmasını ağsaqqallar idarə edirdi. Cəmiyyətdə ruhanilərin də nüfuzu yüksək idi. Onlar məhkəmə işlərində şəriət qanunlarına əsaslanırdılar. Camaatlığın ali orqanı xalq yığıncağı idi. Burada yaşlılarla bərabər yalnız yetkinlik yaşına çatmış kişilər iştirak edə bilərdilər. Kənd yığıncaqlarından fərqli olaraq camaatların yığıncaqları siyasi xarakter daşıyırdı. Yığıncaqlar camaatların kəndxudalarının razılığı əsasında Ağdam və yaxud Muxax dərəsində çağırılırdı. Yığıncaqlarda icmaların başçısı, toxumların starşinaları iştirak edirdi. Ağsaqqal və hərbi başçı seçilməsində bütün kişilərin eyni hüquqları var idi. Yığıncaqlarda bir qayda olaraq bütün icmalara aid olan məsələlər, xarici əlaqələr, həmçinin toxumlar arasında olan mübahisə və çəkişmələr müzakirə olunurdu. Bəzi mənbələrdə bu yığıncaqlar "ittifaq seymi" adlandırılır. Lakin İ. P. Petruşevski qeyd edir ki, əvvəla bu yığıncaqlar müntəzəm fəaliyyət göstərən orqanlar deyildi. Digər tərəfdən burada bərabərhüquqlu federasiyadan da söhbət gedə bilməzdi. İcmaların hamısı bütünlüklə bərabərhüquqlu deyildi.
Zaman keçdikcə, icmaların daxilində təbəqələşmə prosesi gücləndi. İcma daxilində hakim feodal qruplaşması formalaşdı. İcmalar daxilində patriarxal nəsli quruluşun qalıqları qorunub saxlanmaqla yanaşı, ingiloy və muğal kəndləri üzərində kollektiv hakimiyyət də mövcud idi. İcmaların ictimai quruluşu başlıca olaraq nəsli qəbilə quruluşunun qalıqlarına əsaslanırdı. İcmalar toxumlara yaxud ata xətti ilə qohum nəsillərə ayrılırdı. Hər kənd icması 2–3 toxumdan ibarət idi. Bir çox kəndlərdə toxumlar eyni adları daşıyırdı. Bu eyni adı daşıyan toxumların bir yerdən çıxması və yaxud toxumların parçalanması nəticəsində yeni toxumların yaranması ilə əlaqədar idi. Hər bir icmada ali idarəçilik kəndxuda, starşina və qazılara məxsus idi. Onlar bir yerdə ali idarəçiliyi təşkil edir, bütün mülki və dini hakimiyyəti öz əllərində saxlayırdı. Ali idarəçilik məhkəmə və divan işlərinə baxır, ictimai qaydaqanunu qoruyur, nəsli əmlakı idarə edir kəbin kəsir, barışıq və mübahisəli məsələləri həll edir, dağlıq yerlərdə sərhədlərin, otlaq yerlərinin mühafizəsi üçün gözətçilər təyin edirdi.
Kəndxuda kəndi idarə edir və onun baş rəisi hesab olunurdu. O, bir qayda olaraq, öz icmasının ali idarəçiliyinin göstərişlərini yerinə yetirir, məhkəmə qərarlarını icra edir, kənd əhalisinin kiçik şikayətlərinə baxır, qayda-qanuna, sakitliyə, əhalinin davranışına nəzarət edir, itaət etməyənləri, yoldan çıxanları islah edir, təqsirli bilinənləri məhkəməyə verir, axtarış aparır, sürgün edir, çavuş və yasovulu seçirdi. Feodallaşma prosesinin sürətlənməsi nəticəsində kəndxuda seçilmir, bu vəzifə irsi olaraq nəsildən-nəslə ötürülürdü.
Kənd starşinası icmanın ali idarəçiliyi ilə əlaqə yaradır, hakimlik edirdi. Kənd starşinasının kəndxuda ilə müqayisədə səlahiyyəti kiçik idi. Lakin starşinanın kəndxudanın işinə nəzarət etmək hüququ var idi. Əgər kəndxuda tərəfindən müəyyən qanunsuzluğa yol verilirdisə, starşina bunu öz toxumuna çatdırır, seçkini gözləmədən həmin kəndxudanın daha inanılmış etibarlı adamla əvəz edilməsinə nail olurdu.
Tabunbaşı kəndxudanın köməkçisi olub-bir qayda olaraq onun göstərişlərini yerinə yetirir, əhali arasında mükəlləfiyyətlərin növbəsini müəyyənləşdirir, suyun bağlar və üzümlüklər arasında düzgün paylaşdırılmasına nəzarət edirdi.
Çavuş kəndxuda və tabunbaşıya tabe olan ən aşağı səviyyəli məmur idi. Çavuşlar əhalini bir yerə toplaşmağa çağırır, sahibkara müxtəlif mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsini xəbər verirdi.
Yasovul, bir qayda olaraq, kəndxudanın yanında olur və müəyyən xidmət dalınca göndərilirdi.
İctimai vəzifələrə seçkilər heç bir ənənə ilə müşayiət olunmur, xidmət müddəti qəti müəyyənləşdirilmirdi. Qazıların üç il, imamların iki il kəndxuda və tabunbaşının bir il müddətinə seçilməsinə baxmayaraq bu son xidmət həddi hesab olunmurdu. Sui-istifadə halları, qanunsuzluq, özbaşınalıq baş verdiyi hallarda onlar vaxtından əvvəl öz toxumları tərəfindən azad edilə bilər və yaxud əksinə, heç bir qanunsuzluğun baş vermədiyi təqdirdə öz vəzifələrini daha artıq müddətə icra edə bilərdilər. Bir qayda olaraq, kəndxuda və kənd starşinaları tanınmış feodal nəslinin nümayəndələri içərisindən seçilirdi.
İcmalarda məhkəmə işi aşağı və ali məhkəmələrə məxsus idi. Ali idarəçilik həmçinin, ali məhkəmə funksiyasını da yerinə yetirirdi. Bu məhkəmə kənd hakimlərinin şikayətlərini qəbul edir, ayrı-ayrı toxumlar və kənd icmaları arasında mübahisəli məsələləri aydınlaşdırırdı. Aşağı məhkəmə isə bir qayda olaraq kənd məhkəmələri idi və ali məhkəməyə yaxud icmaların ali idarəçiliyinə tabe idi. Hər bir məhkəmə ayrıca götürülmüş formaya malik deyildi. Məhkəmə işləri şəriət qaydaları əsasında aparılır, prosesin əsasını iddiaçı ilə cavabdehin şifahi dindirilməsi təşkil edirdi. İddiaçı imam və starşinanın iştirakı ilə öz şikayətini izah edir, cavabdehin gətirilməsini tələb edir, digər sübut və şahidlərdən istifadə edirdi. Cavabdeh isə iddiaçıların iştirakı ilə and içir, sonra isə ərizəçinin iştirakı olmadan dindirilirdi. Kəndxuda, toxum başçısı və imam kənd məhkəməsini təşkil edirdi.
XIX əsrin əvvəlində qanunçuluqda şəriət qaydalarından istifadə edilməsi daha da gücləndi. Şəriət qaydalarının mövcud olan adətləri sıxışdırıb aradan çıxarması nəsli qəbilə quruluşunun dağılması, feodallaşma prosesinin sürətlənməsi və toxumlar içərisində sosial antoqonizmin inkişafı ilə bağlı idi.
Car-Balakən camaatlığı XVIII əsrin 50-ci illərində Şəki xanlığından asılı vəziyyətə düşmüş, yalnız XVIII əsrin sonlarında müəyyən müstəqillik əldə edə bilmişdir.
Rusiya tərəfindən işğalı
XIX yüzilliyin əvvəlində Rusiya Qafqazın istilasına bu əlverişli strateji məntəqədən başladı, Car I Aleksandr (1801–1825) 1801-ci il 12 sentyabrda Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında manifest imzaladı. Bu fərmanla Rusiya Cənubi Qafqazda həyata keçirəcəyi işğalçılıq siyasətinin mühüm istiqamətini də müəyyənləşdirmişdir. Şərqi Gürcüstanla birlikdə bəzi Azərbaycan torpaqları da Rusiyanın təbəəliyi altına keçdi. Şərqi Gürcüstanda möhkəmlənən Rusiya faktik olaraq Azərbaycanla müharibəyə başladı. İlk hədəf kimi Car-Balakənin seçilməsi təsadüfi deyildi. Şərqi Gürcüstana, Dağıstana və Şəki xanlığına çıxış yolu olan Car-Balakən əlverişli strateji mövqeyə malik idi. Bu ərazi rus qoşunlarının Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsi yolunda ciddi maneə idi. Yalnız Car Balakəni işğal etdikdən sonra Rusiya şərqi Gürcüstanda möhkəmlənə bilər, azadlıqsevər dağlı tayfalarını diz çökdürə bilərdi. Bütün Qafqazın işğalı Car-Balakəndən başlayırdı. XIX yüzilliyin əvvəlində Rusiyanın işğalçılıq siyasətində Car-Balakən məsələsi ümumqafqaz əhəmiyyətli məsələyə çevrilmişdi.
Rus qoşunlarının Car-Balakən üzərinə hücumu 1803-cü il martın 2-də başladı. General Qulyakovun başçılıq etdiyi bu hərbi ekspedisiyanın tərkibinə 1482 piyada, 8 top 200 kazak, eyni zamanda 5 minə qədər gürcü milisi daxil idi. Qeyri-bərabər döyüşdə işğalçılar xüsusi qəddarlıq törətdilər. Balakənin işğalı zamanı 500 nəfər avar, o cümlədən dinc əhali öldürüldü. Martın 8-də Balakəni ələ keçirən rus qoşunları evləri yandırır, qarət və talınçılıqla məşğul olurdu.
1803-cü il 12 apreldə Rusiya ilə Car-Balakən arasında "Andlı öhdəlik" bağlandı. "Andlı öhdəlik"- ə əsasən:
Car-Balakən Rusiyanın tərkibinə daxil edilirdi; Car-Balakən camaatlığı öz daxili muxtariyyətini saxlayırdı;
Carlılar çar xəzinəsinə ipəklə xərac ödəməli idilər; Camaatlıq sədaqət əlaməti olaraq ruslara girov verməli idilər;
Camaatlığın ərazisində rus əsgərləri yerləşdirilməli idi.
Car-Balakənin işğal edilməsinə baxmayaraq azadlıqsevər xalq mübarizəni davam etdirirdi. Car-Balakənlilər öhdəliyi yerinə yetirmədiklərinə görə general Qulyakov yenidən 2500 nəfərlik qüvvə ilə Car-Balakənə yürüş etdi. Car yenidən ruslar tərəfindən tutuldu, heç bir hərbi zərurət olmadan top atəşi ilə dağıdılıb yandırıldı. Lakin bu dəfə rus qoşunları da xeyli itki verdilər. Qaniçən general Qulyakov isə xalq intiqamçıları tərəfindən öldürüldü. Sisianov Car-Balakənin işğalı haqqında vitse-kansler qraf Koçubəyə yazırdı ki, bu zəbt xüsusi diqqətə layiqdir. Car-Balakən kompaniyası yeni düşmənin hərbi qüvvəsinin və yerli əhaliyə qarşı qəddarlığın nümunəsi kimi bu gün Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan xanlıqlarına dərs olmalı idi.
Öz amansızlığı və qəddarlığı ilə fərqlənən Sisianov strateji əhəmiyyətə malik olan Car-Balakənin ələ keçirilməsini rus silahının qələbəsi adlandırırdı. Bu işə ürəkdən sevinən Sisianov rus qoşunlarının sonrakı işğalçılıq yürüşləri üçün artıq imkan yarandığını qeyd edirdi. "Mən öz müvəffəqiyyətlərimə möhkəm inamla artıq vaxt itirmədən Gəncə və İrəvanı fəth etmək üçün gedə bilərəm. Öz milli mənsubiyyətinə sadiq qalan çar generalı Azərbaycanın şimal-qərb hissəsini məhz Gürcüstanın tərkibində Rusiyaya birləşdirmək niyyətində olduğunu da gizlətmirdi. Təsadüfi deyil ki, Sisianov Car-Balakənin işğalından dərhal sonra Kartli və Kaxetiyanın komendantlarına məktub göndərərək bu hadisəni çox böyük sevinclə onlara çatdırmağı özünə bors bilirdi. "Allaha şükürlər olsun ki, əlahəzrətin şanlı silahının himayəsi və mərhəməti sayəsində Gürcüstanın rifahı naminə Balakən üzərində mühüm qələbə qazanılmış və general-mayor Qulyakovun başçılıq etdiyi ekspedisiyanın igidliyi ilə Car əyalətinin işğalı başa çatmışdır". Sisianov bu hadisəni Gürcüstanda kilsə zənglərinin bütün gün ərzində səsləndirilməsi yolu ilə təntənəli şəkildə elan etməyə çağırırdı.
Sisianov Car-Balakəni fəth etməklə öz işini bitmiş hesab etmirdi. O, bütünlüklə ərazinin sərvətlərini çapıb-talayır, Car-Balakən icmasını işğal olunan zaman öz üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirməyə məcbur edirdi. Vergilərin gecikdirilməsi zamanı əhalini rus silahının gücü ilə qorxudurdu. "Yadda saxlayın, əgər siz Rusiyanın itaəti altındaşınız da, onda üzərinizə qoyulan vergiləri vaxtında ödəməlisiniz. Sizin güllələriniz 5 nəfəri öldürmür, lakin mənim topum bir dəfəyə 30 nəfəri yerə sərir".
Sisianov Car-Balakən əhalisinə müraciətində həmişə onları "kafir xalq", "həyasız camaat", "etibarsız yaramazlar" adlandırırdı. Bu qaniçən general vergilərin vaxtında ödənilmədiyi təqdirdə onların torpağını od vo qılıncla yandıracağını, əhalini sürgün edəcəyini gizlətmirdi. Rus generalının vəhşiliyi ölçüyəgəlməz idi. "Mənim gəlişimi gözləyin, o zaman mən sizin evlərinizi yox, sizi yandıracağam, uşaqlarınızı arvadlarınızın bətnindən dartıb çıxaracağam. Siz xainlərə bu mənim son sözümdür".
Tarixi sənədlərdən aydın olur ki, Rusiya Car-Balakəni işğal edən zaman bu ərazidə yaşayan türk əhalisini onların ata-baba torpaqlarına — Gürcüstanın içərilərinə köçürmək, əvəzində isə burada Rusiyanın mərkəzi quberniyalarından köçürülən rusları yerləşdirmək niyyətində idi. Bu məqsədlə İmperiya siyasətinin icraçıları olan qanlı Rusiya generalları bu zaman strateji cəhətdən misilsiz əhəmiyyəti olan Car-Balakəndən 1000 Azərbaycan-türk ailəsini zorla öz tarixi ata-baba torpaqlarından qoparıb Gürcüstanın içərilərinə köçürmüşdülər.
Rusiyaya qarşı mübarizə
1804-cü ildə general Qulyakovun Cara yeni yürüşü zamanı onun öldürülməsi, rus ordusunun ağır məğlubiyyəti, xalqın azadlıq mübarizəsi Car-Balakənin bütünlüklə Rusiyaya birləşdirilməsinə mane oldu. Daxili idarəçilik qaydalarını saxlayan Car-Balakən icması rus qoşunlarının məhz bu ərazidən Azərbaycanın içərilərinə soxulmaq planlarını alt-üst etdi. Lakin Rusiya Carı müxtəlif vasitələrlə zəiflətməyə cəhd göstərir, icmalar arasında ixtilaf yaradır, xüsusilə daha güclü olan Car icmasının hegemonluğuna son qoymağa cəhd edirdi. Qulyakovun ekspedisiyasının nəticələri göstərdi ki, möhkəm Car icmasını ələ keçirmək üçün əhəmiyyətli və mütəşəkkil hərbi qüvvə lazımdır. Car-Balakən icmaları öz əvvəlki siyasi nüfuzunu qoruyub saxlamışdı. Qafqazdakı rus qoşunlarının yeni baş komandanı A. P. Tormasovun icmalara müraciətində Sisianovun "etibarsız yaramazlar", "xainlər", "satqınlar" ifadəsini "sadiq və xeyirxah carlılar" ifadələri əvəz etmişdi. Hətta 1809-cu ildə carlılar Tormasova müraciət edərək Məhəmmədhəsən xanı yenidən Şəki xanlığına qaytarmağı xahiş edirdi. Bu isə Car-Balakən icmalarının Qafqazda cərəyan edən hadisələrə həlledici təsir göstərmək qabiliyyətini əks etdirirdi.
1826–1828-ci illər İkinci Rusiya-İran müharibəsi zamanı həm İran həm də Rusiya Car-Balakənin siyasi mövqeyinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Müharibənin əvvəlində İran qoşunlarının Zaqafqaziyada ilk hərbi uğurları ərazidə Rusiyanın müstəmləkə əsarətinə qarşı mübarizənin güclənməsinə səbəb oldu. Azərbaycanın keçmiş xanları, bəyləri yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edərək itirilmiş siyasi nüfuzlarını bərpa etmək niyyətində idilər.
Lakin İran və Türkiyə ilə aparılan müharibədə əldə edilən uğur Rusiyaya Car-Balakəni tamamilə işğal etməyə şərait yaratdı. Car-Balakən üzərinə yeni hərbi ekspedisiyanın keçirilməsi 1830-cu ilin fevral ayına təyin edildi. 1830-cu ilin fevralın 24-də qraf Paskeviç Alazanı keçərək Muğanlı kəndinə gəldi. Yürüş ərəfəsində Paskeviç icmalara türk dilində yazılmış bəyannamə göndərdi. Bəyannamədə göstərilirdi ki, icmaların siyasi müstəqilliyinə son qoyulmalı, feodalların torpaq üzərində mülkiyyət hüququ-şəriət məhkəməsi və s. saxlanmaqla bütün daxili idarəçilik qaydaları rusların əlinə keçməlidir.
Camaatların yığıncaqlarında qızğın müzakirəyə səbəb olan bu bəyannamə əhali arasında müxtəlif fikirlərə səbəb oldu. Müzakirələr zamanı yığıncaqların iştirakçıların iki hissəyə ayrıldı. Yığıncaq iştirakçılarının əksəriyyəti silahlı müqavimət göstərməyi təklif edir, heç bir vəchlə idarəçilik qaydalarının dəyişdirilməsini istəmirdilər. Təslimin tərəfdarları isə əsasən torpaq üzərində mülkiyyət hüququnu qoruyub saxlamaq istəyən feodallar idi. Lakin son damla qanına qədər vuruşmağa hazır olanlar daha çoxluq təşkil edirdi. Camaatların tərəddüdünə varlı torpaq sahibi Hacı Mahmudun gözlənilmədən təslim olmaq təklifi son qoydu.
1830-cu ilin fevralında dağ keçidlərinin bağlı olmasından istifadə edən rus qoşunları Car-Balakəni qəti şəkildə işğal etdi və xüsusi qanunlarla idarə olunan təşkil edildi. 1830-cu il martın 4-də bütünlüklə Paskeviçin bəyannaməsi əsasında hazırlanan "Car Balakən əyalətinin idarə edilməsi qaydaları "elan edildi. Əyaləti idarə etmək üçün ki, Bekoviç-Çerkassinin sədrliyi ilə müvəqqəti idarə təsis olunurdu.
Car-Balakəni işğal edən Paskeviç xalq həyacanlarından qorxaraq yeni qalanın tikintisinə başladı və burada iki polk yerləşirdi. Carın bir hissəsi dağıdıldı və Yeni Zaqatala adlanan qalanın əsası qoyuldu. Lakin tez-tez təşkil edilən hücumlar nəticəsində qalanın dəfələrlə dağıdılması onun tikintisini xeyli ləngitdi.
Mənbələr
- A. Məmmədova. Car-Balakən camaatlığı XVII əsrin sonu- XIX əsrin əvvəllərində, Bakı,2009. (monoqrafiya)
- Azərbaycan tarixi. IX sinif dərsliyi. Bakı,2007.
- A. Məmmədova. Car-Balakən camaatlığı: yaranması, ərazisi, sərhədləri. AMEA-nın Tarix İnstitutu, Elmi əsərlər, 20-ci cild, Bakı, 2007
- A. Məmmədova. Car-Balakən camaatlığının ərazisində miqrasiya prosesləri, Tarix və onun problemləri, Bakı,2008, № 4
- Z. Ə. CAVADOVA ŞİMAL-QƏRBİ AZƏRBAYCAN (tarixi-demoqrafik araşdırma). Bakı,1999
 | Tarix ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Car Balaken camaatligi Azerbaycanin simal qerbinde qan qohumluguna esaslanan sosial siyasi qurum Azad cemiyyetCar Balaken camaatiCenubi Qafqaz 1826 1828 ci illerde En boyuk seher Car Tala Cinix MuxaxResmi dilleri Avar saxur azerbaycan dili gurcuDovlet dini Islam xristianliqEhalisi Avarlar saxurlar ingiloylar azerbaycanlilarIdareetme formasi respublikaQurulusuXVII XIX esrlerde simal qerbi Azerbaycanda movcud olan dovlet tesisatlarindan biri Car Balaken camaatligi idi Camaat ereb sozu olub ayrica icmani bildirir Simal qerb ve qerbden Kaxetiya cenubdan Sirek duzu serqden Seki xanligi ile hemserhed olan bu feodal tesisati esasen Alazanin asagi axarinda yerlesirdi Erazinin terkibine Bas Qafqaz silsilesinin simal yamacinda yerlesen torpaqlar da daxil idi Getdikce nufuzlu herbi siyasi birlesmeye cevrilen Car Balaken icmasi Qafqazda cereyan eden hadiselere muhum bezen de helledici tesir gosterirdi Tarixsunasliqda Car etnonimi muxtelif baximdan izah olunmusdur Sopen Car Balaken etnonimini bu cur izah edir Bu soz Car Pillekendir ve menasi yol pilleken demekdir Car turk sozu olub yol demekdir Mehz bu eraziden Alan qapilarina geden yol baslanir Qedim Azerbaycan torpaqlarinda yaranan camaatlari ozunde alti camaati Car Balaken Tala Katex Muxax ve Cinixi birlesdirirdi Camaatlar bir qayda olaraq dagli tayfalarina xas olan nesli tayfa idareciliyini qoruyub saxlayirdi Car Balaken camaatliginda birlesen cemiyyetler oz sosial siyasi qurulusuna gore Azerbaycanin basqa vilayetlerinden ferqlenirdi Camaatlarin daxili qurulusu ve burada movcud olan torpaq munasibetlerinin ozunemexsus xususiyyetleri var idi Camaatligin torpaqlari onlarin uzvleri arasinda vaxtasiri bolusdurulurdu Her bir cemiyyet camaat adlanan bir nece kend icmasindan ibaret idi Camaat erebce ayrica bir icma bezen ise mueyyen sosial iqtisadi vahid menasinda icmalar ittifaqi menasini eks etdirir EhalisiCar Balaken camaatliginda yasayan ehalinin umumi sayi haqqinda ilk melumat 1803 cu ile aiddir XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Azerbaycan tarixinin oyrenilmesinde muhum menbe olan Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasinin Aktlarinda gosterilir ki 1803 cu ilde Car Balakende 16 min ev 90 min ehali Ilisu sultanliginda ise 4 min ev 20 min ehali var idi Lakin sonraki illerde ehalinin sayi haqqinda movcud olan reqemler bu melumatin heqiqete uygun olmadigini gosterir Bele ki yalniz 1871 ci il siyahiya alinmasi zamani Zaqatala dairesinin ehalisi 56802 nefere catmisdi I P Petrusevski bele hesab edir ki Rusiya isgal olunmus erazide yasayan ehalinin sayini artirmaqla eslinde Car Balaken uzerine qoyulan 220 pud ipek vergisinin bu qeder ehali ucun agirliq etmediyini inandirmaga calisirdi Camaatligin ehalisi maldarliq ekincilik ve senetkarlila mesgul olurdu Maldarliq yarimkoceri xarakter dasiyirdi Otlaqlar camaatligin umumi istifadesinde idi Menbelere gore XIX esrin evvellerinde Car Balakende istehsal edilen ipek esasen Tiflis Gence ve Dagistan vasitesile Rusiyaya aparilirdi Car Balaken camaatliginin demek olar butun erazisinde ekincilik genis yayilmisdi Duzen kendlerde yasayan ehalinin baslica mesguliyyeti ekincilik idi Esasen denli bitkiler bugda arpa ve celtik ekilirdi Duzen kendlerde yasayan ehali hem de bagciliqla mesgul olurdu Ekin yerleri icerisinde findiq ve tut baglari genis yayilmisdi Tut plantasiyalari ipekciliyin inkisaf etmesine sebeb olmusdu Findiq ve uzum yerindece emal olunur az bir hissesi satilir ve ya taxila deyisdirilirdi Serabciliq ingiloy aileleri icerisinde daha genis yayilmisdi Ehalinin dini ve etnik terkibi XIX esrin evvelinde Car Balaken camaatliginda yasayan ehalinin demek olar ki hamisi islam dinine sitayis edirdi Islama sitayis eden yerli ehali butun Car ehalisinin 2 3 hissesini teskil edir ve turk dilinde danisirdi Cobankol Keymur Bazar Almali Leleli Goyler Ketelparaq Kindirqapa Beyehmedli Boyuk Lahic Kicik Lahic Kurdemir Padar Baydarli Muganli Babali Qarabaldir kendlerinde yasayan ehali turk dilinde danisirdi Car Balaken camaatliginda yasayan ehali etnik terkibine gore 3 qrupa ayrilirdi 1 Avarlar 2 Mugallar 3 Ingiloylar Avarlar qafqazdilli yerli alban tayfalarindan olub erazinin en qedim sakinleri hesab olunur Alban tarixinde ve V VII esrlere aid qedim menbelerde hemin bolgede yasayan lpin lbin silv ve ciqb tayfalarinin adlari cekilir Lbinler avarlarin Azerbaycanda yasayan hissesinin silvler Dagistanda yasayan hissesinin etnik adlaridir civbler ise indiki saxurlardir onlar ozlerine indi de yixbi deyirler Camaatligin dagliq erazilerinden duzen erazilere gelen avarlar toxumlarda birlesirdiler Ilk toxumlar Nuxlu ve Cimcili toxumlari hesab olunur Bu toxumlar ilk defe Car edresine aparan Qundz dagda meskunlasmisdi Sonralar Tebeli Erebli Cormut Boyaqli Sebeli toxumlari meydana geldi Toxumlar quvvetlendikden sonra duzenlikde meskunlasmaq imkani elde etdiler Elverisli tebii serait zengin otlaqlar bu toxumlara daglardan diger ehalini de duzenliklerde meskunlasmaga cagirmaq imkani verirdi Ilk evvel avarlarin heyat terzi butunlukle herbi xarakter dasiyirdi Lakin bir qeder sonra bu herbi is oz yerini heyvandarliga ve ekinciliye verdi Mugallar bu erazinin en qedim sakinleri idi Esasen Alazanin asagi axarinda duzenliklerde yasayir baslica olaraq ekincilikde mesgul olurdular Ehalinin diger hissesini ingiloylar teskil edirdi Ingiloylar qeyri turk alban tayfalari olub erazinin en qedim sakinleri hesab olunur Onlar uzun muddet oz dini inamlarini xristianligi qoruyub saxlamisdirlar Sonralar avarlar mugallari ve ingiloylari ozlerinden asili veziyyete salan zaman onlara islam dinini qebul etdirmis ve muselmanlasdirmisdi Rusiya isgalindan sonra ingiloylarin yeniden xristianlasdirilmasi prosesi baslamisdi 1830 cu ile qeder rus hokumeti ingiloylar arasinda xristianligin azad yayilmasini elan etmisdi Lakin bu zahiri xarakter dasiyirdi Eraziye xristian missionerleri din tebligatcilari gonderilir kilseler tikdirirdi 1822 ci ile qeder cemi 16 nefer ingiloy xristianlasdirilmisdi Ingiloylarin xristianlasdirilmasinin 1822 ci ile qeder leng getmesinin esas sebeblerinden biri Car Balaken camaatliginin hele Rusiya terefinden tam ve qeti sekilde isgal edilmemesi ile elaqedar idi 1834 cu ile qeder cemi 32 ingiloy xristianligi qebul etmisdi Sonralar xristianligin provoslav mezhebini qebul etmis ingiloylarin sayi suretle artmaga basladi Bu bir terefden xristianligin suretle yayilmasinin teblig edilmesinin neticesi idise diger terefden onlar ucun bir sira imtiyazlarin verilmesi ile elaqedar idi Bele ki ingiloylar birbasa xezineye verilen vergilerden ve mueyyen mukellefiyyetlerden azad edilirdi 1851 ci ilde Car Balakende yasayan ingiloylarin 1200 neferi xristianlasdirilmis bu meqsedle 3 kilse insa edilmis ve bu kilseler gurcu turk dilini bilen ekzarxlarla temin edilmisdi IdareedilmesiLudviq Knit Ibrahim xan Efsarin rehberlik etdiyi ordunun Car Balaken camaatligi terefinden meglub edilmesi 1738 Azerbaycan Tarix Muzeyinde saxlanilir Kend icmasini agsaqqallar idare edirdi Cemiyyetde ruhanilerin de nufuzu yuksek idi Onlar mehkeme islerinde seriet qanunlarina esaslanirdilar Camaatligin ali orqani xalq yigincagi idi Burada yaslilarla beraber yalniz yetkinlik yasina catmis kisiler istirak ede bilerdiler Kend yigincaqlarindan ferqli olaraq camaatlarin yigincaqlari siyasi xarakter dasiyirdi Yigincaqlar camaatlarin kendxudalarinin raziligi esasinda Agdam ve yaxud Muxax deresinde cagirilirdi Yigincaqlarda icmalarin bascisi toxumlarin starsinalari istirak edirdi Agsaqqal ve herbi basci secilmesinde butun kisilerin eyni huquqlari var idi Yigincaqlarda bir qayda olaraq butun icmalara aid olan meseleler xarici elaqeler hemcinin toxumlar arasinda olan mubahise ve cekismeler muzakire olunurdu Bezi menbelerde bu yigincaqlar ittifaq seymi adlandirilir Lakin I P Petrusevski qeyd edir ki evvela bu yigincaqlar muntezem fealiyyet gosteren orqanlar deyildi Diger terefden burada beraberhuquqlu federasiyadan da sohbet gede bilmezdi Icmalarin hamisi butunlukle beraberhuquqlu deyildi Zaman kecdikce icmalarin daxilinde tebeqelesme prosesi guclendi Icma daxilinde hakim feodal qruplasmasi formalasdi Icmalar daxilinde patriarxal nesli qurulusun qaliqlari qorunub saxlanmaqla yanasi ingiloy ve mugal kendleri uzerinde kollektiv hakimiyyet de movcud idi Icmalarin ictimai qurulusu baslica olaraq nesli qebile qurulusunun qaliqlarina esaslanirdi Icmalar toxumlara yaxud ata xetti ile qohum nesillere ayrilirdi Her kend icmasi 2 3 toxumdan ibaret idi Bir cox kendlerde toxumlar eyni adlari dasiyirdi Bu eyni adi dasiyan toxumlarin bir yerden cixmasi ve yaxud toxumlarin parcalanmasi neticesinde yeni toxumlarin yaranmasi ile elaqedar idi Her bir icmada ali idarecilik kendxuda starsina ve qazilara mexsus idi Onlar bir yerde ali idareciliyi teskil edir butun mulki ve dini hakimiyyeti oz ellerinde saxlayirdi Ali idarecilik mehkeme ve divan islerine baxir ictimai qaydaqanunu qoruyur nesli emlaki idare edir kebin kesir barisiq ve mubahiseli meseleleri hell edir dagliq yerlerde serhedlerin otlaq yerlerinin muhafizesi ucun gozetciler teyin edirdi Kendxuda kendi idare edir ve onun bas reisi hesab olunurdu O bir qayda olaraq oz icmasinin ali idareciliyinin gosterislerini yerine yetirir mehkeme qerarlarini icra edir kend ehalisinin kicik sikayetlerine baxir qayda qanuna sakitliye ehalinin davranisina nezaret edir itaet etmeyenleri yoldan cixanlari islah edir teqsirli bilinenleri mehkemeye verir axtaris aparir surgun edir cavus ve yasovulu secirdi Feodallasma prosesinin suretlenmesi neticesinde kendxuda secilmir bu vezife irsi olaraq nesilden nesle oturulurdu Kend starsinasi icmanin ali idareciliyi ile elaqe yaradir hakimlik edirdi Kend starsinasinin kendxuda ile muqayisede selahiyyeti kicik idi Lakin starsinanin kendxudanin isine nezaret etmek huququ var idi Eger kendxuda terefinden mueyyen qanunsuzluga yol verilirdise starsina bunu oz toxumuna catdirir seckini gozlemeden hemin kendxudanin daha inanilmis etibarli adamla evez edilmesine nail olurdu Tabunbasi kendxudanin komekcisi olub bir qayda olaraq onun gosterislerini yerine yetirir ehali arasinda mukellefiyyetlerin novbesini mueyyenlesdirir suyun baglar ve uzumlukler arasinda duzgun paylasdirilmasina nezaret edirdi Cavus kendxuda ve tabunbasiya tabe olan en asagi seviyyeli memur idi Cavuslar ehalini bir yere toplasmaga cagirir sahibkara muxtelif mukellefiyyetlerin yerine yetirilmesini xeber verirdi Yasovul bir qayda olaraq kendxudanin yaninda olur ve mueyyen xidmet dalinca gonderilirdi Ictimai vezifelere seckiler hec bir enene ile musayiet olunmur xidmet muddeti qeti mueyyenlesdirilmirdi Qazilarin uc il imamlarin iki il kendxuda ve tabunbasinin bir il muddetine secilmesine baxmayaraq bu son xidmet heddi hesab olunmurdu Sui istifade hallari qanunsuzluq ozbasinaliq bas verdiyi hallarda onlar vaxtindan evvel oz toxumlari terefinden azad edile biler ve yaxud eksine hec bir qanunsuzlugun bas vermediyi teqdirde oz vezifelerini daha artiq muddete icra ede bilerdiler Bir qayda olaraq kendxuda ve kend starsinalari taninmis feodal neslinin numayendeleri icerisinden secilirdi Icmalarda mehkeme isi asagi ve ali mehkemelere mexsus idi Ali idarecilik hemcinin ali mehkeme funksiyasini da yerine yetirirdi Bu mehkeme kend hakimlerinin sikayetlerini qebul edir ayri ayri toxumlar ve kend icmalari arasinda mubahiseli meseleleri aydinlasdirirdi Asagi mehkeme ise bir qayda olaraq kend mehkemeleri idi ve ali mehkemeye yaxud icmalarin ali idareciliyine tabe idi Her bir mehkeme ayrica goturulmus formaya malik deyildi Mehkeme isleri seriet qaydalari esasinda aparilir prosesin esasini iddiaci ile cavabdehin sifahi dindirilmesi teskil edirdi Iddiaci imam ve starsinanin istiraki ile oz sikayetini izah edir cavabdehin getirilmesini teleb edir diger subut ve sahidlerden istifade edirdi Cavabdeh ise iddiacilarin istiraki ile and icir sonra ise erizecinin istiraki olmadan dindirilirdi Kendxuda toxum bascisi ve imam kend mehkemesini teskil edirdi XIX esrin evvelinde qanunculuqda seriet qaydalarindan istifade edilmesi daha da guclendi Seriet qaydalarinin movcud olan adetleri sixisdirib aradan cixarmasi nesli qebile qurulusunun dagilmasi feodallasma prosesinin suretlenmesi ve toxumlar icerisinde sosial antoqonizmin inkisafi ile bagli idi Car Balaken camaatligi XVIII esrin 50 ci illerinde Seki xanligindan asili veziyyete dusmus yalniz XVIII esrin sonlarinda mueyyen musteqillik elde ede bilmisdir Rusiya terefinden isgaliXIX yuzilliyin evvelinde Rusiya Qafqazin istilasina bu elverisli strateji menteqeden basladi Car I Aleksandr 1801 1825 1801 ci il 12 sentyabrda Serqi Gurcustanin Rusiyaya birlesdirilmesi haqqinda manifest imzaladi Bu fermanla Rusiya Cenubi Qafqazda heyata kecireceyi isgalciliq siyasetinin muhum istiqametini de mueyyenlesdirmisdir Serqi Gurcustanla birlikde bezi Azerbaycan torpaqlari da Rusiyanin tebeeliyi altina kecdi Serqi Gurcustanda mohkemlenen Rusiya faktik olaraq Azerbaycanla muharibeye basladi Ilk hedef kimi Car Balakenin secilmesi tesadufi deyildi Serqi Gurcustana Dagistana ve Seki xanligina cixis yolu olan Car Balaken elverisli strateji movqeye malik idi Bu erazi rus qosunlarinin Azerbaycanin icerilerine dogru irelilemesi yolunda ciddi manee idi Yalniz Car Balakeni isgal etdikden sonra Rusiya serqi Gurcustanda mohkemlene biler azadliqsever dagli tayfalarini diz cokdure bilerdi Butun Qafqazin isgali Car Balakenden baslayirdi XIX yuzilliyin evvelinde Rusiyanin isgalciliq siyasetinde Car Balaken meselesi umumqafqaz ehemiyyetli meseleye cevrilmisdi Rus qosunlarinin Car Balaken uzerine hucumu 1803 cu il martin 2 de basladi General Qulyakovun basciliq etdiyi bu herbi ekspedisiyanin terkibine 1482 piyada 8 top 200 kazak eyni zamanda 5 mine qeder gurcu milisi daxil idi Qeyri beraber doyusde isgalcilar xususi qeddarliq toretdiler Balakenin isgali zamani 500 nefer avar o cumleden dinc ehali olduruldu Martin 8 de Balakeni ele keciren rus qosunlari evleri yandirir qaret ve talinciliqla mesgul olurdu 1803 cu il 12 aprelde Rusiya ile Car Balaken arasinda Andli ohdelik baglandi Andli ohdelik e esasen Car Balaken Rusiyanin terkibine daxil edilirdi Car Balaken camaatligi oz daxili muxtariyyetini saxlayirdi Carlilar car xezinesine ipekle xerac odemeli idiler Camaatliq sedaqet elameti olaraq ruslara girov vermeli idiler Camaatligin erazisinde rus esgerleri yerlesdirilmeli idi Car Balakenin isgal edilmesine baxmayaraq azadliqsever xalq mubarizeni davam etdirirdi Car Balakenliler ohdeliyi yerine yetirmediklerine gore general Qulyakov yeniden 2500 neferlik quvve ile Car Balakene yurus etdi Car yeniden ruslar terefinden tutuldu hec bir herbi zeruret olmadan top atesi ile dagidilib yandirildi Lakin bu defe rus qosunlari da xeyli itki verdiler Qanicen general Qulyakov ise xalq intiqamcilari terefinden olduruldu Sisianov Car Balakenin isgali haqqinda vitse kansler qraf Kocubeye yazirdi ki bu zebt xususi diqqete layiqdir Car Balaken kompaniyasi yeni dusmenin herbi quvvesinin ve yerli ehaliye qarsi qeddarligin numunesi kimi bu gun Qafqaza o cumleden Azerbaycan xanliqlarina ders olmali idi Oz amansizligi ve qeddarligi ile ferqlenen Sisianov strateji ehemiyyete malik olan Car Balakenin ele kecirilmesini rus silahinin qelebesi adlandirirdi Bu ise urekden sevinen Sisianov rus qosunlarinin sonraki isgalciliq yurusleri ucun artiq imkan yarandigini qeyd edirdi Men oz muveffeqiyyetlerime mohkem inamla artiq vaxt itirmeden Gence ve Irevani feth etmek ucun gede bilerem Oz milli mensubiyyetine sadiq qalan car generali Azerbaycanin simal qerb hissesini mehz Gurcustanin terkibinde Rusiyaya birlesdirmek niyyetinde oldugunu da gizletmirdi Tesadufi deyil ki Sisianov Car Balakenin isgalindan derhal sonra Kartli ve Kaxetiyanin komendantlarina mektub gondererek bu hadiseni cox boyuk sevincle onlara catdirmagi ozune bors bilirdi Allaha sukurler olsun ki elahezretin sanli silahinin himayesi ve merhemeti sayesinde Gurcustanin rifahi namine Balaken uzerinde muhum qelebe qazanilmis ve general mayor Qulyakovun basciliq etdiyi ekspedisiyanin igidliyi ile Car eyaletinin isgali basa catmisdir Sisianov bu hadiseni Gurcustanda kilse zenglerinin butun gun erzinde seslendirilmesi yolu ile tenteneli sekilde elan etmeye cagirirdi Sisianov Car Balakeni feth etmekle oz isini bitmis hesab etmirdi O butunlukle erazinin servetlerini capib talayir Car Balaken icmasini isgal olunan zaman oz uzerine goturduyu ohdeliyi yerine yetirmeye mecbur edirdi Vergilerin gecikdirilmesi zamani ehalini rus silahinin gucu ile qorxudurdu Yadda saxlayin eger siz Rusiyanin itaeti altindasiniz da onda uzerinize qoyulan vergileri vaxtinda odemelisiniz Sizin gulleleriniz 5 neferi oldurmur lakin menim topum bir defeye 30 neferi yere serir Sisianov Car Balaken ehalisine muracietinde hemise onlari kafir xalq heyasiz camaat etibarsiz yaramazlar adlandirirdi Bu qanicen general vergilerin vaxtinda odenilmediyi teqdirde onlarin torpagini od vo qilincla yandiracagini ehalini surgun edeceyini gizletmirdi Rus generalinin vehsiliyi olcuyegelmez idi Menim gelisimi gozleyin o zaman men sizin evlerinizi yox sizi yandiracagam usaqlarinizi arvadlarinizin betninden dartib cixaracagam Siz xainlere bu menim son sozumdur Tarixi senedlerden aydin olur ki Rusiya Car Balakeni isgal eden zaman bu erazide yasayan turk ehalisini onlarin ata baba torpaqlarina Gurcustanin icerilerine kocurmek evezinde ise burada Rusiyanin merkezi quberniyalarindan kocurulen ruslari yerlesdirmek niyyetinde idi Bu meqsedle Imperiya siyasetinin icracilari olan qanli Rusiya generallari bu zaman strateji cehetden misilsiz ehemiyyeti olan Car Balakenden 1000 Azerbaycan turk ailesini zorla oz tarixi ata baba torpaqlarindan qoparib Gurcustanin icerilerine kocurmusduler Rusiyaya qarsi mubarize 1804 cu ilde general Qulyakovun Cara yeni yurusu zamani onun oldurulmesi rus ordusunun agir meglubiyyeti xalqin azadliq mubarizesi Car Balakenin butunlukle Rusiyaya birlesdirilmesine mane oldu Daxili idarecilik qaydalarini saxlayan Car Balaken icmasi rus qosunlarinin mehz bu eraziden Azerbaycanin icerilerine soxulmaq planlarini alt ust etdi Lakin Rusiya Cari muxtelif vasitelerle zeifletmeye cehd gosterir icmalar arasinda ixtilaf yaradir xususile daha guclu olan Car icmasinin hegemonluguna son qoymaga cehd edirdi Qulyakovun ekspedisiyasinin neticeleri gosterdi ki mohkem Car icmasini ele kecirmek ucun ehemiyyetli ve mutesekkil herbi quvve lazimdir Car Balaken icmalari oz evvelki siyasi nufuzunu qoruyub saxlamisdi Qafqazdaki rus qosunlarinin yeni bas komandani A P Tormasovun icmalara muracietinde Sisianovun etibarsiz yaramazlar xainler satqinlar ifadesini sadiq ve xeyirxah carlilar ifadeleri evez etmisdi Hetta 1809 cu ilde carlilar Tormasova muraciet ederek Mehemmedhesen xani yeniden Seki xanligina qaytarmagi xahis edirdi Bu ise Car Balaken icmalarinin Qafqazda cereyan eden hadiselere helledici tesir gostermek qabiliyyetini eks etdirirdi 1826 1828 ci iller Ikinci Rusiya Iran muharibesi zamani hem Iran hem de Rusiya Car Balakenin siyasi movqeyine xususi ehemiyyet verirdi Muharibenin evvelinde Iran qosunlarinin Zaqafqaziyada ilk herbi ugurlari erazide Rusiyanin mustemleke esaretine qarsi mubarizenin guclenmesine sebeb oldu Azerbaycanin kecmis xanlari beyleri yaranmis elverisli seraitden istifade ederek itirilmis siyasi nufuzlarini berpa etmek niyyetinde idiler Lakin Iran ve Turkiye ile aparilan muharibede elde edilen ugur Rusiyaya Car Balakeni tamamile isgal etmeye serait yaratdi Car Balaken uzerine yeni herbi ekspedisiyanin kecirilmesi 1830 cu ilin fevral ayina teyin edildi 1830 cu ilin fevralin 24 de qraf Paskevic Alazani kecerek Muganli kendine geldi Yurus erefesinde Paskevic icmalara turk dilinde yazilmis beyanname gonderdi Beyannamede gosterilirdi ki icmalarin siyasi musteqilliyine son qoyulmali feodallarin torpaq uzerinde mulkiyyet huququ seriet mehkemesi ve s saxlanmaqla butun daxili idarecilik qaydalari ruslarin eline kecmelidir Camaatlarin yigincaqlarinda qizgin muzakireye sebeb olan bu beyanname ehali arasinda muxtelif fikirlere sebeb oldu Muzakireler zamani yigincaqlarin istirakcilarin iki hisseye ayrildi Yigincaq istirakcilarinin ekseriyyeti silahli muqavimet gostermeyi teklif edir hec bir vechle idarecilik qaydalarinin deyisdirilmesini istemirdiler Teslimin terefdarlari ise esasen torpaq uzerinde mulkiyyet huququnu qoruyub saxlamaq isteyen feodallar idi Lakin son damla qanina qeder vurusmaga hazir olanlar daha coxluq teskil edirdi Camaatlarin tereddudune varli torpaq sahibi Haci Mahmudun gozlenilmeden teslim olmaq teklifi son qoydu 1830 cu ilin fevralinda dag kecidlerinin bagli olmasindan istifade eden rus qosunlari Car Balakeni qeti sekilde isgal etdi ve xususi qanunlarla idare olunan teskil edildi 1830 cu il martin 4 de butunlukle Paskevicin beyannamesi esasinda hazirlanan Car Balaken eyaletinin idare edilmesi qaydalari elan edildi Eyaleti idare etmek ucun ki Bekovic Cerkassinin sedrliyi ile muveqqeti idare tesis olunurdu Car Balakeni isgal eden Paskevic xalq heyacanlarindan qorxaraq yeni qalanin tikintisine basladi ve burada iki polk yerlesirdi Carin bir hissesi dagidildi ve Yeni Zaqatala adlanan qalanin esasi qoyuldu Lakin tez tez teskil edilen hucumlar neticesinde qalanin defelerle dagidilmasi onun tikintisini xeyli lengitdi MenbelerA Memmedova Car Balaken camaatligi XVII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Baki 2009 monoqrafiya Azerbaycan tarixi IX sinif dersliyi Baki 2007 A Memmedova Car Balaken camaatligi yaranmasi erazisi serhedleri AMEA nin Tarix Institutu Elmi eserler 20 ci cild Baki 2007 A Memmedova Car Balaken camaatliginin erazisinde miqrasiya prosesleri Tarix ve onun problemleri Baki 2008 4 Z E CAVADOVA SIMAL QERBI AZERBAYCAN tarixi demoqrafik arasdirma Baki 1999 Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin