Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cənubi Amerika — Amerika qitəsinin cənub hissəsi və s. Olmaqla
 | ||
| Ümumi məlumat | ||
|---|---|---|
| Sahəsi: | 18 mln. km2 | |
| Ölkə sayı: | 13 ölkə | |
| Sahəcə ən böyük ölkəsi: | Braziliya 8.5 mln. km2 | |
| Dili: | ispan və portuqal | |
| Ən uzun çayı: | Amazon çayı uzunluğu 6400 km hövzəsi 7 mln. km2 | |
| Ən böyük gölü: | Marakaybo gölü 14.5 min km2 | |
| Ən hündür nöqtəsi: | Akonkaqua 6962 m | |
| Ən çökək yeri: | Valdez y.adası -60 | |
Coğrafi mövqeyi
Cənubi Amerika Qərb yarımkürəsində yerləşən iki materikdən biri və Amerika qitəsinin bir hissəsidir. Şimali Amerika ilə onu ensiz Panama bərzəxi birləşdirir, bərzəxin ensiz və alçaq hissəsində çəkilmiş Panama kanalı isə ayırır. Şimali Amerika ilə quru əlaqəsi əvvəllər mövcud olmamışdır. Bu əlaqə yalnız Kordilyer dağlarının yarandığı vaxt litosfer tavalarının sərhəddində qalxma prosesi nəticəsində meydana gəlmişdir. Cənubi Amerika digər materiklərdən xeyli aralı yerləşmişdir. Cənubda Antarktidadan onu Dreyk boğazı ayırır. Onun sahillərində demək olar ki, iri ada, yarımada və körfəzlər yoxdur, yalnız cənub sahillərində onların sayı artır. Cənubda Magellan boğazı Odlu Torpaq adasını materikdən ayırır. Materikdə ən hündür dağ gölü olan Titikaka yerləşir
Cənubi Amerika Amerika qitəsində ABŞ-dən cənubda yerləşən 33 ölkəni, 15 asılı ərazini birləşdirir. Region əhalisinin böyük əksəriyyəti roman (latın) dil qrupuna aid olan ispan (62%), portuqal (34%) və fransız dillərində danışır. Buna görə də region Latın Amerikası adlandırılır. Latın Amerikası ölkələrinin əksəriyyəti XIX əsrdə müstəqillik qazanmışdır.
İqlimi
Cənubi Amerikanın iqlimi Şimali Amerikanını iqlimindən kəskin fərqlənir. Materikin şimal hissəsi cənub hissəsinə nisbətən daha geniş ərazi tutur. Bu hissə isti qurşaqda, ekvatorial və subekvatorial qurşaqlarında yerləşdiyi üçün bura yağıntı çox düşür. Buna görə də, Cənubi Amerika dünyanın ən rütubətli materikidir. Ərazinin çox böyük hissəsində illik yağıntıların miqdarı 1000 mm-dən çox olsa da, bəzi yerlərində bu əmsal 250 mm-ə qədər düşür. Ətraf okeanlara nisbətən burada alçaq təzyiq yaranır. Bu səbəbdən şimal və cənub kürələrinin passat küləkləri bura Atlantik okeanından çox rütubət gətirir və tropik qurşaqda iqlim cənub/şərq passatlarının təsiri altında formalaşır. Bu küləklər Braziliya yaylasının külək döyən yamaclarına çoxlu yağıntı gətirir. Materikin şərqində hava kütlələrinin qarşısını kəsən hündür dağlar olmadığından onlar geniş ərazilərə yayılır, bol yağıntı verir. Lakin materikin qərb hissəsində bu soyuq küləklər Peru cərəyanının təsiri ilə daha da soyuyur və yağıntı vermir. Bunun nəticəsində Atakama səhrası yaranmışdır. Materikin ensiz cənub qurtaracağı isə bütün il boyu qərb küləklərinin təsiri altında qalır. Mülayim enliklər dəniz hava kütlələrinin təsirinə məruz qaldığı üçün Cənubi And dağlarının yamaclarına da bol yağıntı düşür. Ancaq şərq sahilboyu ərazilərində isə az yağıntı müşahidə olunur. And dağlarının materikin qərb və şərq hissələrində yağıntıların paylanmasına böyük təsir göstərdiyi üçün onu Cənubi Amerikanın "iqlim ayırıcısı" adlandırırlar.
Coğrafi mövqeyi ilə əlaqədar Cənubi Amerikanın ərazisinə böyük miqdarda günəş radiasiyası düşür. Nəticədə demək olar ki, hündür dağlardan başqa bütün materik ərazisində temperatur müsbətdir. Günəş istisinin ən çox miqdarı yanvar ayında günəşin cənub tropiki üzərində zenitdə olması vaxt müşahidə olunur. Yanvar ayının orta temperatura burada +24 dərəcəyə çatır. Ekvatora yaxınlaşdıqca günəşin düşmə bucağı çoxaldığından materikin şimal rayonlarında iyul ayının orta temperaturu +24 dərəcə, materikin orta hissəsində +16 dərəcə, cənub hissəsində isə +8 dərəcədir. Ümumilikdə isə materikin çox böyük hissəsində orta aylıq temperatur +20, +28 dərəcədir. Lakin cənubdan gələn soyuq hava axınları bəzən də temperaturun düşməsinə səbəb olur. Bu zaman Pataqoniyada bəzən −35 dərəcəyə qədər şaxtalar müşahidə olunur.
Cənubi Amerikada iqlim qurşaqları ekvatordan cənuba doğru bir-birini əvəz edir. Lakin subekvatorial iqlim qurşağı materikin həm ekvatordan şimaldakı həm də cənubi hissəsindəki ərazilərində vardır. Materikin qərb hissəsində dəniz iqlimi, şərq hissəsində isə mülayim kontinental iqlim hakimdir. Bu hissə Antaraktidanın təsirinə məruz qalır. Cənubi Amerikanın iqliminə Atlantik okeanı Sakit okeana nisbətən daha çox təsir göstərir.
Materikdə ekvatorial qurşaq Amazon ovalığının çox hissəsini əhatə edir. İl boyu burada isti və rütubətli hava hakimdir. İlin fəsilləri müşahidə olunmur. Subekvatorial qurşaq ekvatordan şimala və cənuba doğru geniş əraziləri əhatə edir. Yayda ekvatorial hava kütlələrinin hakim olduğu vaxt burada yağışlar başlayır. Qışda isə əraziyə quru küləklər daxil olur. Bu zaman yağıntılar azalır və quraqlıq dövrü başlayır. Tropik qurşaq subekvatorial qurşaqdan cənuba olan əraziləri əhatə edir. Materikin şərq hissəsi Atlantik okeanından gələn hava kütlələrinin təsiri altında olur. İl boyu isti və rütubətli hava şəraiti hakimdir. Bu ərazidə rütubətli tropik iqlim tipi yaranır. Sakit okeanı sahilləri və daxili hissələr üçün tropik səhra iqlim tipi səciyyəvidir. Burada il boyu quraqlıq olur. Peru soyuq cərəyanı üzərində yaranan duman və şeh yeganə rütubət mənbəyidir. Atakama səhrasında illərlə yağış yağmır. Tropik qurşaqda And dağlarının mərkəzi yaylasında iqlim sərtdir. Burada dünyanın ən quru, az məhsuldar yüksək dağlığı yerləşir. Ümumiyyətlə bura dünyanın ən quraq yerlərindən biri hesab olunur. Subtropik qurşağın iqlimi yayda tropik hava kütlələrinin təsiri altında formalaşır. Bu qurşaq üçün quru və isti havalar xarakterikdir. Qışda qərb küləkləri əraziyə okeandan mülayim və rütubətli hava gətirir. Bu səbəbdən də qurşaqda xeyli yağıntılar müşahidə olunur. Materikdə mülayim qurşaq ensiz cənub hissəni əhatə edir. Qərb küləklərinin il boyu gətirdiyi mülayim hava kütlələri bura üçün də xarakterikdir. Bu qurşaqda iki iqlim tipi ayrılır: Sakit okean sahilləri üçün dəniz iqlim tipi (buranı hətta Cənubi Amerikanın nəmişli küncü də adlandırılar); qurşağın şərq hissəsində rütubətin azaldığı mülayim kontinental iqlim tipi. Materikdə yüksək dağ iqliminə də rast gəlinir. And dağları yüksək dağ iqliminin müxtəlifliyi ilə seçilir. Burada dağ iqlimi təkcə dağın ətəyindən zirvəsinə doğru deyil, eyni zamanda şimaldan cənuba doğru da dəyişir.
Təbii zonaları və daxili suları
Cənubi Amerika üzvi aləmin zənginliyi və özünəməxsus olması ilə başqa materiklərdən çox seçilir. İqliminin rütubətli olması burada meşələrin geniş, səhra və yarımsəhralarının isə az sahə tutmasına səbəb olmuşdur. Materikdə aşağıdakı təbii zonalar formalaşmışdır:
- Rütubətli ekvatorial meşələr zonası
- Fəsildən asılı olaraq yarpağını tökən meşələr zonası
- Savannalar zonası
- Çöl zonası
- Səhra və yarımsəhra zonası
- Cənubi Pataqoniyada yerləşmiş yarımsəhra zonası.
- Ekvatorial meşələr zonasına materikdə ekvator xəttinin hər iki tərəfində rast gəlinir. Rütubətli ekvatorial meşələr burada selvas adlanır. Selvas yer kürəsinin sahəcə ən böyük meşə massividir. yaranan, keçilməz həmişəyaşıl rütubətli meşələr dünyanın digər guşələrindəki ekvatorial meşələrdən bir qədər fərqlənir. Bu meşələr daha rütubətli və üzvi aləmlə çox zəngindir. Hündürlüyü 80 metrə çatan seyba ağacı, müxtəlif palmalar, heveya, kinə ağacı, kakao ağacı, müxtəlif növ lianalar selvasın xarakterik bitkiləridir. Amazon meşələrini hətta lianalar ölkəsi də adlandırırlar. Ekvatorial meşələrə xas olan heyvanlardan yaquarı, pumanı, tapiri, zirehdaşıyanı, qarışqayeyəni, nəhəng suilanı anakondanı, ərincək və ilməquyruq meymunlarını misal göstərmək olar. Cənubi Amerikanı həmçinin quşlar materiki də adlandırmaq olar. Buna səbəb materikin müxtəlif növ quşlarla zəngin olmasıdır. Burada çoxsaylı tutuquşular, , qartallar, kəpənəklər, böcək və digər həşaratlar vardır.
- Savanna zonası ekvatordan şimalda və cənubda geniş sahə tutur. Ekvatordan şimalda savannaları – , cənubda isə adlandırırlar. Lyanos ispan dilində düzənlik deməkdir, kampos isə portuqal dilində düzənlik deməkdir. Şimal hissəsindəki savannalarda ağaclar çoxdur. Burada hündürboylu otlar arasında palma və akasiyalar bitir. Cənub hissəsindəki savannalarda isə ağac bitkiləri azdır. Mərkəzi hissələrdə uzun müddət isti və quraq iqlim şəraitində tikanlı alçaqboylu ağaclar, kaktuslar bitir. Onların içərisində qabığından aşı maddəsi kimi istifadə edilən Kebraço ağacı daha məşhurdur. Savannaların heyvanat aləmi isə bir qədər kasıbdır. Çöldonuzu-pekar, kiçik maral, quşlardan isə və s. burada yaşayır.
- Çöl zonası ağac bitkiləri olmayan geniş bir sahəni tutur. Burada çöllər pampa adlanır. – ispan dilində ağac olmayan yer deməkdir. Rütubətli subtropik iqlim şəraitində məhsuldar ağ ot, yabanı darı və s. kimi bitkilər bitir. Cənuba doğru quraqlığın artması otlarında bərk və quraqlığa davamlı olmasına səbəb olur. Çöllərə xarakterik heyvanlardan pampa maralını, pampa pişiyini, nandu dəvəquşunu və s. bura aid etmək olar.
- Səhra və yarımsəhralar zonası Sakit okean sahili boyu, And dağlarının ətəklərində ensiz zolaq şəklində səhra zonası uzanır. Səhra iqlimi yüksək enliliklərdən gələn soyuq hava kütlələrinin və soyuq Peru cərəyanının təsiri ilə yaranır. Dünyanın ən quraq yerlərindən biri olan atakama səhrası burada yerləşir. Cənubda, And dağlarının şərq hissəsində Pataqoniya yaylasında da yarımsəhra zonasına rast gəlinir. Burada yağıntıların azlığından və az məhsuldar boz, boz qonur torpaqların yayıldığı ərazilərdə ot bitkiləri və tikanlı kollar bitir.
Sululuğna görə də planetimizin ən bol sulu materiki Cənubi Amerika materikidir. Buradakı çayların su sərfi dünya çaylarının orta su sərfindən iki dəfə çoxdur. Relyef və yağıntıların paylanması materikdə çay şəbəkəsinin sıxlığına, çayların qidalanmasına, çayların rejiminə və sululuğuna böyük təsir göstərir. And dağları materikin iqlim ayırıcısı olmaqla bərabər həm də suayırıcısı sayılır. Sakit okean hövzəsinə aid olan çayları çox qısa olmaları ilə fərqlənir. Şimal və cənub hissədə daha çox olan bu çaylar gursulu və astanalıdırlar. Gəmiçilik üçün əlverişli olmasa da bu çayların böyük hidroenerji ehtiyatı vardır. Atlantik okeanı hövzəsi çayları isə materikin ərazisinin çox böyük hissəsini tutur. Şərq hissəsində geniş düzənliklərin yerləşməsi və bu əraziyə bol yağıntıların düşməsi iri çay sistemlərinin, Amazon, , və s. yaranmasına şərait yaratmışdır.
Amazon dünyanın ən böyük çay sistemidir. And dağlarının mərkəzindən başlayan bu çaya 500-dən artıq çay birləşir. Amazon çayı uzunluğuna görə Nil çayından geri qalsa da, sululuğuna görə dünyada birinci yerdədir. Bununla belə əgər Amazon çayının başlanğıcını Ukayali qolundan hesab edilərsə onda o dünyanın ən uzun çayı da hesab oluna bilər. Amazon çayının çoxlu bol sulu qolları vardır. Onların əksəriyyəti gəmiçilik üçün yararlıdır. Orta axarda Amazon çayının eni 5 km-ə, aşağı axarda isə 80 km-ə çatır. Çayın dərinliyi aşağı axarda 90 metrdir. Amazon çayının deltası yoxdur, səbəbi çayın okeana töküldüyü hissədən okean cərəyanının keçməsi və qabarma və çəkilmədir. və rejimində mövsümilik hiss olunur. Parananın hövzəsində bataqlıqlar çoxdur. Anhel və şəlalələri bu materikdədir. Anhel şəlaləsi Orinokonun qolu Çurun çayı üzərində 1054 metr hündürlüyündən tökülür. Materikdə elədə böyük göllər yoxdur, ancaq müxtəlif mənşəli kiçik göllərin sayı çoxdur. Titikaka ən hündürdə yerləşən dağ gölüdür. Bu göl dəniz səviyyəsindən 3812 metr yüksəklikdə yerləşir. Dərinliyi 304 metrdir. Suyun temperaturu burada +11, +12 dərəcədən artıq olmur. Şimal hissəsində laqun mənşəli duzlu gölü yerləşir. Göl çökəklikdə yerləşmişdir. Karib dənizi ilə ensiz axarla birləşir.
Cənubi Amerikada dövlətlər
| Ölkə adı | Ərazisi (km²) | Əhali | Əhalinin sıxlıqı (nəfər/km²) | Paytaxtı |
|---|---|---|---|---|
| Braziliya | 8 514 215,3 km² | 186 112 794 | 22/km² | |
| Argentina | 2 766 890 km² | 41 281 631 | 15/km2 | Buenos Ayres |
| Çili | 756 096,3 km² | 18 006 407 | 24/km2 | Santiago |
| Uruqvay | 176 215 km² | 3 518 552 | 19,8/km2 | Montevideo |
| Boliviya | 1 098 581 km² | 10 800 000 | 98/km2 | La-Pas |
| Peru | 1 285 216 km² | 33 105 273 | 23/km2 | Lima |
| Venesuela | 176 215 km² | 29 335 489 | 32/km2 | Karakas |
| Ekvador | 283 560 km² | 15 900 000 | 56/km2 | Kito |
| Surinam | 163 821 km² | 558 368 | 2.9/km2 | Paramaribo |
| Qayana | 214 970 km² | 750 000 | 35/km2 | Corctaun |
| Trinidad və Tobaqo | 5 131 km² | 1 328 019 | 264/km 2 | İspanya Limanı |
Əhalisi
Əhalisi təqribən 300 milyon nəfərdir. Amerikanın yerli əhalisi monqoloid irqinə mənsub hindilərdən ibarətdir. Amerika avropalılar tərəfindən kəşf olunduqdan sonra bura Avropadan avropoid irqinə mənsub əhali gəldi. Afrikadan isə neqroid irqinə mənsub zəncilər gətirildi. Sonralar bu 3 irqin nümayəndələrinin qaynayıb-qarışması nəticəsində aşağıdakı nəsillər yarandı.
- Avropoid+hindu=metis
- Avropoid+zənci=mulat
- Zənci+hindu=sambo
Metislər materikin qərbində, mulat və sambolar şərqində yaşayır. Cənubi Amerikanın əhalisi And dağlarının mərkəzi yaylalarında və materikin şərqində daha sıx, materikin qərbində və ekvatorial meşələrdə isə seyrəkdir. Cənubi Amerikanın yarıdan çoxunu iki ölkə – Braziliya və Argentina tutur.
Çayları
Gölləri
- Marakaybo gölü
- Titikaka gölü (3812 m hündürlükdə)
- Poopo gölü
Körfəzlər
Dənizlər
Boğazlar
Mənbə
- T. Gərayzadə. Coğrafiya. 9-cu sinif üçün dərslik.
- Школьная энциклопедия. География. Страны, Народы.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cenubi Amerika Amerika qitesinin cenub hissesi ve s OlmaqlaCenubi Amerika Umumi melumatSahesi 18 mln km2Olke sayi 13 olkeSahece en boyuk olkesi Braziliya 8 5 mln km2Dili ispan ve portuqalEn uzun cayi Amazon cayi uzunlugu 6400 km hovzesi 7 mln km2En boyuk golu Marakaybo golu 14 5 min km2En hundur noqtesi Akonkaqua 6962 mEn cokek yeri Valdez y adasi 60Cografi movqeyiCenubi Amerika Qerb yarimkuresinde yerlesen iki materikden biri ve Amerika qitesinin bir hissesidir Simali Amerika ile onu ensiz Panama berzexi birlesdirir berzexin ensiz ve alcaq hissesinde cekilmis Panama kanali ise ayirir Simali Amerika ile quru elaqesi evveller movcud olmamisdir Bu elaqe yalniz Kordilyer daglarinin yarandigi vaxt litosfer tavalarinin serheddinde qalxma prosesi neticesinde meydana gelmisdir Cenubi Amerika diger materiklerden xeyli arali yerlesmisdir Cenubda Antarktidadan onu Dreyk bogazi ayirir Onun sahillerinde demek olar ki iri ada yarimada ve korfezler yoxdur yalniz cenub sahillerinde onlarin sayi artir Cenubda Magellan bogazi Odlu Torpaq adasini materikden ayirir Materikde en hundur dag golu olan Titikaka yerlesir Cenubi Amerika Amerika qitesinde ABS den cenubda yerlesen 33 olkeni 15 asili erazini birlesdirir Region ehalisinin boyuk ekseriyyeti roman latin dil qrupuna aid olan ispan 62 portuqal 34 ve fransiz dillerinde danisir Buna gore de region Latin Amerikasi adlandirilir Latin Amerikasi olkelerinin ekseriyyeti XIX esrde musteqillik qazanmisdir IqlimiCenubi Amerikanin iqlimi Simali Amerikanini iqliminden keskin ferqlenir Materikin simal hissesi cenub hissesine nisbeten daha genis erazi tutur Bu hisse isti qursaqda ekvatorial ve subekvatorial qursaqlarinda yerlesdiyi ucun bura yaginti cox dusur Buna gore de Cenubi Amerika dunyanin en rutubetli materikidir Erazinin cox boyuk hissesinde illik yagintilarin miqdari 1000 mm den cox olsa da bezi yerlerinde bu emsal 250 mm e qeder dusur Etraf okeanlara nisbeten burada alcaq tezyiq yaranir Bu sebebden simal ve cenub kurelerinin passat kulekleri bura Atlantik okeanindan cox rutubet getirir ve tropik qursaqda iqlim cenub serq passatlarinin tesiri altinda formalasir Bu kulekler Braziliya yaylasinin kulek doyen yamaclarina coxlu yaginti getirir Materikin serqinde hava kutlelerinin qarsisini kesen hundur daglar olmadigindan onlar genis erazilere yayilir bol yaginti verir Lakin materikin qerb hissesinde bu soyuq kulekler Peru cereyaninin tesiri ile daha da soyuyur ve yaginti vermir Bunun neticesinde Atakama sehrasi yaranmisdir Materikin ensiz cenub qurtaracagi ise butun il boyu qerb kuleklerinin tesiri altinda qalir Mulayim enlikler deniz hava kutlelerinin tesirine meruz qaldigi ucun Cenubi And daglarinin yamaclarina da bol yaginti dusur Ancaq serq sahilboyu erazilerinde ise az yaginti musahide olunur And daglarinin materikin qerb ve serq hisselerinde yagintilarin paylanmasina boyuk tesir gosterdiyi ucun onu Cenubi Amerikanin iqlim ayiricisi adlandirirlar Cografi movqeyi ile elaqedar Cenubi Amerikanin erazisine boyuk miqdarda gunes radiasiyasi dusur Neticede demek olar ki hundur daglardan basqa butun materik erazisinde temperatur musbetdir Gunes istisinin en cox miqdari yanvar ayinda gunesin cenub tropiki uzerinde zenitde olmasi vaxt musahide olunur Yanvar ayinin orta temperatura burada 24 dereceye catir Ekvatora yaxinlasdiqca gunesin dusme bucagi coxaldigindan materikin simal rayonlarinda iyul ayinin orta temperaturu 24 derece materikin orta hissesinde 16 derece cenub hissesinde ise 8 derecedir Umumilikde ise materikin cox boyuk hissesinde orta ayliq temperatur 20 28 derecedir Lakin cenubdan gelen soyuq hava axinlari bezen de temperaturun dusmesine sebeb olur Bu zaman Pataqoniyada bezen 35 dereceye qeder saxtalar musahide olunur Cenubi Amerikada iqlim qursaqlari ekvatordan cenuba dogru bir birini evez edir Lakin subekvatorial iqlim qursagi materikin hem ekvatordan simaldaki hem de cenubi hissesindeki erazilerinde vardir Materikin qerb hissesinde deniz iqlimi serq hissesinde ise mulayim kontinental iqlim hakimdir Bu hisse Antaraktidanin tesirine meruz qalir Cenubi Amerikanin iqlimine Atlantik okeani Sakit okeana nisbeten daha cox tesir gosterir Materikde ekvatorial qursaq Amazon ovaliginin cox hissesini ehate edir Il boyu burada isti ve rutubetli hava hakimdir Ilin fesilleri musahide olunmur Subekvatorial qursaq ekvatordan simala ve cenuba dogru genis erazileri ehate edir Yayda ekvatorial hava kutlelerinin hakim oldugu vaxt burada yagislar baslayir Qisda ise eraziye quru kulekler daxil olur Bu zaman yagintilar azalir ve quraqliq dovru baslayir Tropik qursaq subekvatorial qursaqdan cenuba olan erazileri ehate edir Materikin serq hissesi Atlantik okeanindan gelen hava kutlelerinin tesiri altinda olur Il boyu isti ve rutubetli hava seraiti hakimdir Bu erazide rutubetli tropik iqlim tipi yaranir Sakit okeani sahilleri ve daxili hisseler ucun tropik sehra iqlim tipi seciyyevidir Burada il boyu quraqliq olur Peru soyuq cereyani uzerinde yaranan duman ve seh yegane rutubet menbeyidir Atakama sehrasinda illerle yagis yagmir Tropik qursaqda And daglarinin merkezi yaylasinda iqlim sertdir Burada dunyanin en quru az mehsuldar yuksek dagligi yerlesir Umumiyyetle bura dunyanin en quraq yerlerinden biri hesab olunur Subtropik qursagin iqlimi yayda tropik hava kutlelerinin tesiri altinda formalasir Bu qursaq ucun quru ve isti havalar xarakterikdir Qisda qerb kulekleri eraziye okeandan mulayim ve rutubetli hava getirir Bu sebebden de qursaqda xeyli yagintilar musahide olunur Materikde mulayim qursaq ensiz cenub hisseni ehate edir Qerb kuleklerinin il boyu getirdiyi mulayim hava kutleleri bura ucun de xarakterikdir Bu qursaqda iki iqlim tipi ayrilir Sakit okean sahilleri ucun deniz iqlim tipi burani hetta Cenubi Amerikanin nemisli kuncu de adlandirilar qursagin serq hissesinde rutubetin azaldigi mulayim kontinental iqlim tipi Materikde yuksek dag iqlimine de rast gelinir And daglari yuksek dag iqliminin muxtelifliyi ile secilir Burada dag iqlimi tekce dagin eteyinden zirvesine dogru deyil eyni zamanda simaldan cenuba dogru da deyisir Tebii zonalari ve daxili sulariCenubi Amerika uzvi alemin zenginliyi ve ozunemexsus olmasi ile basqa materiklerden cox secilir Iqliminin rutubetli olmasi burada meselerin genis sehra ve yarimsehralarinin ise az sahe tutmasina sebeb olmusdur Materikde asagidaki tebii zonalar formalasmisdir Rutubetli ekvatorial meseler zonasi Fesilden asili olaraq yarpagini token meseler zonasi Savannalar zonasi Col zonasi Sehra ve yarimsehra zonasi Cenubi Pataqoniyada yerlesmis yarimsehra zonasi Ekvatorial meseler zonasina materikde ekvator xettinin her iki terefinde rast gelinir Rutubetli ekvatorial meseler burada selvas adlanir Selvas yer kuresinin sahece en boyuk mese massividir yaranan kecilmez hemiseyasil rutubetli meseler dunyanin diger guselerindeki ekvatorial meselerden bir qeder ferqlenir Bu meseler daha rutubetli ve uzvi alemle cox zengindir Hundurluyu 80 metre catan seyba agaci muxtelif palmalar heveya kine agaci kakao agaci muxtelif nov lianalar selvasin xarakterik bitkileridir Amazon meselerini hetta lianalar olkesi de adlandirirlar Ekvatorial meselere xas olan heyvanlardan yaquari pumani tapiri zirehdasiyani qarisqayeyeni neheng suilani anakondani erincek ve ilmequyruq meymunlarini misal gostermek olar Cenubi Amerikani hemcinin quslar materiki de adlandirmaq olar Buna sebeb materikin muxtelif nov quslarla zengin olmasidir Burada coxsayli tutuqusular qartallar kepenekler bocek ve diger hesaratlar vardir Savanna zonasi ekvatordan simalda ve cenubda genis sahe tutur Ekvatordan simalda savannalari cenubda ise adlandirirlar Lyanos ispan dilinde duzenlik demekdir kampos ise portuqal dilinde duzenlik demekdir Simal hissesindeki savannalarda agaclar coxdur Burada hundurboylu otlar arasinda palma ve akasiyalar bitir Cenub hissesindeki savannalarda ise agac bitkileri azdir Merkezi hisselerde uzun muddet isti ve quraq iqlim seraitinde tikanli alcaqboylu agaclar kaktuslar bitir Onlarin icerisinde qabigindan asi maddesi kimi istifade edilen Kebraco agaci daha meshurdur Savannalarin heyvanat alemi ise bir qeder kasibdir Coldonuzu pekar kicik maral quslardan ise ve s burada yasayir Pataqoniya Col zonasi agac bitkileri olmayan genis bir saheni tutur Burada coller pampa adlanir ispan dilinde agac olmayan yer demekdir Rutubetli subtropik iqlim seraitinde mehsuldar ag ot yabani dari ve s kimi bitkiler bitir Cenuba dogru quraqligin artmasi otlarinda berk ve quraqliga davamli olmasina sebeb olur Collere xarakterik heyvanlardan pampa maralini pampa pisiyini nandu devequsunu ve s bura aid etmek olar Sehra ve yarimsehralar zonasi Sakit okean sahili boyu And daglarinin eteklerinde ensiz zolaq seklinde sehra zonasi uzanir Sehra iqlimi yuksek enliliklerden gelen soyuq hava kutlelerinin ve soyuq Peru cereyaninin tesiri ile yaranir Dunyanin en quraq yerlerinden biri olan atakama sehrasi burada yerlesir Cenubda And daglarinin serq hissesinde Pataqoniya yaylasinda da yarimsehra zonasina rast gelinir Burada yagintilarin azligindan ve az mehsuldar boz boz qonur torpaqlarin yayildigi erazilerde ot bitkileri ve tikanli kollar bitir Sululugna gore de planetimizin en bol sulu materiki Cenubi Amerika materikidir Buradaki caylarin su serfi dunya caylarinin orta su serfinden iki defe coxdur Relyef ve yagintilarin paylanmasi materikde cay sebekesinin sixligina caylarin qidalanmasina caylarin rejimine ve sululuguna boyuk tesir gosterir And daglari materikin iqlim ayiricisi olmaqla beraber hem de suayiricisi sayilir Sakit okean hovzesine aid olan caylari cox qisa olmalari ile ferqlenir Simal ve cenub hissede daha cox olan bu caylar gursulu ve astanalidirlar Gemicilik ucun elverisli olmasa da bu caylarin boyuk hidroenerji ehtiyati vardir Atlantik okeani hovzesi caylari ise materikin erazisinin cox boyuk hissesini tutur Serq hissesinde genis duzenliklerin yerlesmesi ve bu eraziye bol yagintilarin dusmesi iri cay sistemlerinin Amazon ve s yaranmasina serait yaratmisdir Amazon dunyanin en boyuk cay sistemidir And daglarinin merkezinden baslayan bu caya 500 den artiq cay birlesir Amazon cayi uzunluguna gore Nil cayindan geri qalsa da sululuguna gore dunyada birinci yerdedir Bununla bele eger Amazon cayinin baslangicini Ukayali qolundan hesab edilerse onda o dunyanin en uzun cayi da hesab oluna biler Amazon cayinin coxlu bol sulu qollari vardir Onlarin ekseriyyeti gemicilik ucun yararlidir Orta axarda Amazon cayinin eni 5 km e asagi axarda ise 80 km e catir Cayin derinliyi asagi axarda 90 metrdir Amazon cayinin deltasi yoxdur sebebi cayin okeana tokulduyu hisseden okean cereyaninin kecmesi ve qabarma ve cekilmedir ve rejiminde movsumilik hiss olunur Parananin hovzesinde bataqliqlar coxdur Anhel ve selaleleri bu materikdedir Anhel selalesi Orinokonun qolu Curun cayi uzerinde 1054 metr hundurluyunden tokulur Materikde elede boyuk goller yoxdur ancaq muxtelif menseli kicik gollerin sayi coxdur Titikaka en hundurde yerlesen dag goludur Bu gol deniz seviyyesinden 3812 metr yukseklikde yerlesir Derinliyi 304 metrdir Suyun temperaturu burada 11 12 dereceden artiq olmur Simal hissesinde laqun menseli duzlu golu yerlesir Gol cokeklikde yerlesmisdir Karib denizi ile ensiz axarla birlesir Cenubi Amerikada dovletlerOlke adi Erazisi km Ehali Ehalinin sixliqi nefer km PaytaxtiBraziliya 8 514 215 3 km 186 112 794 22 km Argentina 2 766 890 km 41 281 631 15 km2 Buenos AyresCili 756 096 3 km 18 006 407 24 km2 SantiagoUruqvay 176 215 km 3 518 552 19 8 km2 MontevideoBoliviya 1 098 581 km 10 800 000 98 km2 La PasPeru 1 285 216 km 33 105 273 23 km2 LimaVenesuela 176 215 km 29 335 489 32 km2 KarakasEkvador 283 560 km 15 900 000 56 km2 KitoSurinam 163 821 km 558 368 2 9 km2 ParamariboQayana 214 970 km 750 000 35 km2 CorctaunTrinidad ve Tobaqo 5 131 km 1 328 019 264 km 2 Ispanya LimaniEhalisiEhalisi teqriben 300 milyon neferdir Amerikanin yerli ehalisi monqoloid irqine mensub hindilerden ibaretdir Amerika avropalilar terefinden kesf olunduqdan sonra bura Avropadan avropoid irqine mensub ehali geldi Afrikadan ise neqroid irqine mensub zenciler getirildi Sonralar bu 3 irqin numayendelerinin qaynayib qarismasi neticesinde asagidaki nesiller yarandi Avropoid hindu metis Avropoid zenci mulat Zenci hindu sambo Metisler materikin qerbinde mulat ve sambolar serqinde yasayir Cenubi Amerikanin ehalisi And daglarinin merkezi yaylalarinda ve materikin serqinde daha six materikin qerbinde ve ekvatorial meselerde ise seyrekdir Cenubi Amerikanin yaridan coxunu iki olke Braziliya ve Argentina tutur Caylari Amazon cayi Parana cayi San Fransisko cayi Orinoko cayi Maqdalena cayi Tokantins cayiGolleri Marakaybo golu Titikaka golu 3812 m hundurlukde Poopo goluKorfezler Denizler Karib deniziBogazlar Magellan bogaziMenbeT Gerayzade Cografiya 9 cu sinif ucun derslik Shkolnaya enciklopediya Geografiya Strany Narody