Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sərtqanadlılar (lat. Coleoptera) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin həşəratlar sinfinə aid heyvan dəstəsi. Bu dəstənin başqa dəstələrin nümayəndələrindən fərqləndirən ən mühüm əlamətlərindən biri — onların qanadlarının quruluşudur ki, bu da dəstənin adında öz əksini tapmışdır. Qanadüstü adlanan yuxarı cüt qanadlar, demək olar ki, həmişə sərt, çoxt vaxt qabarıq, az və ya çox dərəcədə iri qabarlar və ya çuxurlarla örtülmüş və ya uzununa qabırğalarla zolaqlanmışdır ki, bu da onlara daha çox möhkəmlik verir. Qanadüstləri tısbağa zirehi kimi daha zərif, şəffaf və ya yarımşəffaf qanadları örtür. Bunların köməyilə böcəklər uçur. Ancaq elə növlər, cinslər, hətta fəsilələr də vardır ki, onlarda qanadlar bitişmiş, alt qanadlar reduksiya olunmuşdur və bu böcəklər uçmur. Dinclik halında qanadlar elə yığılır ki, qanadüstləri onları tamamilə örtür. Uçmazdan əvvəl böcək qanadüstlərini qaldırır, qanadlarını açır, az və ya çox vızıltı ilə havaya qalxır.
| Sərtqanadlılar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Ranqsız: Yarımsinif: Budaq: İnfrasinif: Ranqsız: Dəstə: Sərtqanadlılar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Xarici quruluşu
Böcəklərin əksəriyyəti parlaq və rəngarəng boyanmışdır. Onlardan bəziləri mavi, metal parlaqlı yaşıl və ya bənövşəyidir. Bir çox böcəklərin, xüsusilə orta və kiçiklərin bədən səthi az və ya çox dərəcədə sıx tükcük və ya pulcuqlarla örtülmüşdür. Uçan böcəklərin qanadüstlərində tükcüklər olmur. Bəzi böcəklər rənginə və bədən formasına görə başqa cücülərə, xüsusən zəhərli və yeyilməyən cücülərə bənzəyir. Böcəklərin bir çox növləri bədənin müxtəlif yerlərində müxtəlif, tez-tez olduqca parlaq təsvirlərə malikdirlər.
Böcəklərin bədəni, bütün digər həşəratlar kimi, üç əsas hissədən ibarətdir: baş, döş və qarıncıq. Bədəni əsasən oval, uzun-oval və ya uzanmış, güclü sklerotlaşdırılmış örtüklər və onların əlavələri ilə xarakterizə olunur. Başı baş kapsulu (təkamül prosesi zamanı bədənin bir neçə seqmentinin və akronun birləşməsi ilə formalaşmış və dairəvi bir formaya malikdir) və əlavələrdən (ağız orqanları və bığcıqları) ibarətdir. Başın yanlarında bir cüt faset göz yerləşmişdir. Ancaq mağaralarda tam qaranlıqda yaşamağa uyğunlaşmış növlərdə gözlər öz əhəmiyyətini itirmiş orqanlar kimi reduksiya olunmuşdur. Gözlərdən qabaqda bığcıqlar yerləşmişdir. Böcəklərin böyük əksəriyyətində onlar 11 buğumlu olub, forma və uzunluğuna görə müxtəlifdir. Formasına və ölçüsünə görə eyni buğumlardan ibarət olan bığcıqlar sapşəkilli adlanır. Bəzən son buğumların bir hissəsi qalınlaşaraq sancaq əmələ gətirir. Bəzi növlərdə hər buğumda tikanvari artım olur və bütövlükdə bığcıq darağı xatırladır (daraqşəkilli bığcıq). Böcəklərin ağız orqanları gəmiricidir, özü də qidanı xırdalamağın əsas yarağı kimi üst çənələr (çeynəyici və mandibullar) çıxış edir. Böcəklərin önkürəyi çox müxtəlif formalarda olur, bəzən onun üzərində tikanlar və itiuclu çıxıntılar yerləşir. Önkürək döş seqmenti adlanan 3 seqmentdən ibarətdir: ön-, orta- və arxadöş. Bel tərəfdən orta- və arxadöşlə qanadüstləri və qanadlar birləşir. Bunların tikişləri döş tərəfdən yaxşı sezilir, bel tərəfdən isə tamamilə qovuşuqdur. 3 döş seqmentinin hər birinə bir cüt ayaq birləşir. Bir sıra növlərdə bunlar qaçış, budaqlara çıxmaq, qazmaq, ovunu tutmaq (yırtıcılarda) və ya üzmək üçün uyğunlaşmış güclü ətraflardır. Ayaqlar uzun (karabidlər, bəzi qızılböcəklər və uzunbığlar) və ya gödək olur. Pəncələrdə buğumların sayı 3-dən 5-ə qədər dəyişir, ancaq həmişə sonuncu buğum tutucu caynaqla təchiz olunmuşdur ki, bu da böcəklərə üfüqi səthdə beli aşağı və istənilən başqa vəziyyətdə durmağa imkan verir. Bəzən caynaqları əmziklər əvəz edir. Ayaqlarda həmişə iti tikanlar və tükcüklər olur ki, bunların sayı və yerləşməsi sistematikada əhəmiyyət kəsb edir.
Ölçüləri
Böcəklərin ölçüsü 0,3–150 mm arasında dəyişir. Dünyadakı ən böyük böcəklərdən biri Cənubi Amerikada Titanus giganteus sayılır, uzunluğu 167 mm-ə çatır, və bəzi təsdiqlənməyən mənbələrə görə, hətta 210 mm-ə qədər. Ən böyük böcəklərdən biri də Macrodontia cervicornis, maksimum uzunluğu 169 mm-ə catır, orta uzunluq 130–155 mm-dir. Ardınca Dynastes neptunus növü gəlir, uzunluğu 158 mm, orta uzunluq 110–135 mm.Xixuthrus heros da beş ən böyük böcək arasındadır, uzunluğu 155 mm-ə çatır. NDB-də ən iri böcək — mühafizə altına götürülmüş relikt olan uzunbığ böcəyidir, uzunluğu 85–108 mm-ə çatır. Azərbaycanda ən iri böcək — Qafqaz karabidi, uzunluğu 50 mm-ə çatır.
Daxili quruluşu
Böcəklərin daxili strukturu həşəratlar sinifinin bütün üzvləri üçün tipikdir.Həzm sistemi ön, orta və arxa bağırsaqdan ibarətdir. Ön bağırsaq ağız boşluğu ilə başlanır. Udlaq, güclü şəkildə genişlənib çinədan əmələ gətirə bilən bir qida borusuna aparır. Orta bağırsaqda əsasən qidanın həzm olunması, arxa bağırsaqda isə həzm olunmuş qidanın və suyun sorulması baş verir.Mərkəzi sinir sistemi baş beyin (udlaqüstü düyün) və qarın sinir zəncirindən ibarətdir. Qan-damar sistemi zəif inkişaf etmişdir, perikardial sinusda yerləşən bel qan damarı ilə təmsil olunmuşdur. Onun arxa hissəsi bir sıra ardıcıl kameralardan ibarət olan ürək ilə, ön hissəsi isə aorta ilə təmsil olunur. Qan – hemolimfa, bədən boşluğunda sirkulyasiya edib, bütün orqanları yuyur. Hemolimfa xüsusi döyünən ürək vasitəsilə hərəkətə gətirilir. Tənəffüz sistemi bir neçə cüt stiqma vasitəsilə bayıra açılan traxeya ilə təmsil olunur. Böcəklərin ifrazat sistemi malpigi boruları və perikardial hüceyrələrdən ibarətdir.
Çoxalması və inkişafı
Böcəklər müxtəlif cinslidir və çox vaxt onlarda kəskin fərqlənən cinsi dimorfizm müşahidə olunur. Bu hər şeydən əvvəl erkəklərin kiçik, yaxud hər iki cinsin tamamilə başqa rəngdə olmasında və yaxud da daha mühüm əlamətlərlə təzahür edir. Böcəklərin ontogenezi iki mərhələdən-embrional və postembrional inkişafdan təşkil olunmuşdur. Embrional inkişafı yumurta fazasını, postembrional isə yumurtadan sürfənin çıxışından sonra yetkin faza-imaqonun formalaşdığı fazaya qədərki dövrü əhatə edir. Embrional inkişaf yumurtanın bölünməsi ilə başlanır. Bu zaman çox sayda, blastulanı formalaşdıran hüceyrələr əmələ gəlir. Sonradan qastrula mərhələsi başlanır və rüşeym vərəqləri-ektoderma, mezoderma və entoderma inkişaf edir. Postembrional inkişaf sürfənin yumurtadan çıxması ilə başlanır. Böcəklərin özləri kimi, sürfələri də bədən formasına və həyat tərzinə görə çox rəngarəngdir. Onlar ən müxtəlif mühitlərdə-torpağın altında, çürüntüdə, torpağın üstündə, yarpaqlar və oduncaq üzərində, suda yaşayırlar. Bədənin rəngi yaşama mühitindən asılıdır. Açıq yaşayan sürfələr fəal hərəkət edir və çox vaxt əlvan rəngli olur. Bir neçə qabıqdəyişmələrdən sonra yetkin fərd formalaşır. Sürfənin yetkin fərdə kimi inkişafı prosesində baş verən morfoloji dəyişikliklər metamorfoz kimi xarakterizə olunur. İnkişafı tam çevrilmə ilə gedən böcəklər Holometabola qrupuna aiddirlər. Holometamorfozun fazaları-yumurta, sürfə (və ya tırtıl), pup və yetkin fərddir.
Yayılması
Böcəklər dünyanın hər tərəfində, Antarktika, Arktikanın buzlaq zonası və ən yüksək dağlıq zirvələri xaricində yayılır. Ən zəngin dəstə tropik bölgələrdə təmsil olunur. Yayılma sahəsi daxilində böcəklərə demək olar ki, her yerdə rast gəlmək olar. Əksər növləri quruda, torpaqda, xəzəllərin altında, bitkilərdə yaşayır. Bir hissəsi su həyat tərzinə keçmişdir.
Təsnifatı
Böcəklərin müasir təsnifatında dörd yarımdəstə fərqləndirilir: archostemata, myxophaga, adephaga, polyphaga. Birincilər, nadir halda rast gəlinən, azsaylı, yumşaq elitralara malik və pedoqenetik növlərdir. Miksofaqlar aydın şəkildə yeri məlum olmayan və səciyyəvi xüsusiyyətləri tam öyrənilməmiş böcəklərdir. Adefaqlar yırtıcılardır, polifaqlar isə müxtəlif qida ilə qidalanan böcək növləridir. Azərbaycanda böcəklər dəstəsi iki yarımdəstə-yırtıcı böcəklər (Adephaga) və müxtəlif qida ilə qidalananlar (Polyphaga) ilə təmsil olunmuşdur. Yırtıcı böcəklər dörd, polifaqların isə 42 fəsiləsi müəyyənləşmişdir.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2011.
- Ślipiński S. A., Leschen R. A. B., Lawrence J. F. Order Coleoptera Linnaeus, 1758. // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / red. Z. Zhang 2011. C. 3148, burax. 1. S. 203–208. , 978-1-86977-850-7
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-03-09 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-07-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət". 2021-12-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət". 2020-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət". 2017-06-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət". 2019-07-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-03-09 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-22.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-01-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-22.
Ədəbiyyat
- Azərbaycanın heyvanlar aləmi. II cild. Bakı: "Elm",2004; səh. 158–160.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sertqanadlilar lat Coleoptera heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin heseratlar sinfine aid heyvan destesi Bu destenin basqa destelerin numayendelerinden ferqlendiren en muhum elametlerinden biri onlarin qanadlarinin qurulusudur ki bu da destenin adinda oz eksini tapmisdir Qanadustu adlanan yuxari cut qanadlar demek olar ki hemise sert coxt vaxt qabariq az ve ya cox derecede iri qabarlar ve ya cuxurlarla ortulmus ve ya uzununa qabirgalarla zolaqlanmisdir ki bu da onlara daha cox mohkemlik verir Qanadustleri tisbaga zirehi kimi daha zerif seffaf ve ya yarimseffaf qanadlari ortur Bunlarin komeyile bocekler ucur Ancaq ele novler cinsler hetta fesileler de vardir ki onlarda qanadlar bitismis alt qanadlar reduksiya olunmusdur ve bu bocekler ucmur Dinclik halinda qanadlar ele yigilir ki qanadustleri onlari tamamile ortur Ucmazdan evvel bocek qanadustlerini qaldirir qanadlarini acir az ve ya cox vizilti ile havaya qalxir SertqanadlilarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarRanqsiz Yarimsinif QanadlilarBudaq Infrasinif YeniqanadlilarRanqsiz Ranqsiz Tam cevrilme ile inkisaf eden heseratlarDeste SertqanadlilarBeynelxalq elmi adiColeoptera L 1758 Sekil axtarisiITIS 109216NCBI 7041EOL 345FW 69148Xarici qurulusuBoceklerin ekseriyyeti parlaq ve rengareng boyanmisdir Onlardan bezileri mavi metal parlaqli yasil ve ya benovseyidir Bir cox boceklerin xususile orta ve kiciklerin beden sethi az ve ya cox derecede six tukcuk ve ya pulcuqlarla ortulmusdur Ucan boceklerin qanadustlerinde tukcukler olmur Bezi bocekler rengine ve beden formasina gore basqa cuculere xususen zeherli ve yeyilmeyen cuculere benzeyir Boceklerin bir cox novleri bedenin muxtelif yerlerinde muxtelif tez tez olduqca parlaq tesvirlere malikdirler Boceklerin bedeni butun diger heseratlar kimi uc esas hisseden ibaretdir bas dos ve qarinciq Bedeni esasen oval uzun oval ve ya uzanmis guclu sklerotlasdirilmis ortukler ve onlarin elaveleri ile xarakterize olunur Basi bas kapsulu tekamul prosesi zamani bedenin bir nece seqmentinin ve akronun birlesmesi ile formalasmis ve dairevi bir formaya malikdir ve elavelerden agiz orqanlari ve bigciqlari ibaretdir Basin yanlarinda bir cut faset goz yerlesmisdir Ancaq magaralarda tam qaranliqda yasamaga uygunlasmis novlerde gozler oz ehemiyyetini itirmis orqanlar kimi reduksiya olunmusdur Gozlerden qabaqda bigciqlar yerlesmisdir Boceklerin boyuk ekseriyyetinde onlar 11 bugumlu olub forma ve uzunluguna gore muxtelifdir Formasina ve olcusune gore eyni bugumlardan ibaret olan bigciqlar sapsekilli adlanir Bezen son bugumlarin bir hissesi qalinlasaraq sancaq emele getirir Bezi novlerde her bugumda tikanvari artim olur ve butovlukde bigciq daragi xatirladir daraqsekilli bigciq Boceklerin agiz orqanlari gemiricidir ozu de qidani xirdalamagin esas yaragi kimi ust ceneler ceyneyici ve mandibullar cixis edir Boceklerin onkureyi cox muxtelif formalarda olur bezen onun uzerinde tikanlar ve itiuclu cixintilar yerlesir Onkurek dos seqmenti adlanan 3 seqmentden ibaretdir on orta ve arxados Bel terefden orta ve arxadosle qanadustleri ve qanadlar birlesir Bunlarin tikisleri dos terefden yaxsi sezilir bel terefden ise tamamile qovusuqdur 3 dos seqmentinin her birine bir cut ayaq birlesir Bir sira novlerde bunlar qacis budaqlara cixmaq qazmaq ovunu tutmaq yirticilarda ve ya uzmek ucun uygunlasmis guclu etraflardir Ayaqlar uzun karabidler bezi qizilbocekler ve uzunbiglar ve ya godek olur Pencelerde bugumlarin sayi 3 den 5 e qeder deyisir ancaq hemise sonuncu bugum tutucu caynaqla techiz olunmusdur ki bu da boceklere ufuqi sethde beli asagi ve istenilen basqa veziyyetde durmaga imkan verir Bezen caynaqlari emzikler evez edir Ayaqlarda hemise iti tikanlar ve tukcukler olur ki bunlarin sayi ve yerlesmesi sistematikada ehemiyyet kesb edir Titanus giganteusOlculeriBoceklerin olcusu 0 3 150 mm arasinda deyisir Dunyadaki en boyuk boceklerden biri Cenubi Amerikada Titanus giganteus sayilir uzunlugu 167 mm e catir ve bezi tesdiqlenmeyen menbelere gore hetta 210 mm e qeder En boyuk boceklerden biri de Macrodontia cervicornis maksimum uzunlugu 169 mm e catir orta uzunluq 130 155 mm dir Ardinca Dynastes neptunus novu gelir uzunlugu 158 mm orta uzunluq 110 135 mm Xixuthrus heros da bes en boyuk bocek arasindadir uzunlugu 155 mm e catir NDB de en iri bocek muhafize altina goturulmus relikt olan uzunbig boceyidir uzunlugu 85 108 mm e catir Azerbaycanda en iri bocek Qafqaz karabidi uzunlugu 50 mm e catir Daxili qurulusuBoceklerin daxili strukturu heseratlar sinifinin butun uzvleri ucun tipikdir Hezm sistemi on orta ve arxa bagirsaqdan ibaretdir On bagirsaq agiz boslugu ile baslanir Udlaq guclu sekilde genislenib cinedan emele getire bilen bir qida borusuna aparir Orta bagirsaqda esasen qidanin hezm olunmasi arxa bagirsaqda ise hezm olunmus qidanin ve suyun sorulmasi bas verir Merkezi sinir sistemi bas beyin udlaqustu duyun ve qarin sinir zencirinden ibaretdir Qan damar sistemi zeif inkisaf etmisdir perikardial sinusda yerlesen bel qan damari ile temsil olunmusdur Onun arxa hissesi bir sira ardicil kameralardan ibaret olan urek ile on hissesi ise aorta ile temsil olunur Qan hemolimfa beden boslugunda sirkulyasiya edib butun orqanlari yuyur Hemolimfa xususi doyunen urek vasitesile herekete getirilir Teneffuz sistemi bir nece cut stiqma vasitesile bayira acilan traxeya ile temsil olunur Boceklerin ifrazat sistemi malpigi borulari ve perikardial huceyrelerden ibaretdir Coxalmasi ve inkisafiSertqanadlilarin heyat dovru Bocekler muxtelif cinslidir ve cox vaxt onlarda keskin ferqlenen cinsi dimorfizm musahide olunur Bu her seyden evvel erkeklerin kicik yaxud her iki cinsin tamamile basqa rengde olmasinda ve yaxud da daha muhum elametlerle tezahur edir Boceklerin ontogenezi iki merheleden embrional ve postembrional inkisafdan teskil olunmusdur Embrional inkisafi yumurta fazasini postembrional ise yumurtadan surfenin cixisindan sonra yetkin faza imaqonun formalasdigi fazaya qederki dovru ehate edir Embrional inkisaf yumurtanin bolunmesi ile baslanir Bu zaman cox sayda blastulani formalasdiran huceyreler emele gelir Sonradan qastrula merhelesi baslanir ve ruseym vereqleri ektoderma mezoderma ve entoderma inkisaf edir Postembrional inkisaf surfenin yumurtadan cixmasi ile baslanir Boceklerin ozleri kimi surfeleri de beden formasina ve heyat terzine gore cox rengarengdir Onlar en muxtelif muhitlerde torpagin altinda curuntude torpagin ustunde yarpaqlar ve oduncaq uzerinde suda yasayirlar Bedenin rengi yasama muhitinden asilidir Aciq yasayan surfeler feal hereket edir ve cox vaxt elvan rengli olur Bir nece qabiqdeyismelerden sonra yetkin ferd formalasir Surfenin yetkin ferde kimi inkisafi prosesinde bas veren morfoloji deyisiklikler metamorfoz kimi xarakterize olunur Inkisafi tam cevrilme ile geden bocekler Holometabola qrupuna aiddirler Holometamorfozun fazalari yumurta surfe ve ya tirtil pup ve yetkin ferddir YayilmasiBocekler dunyanin her terefinde Antarktika Arktikanin buzlaq zonasi ve en yuksek dagliq zirveleri xaricinde yayilir En zengin deste tropik bolgelerde temsil olunur Yayilma sahesi daxilinde boceklere demek olar ki her yerde rast gelmek olar Ekser novleri quruda torpaqda xezellerin altinda bitkilerde yasayir Bir hissesi su heyat terzine kecmisdir TesnifatiBoceklerin muasir tesnifatinda dord yarimdeste ferqlendirilir archostemata myxophaga adephaga polyphaga Birinciler nadir halda rast gelinen azsayli yumsaq elitralara malik ve pedoqenetik novlerdir Miksofaqlar aydin sekilde yeri melum olmayan ve seciyyevi xususiyyetleri tam oyrenilmemis boceklerdir Adefaqlar yirticilardir polifaqlar ise muxtelif qida ile qidalanan bocek novleridir Azerbaycanda bocekler destesi iki yarimdeste yirtici bocekler Adephaga ve muxtelif qida ile qidalananlar Polyphaga ile temsil olunmusdur Yirtici bocekler dord polifaqlarin ise 42 fesilesi mueyyenlesmisdir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2011 Slipinski S A Leschen R A B Lawrence J F Order Coleoptera Linnaeus 1758 Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness red Z Zhang 2011 C 3148 burax 1 S 203 208 ISBN 978 1 86977 849 1 978 1 86977 850 7 Arxivlenmis suret PDF 2022 03 09 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret 2022 07 07 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret 2022 07 09 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret 2021 12 04 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret 2020 08 05 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret 2017 06 10 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret 2019 07 26 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret PDF 2022 03 09 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret 2022 03 16 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 22 Arxivlenmis suret 2022 01 29 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 22 EdebiyyatAzerbaycanin heyvanlar alemi II cild Baki Elm 2004 seh 158 160 Hemcinin bax