Babək və ya Babək Xürrəmi və ya Babək Xürrəmdin (fars. بابک خرمدین; 1 iyul 798, اردبیل – yanvar 838, Səmərra, Səlahəddin mühafəzəsi) — Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri, Ərəb Xilafətinə qarşı Cənubi Azərbaycandakı azadlıq müharibəsinə rəhbərlik etmiş sərkərdə. adı "Bapak", Hay mənbələrində "Bab", "Baban" kimi də qeyd edilir.
Babək | |
---|---|
| |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | 1 iyul 798 |
Doğum yeri | |
Vəfat tarixi | yanvar 838 (39 yaşında) |
Vəfat yeri | |
Vəfat səbəbi | işgəncə |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Həyatı
Babəkin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı olan başlıca əsər "" əsəridir. Dövrümüzə qədər gəlib çatmamış bu əsər haqqında X əsr ərəb müəllifi İbn İshaq ən-Nədim özünün "" əsərində məlumat vermişdir.
O, təqribən 798-ci ildə Ərdəbil yaxınlığındakı kəndində doğulmuşdur. Onun atasının adı idi. Əbu Hənifə Dinavərin "" adlı əsərində isə belə yazır: "Babək Əbu Muslimin qızı Fatimənin oğlu Mutəhərrin övladından biridir. Və xurrəmiyidən olan Fatimiyə qəbiləsi ona mənsubdur". Bu ad sırf ərəb mənşəli olduğundan belə güman edilir ki, o, müsəlman olub. Babəkin atası Azərbaycanda yaşayır və bitki yağı alveri ilə məşğul olurdu. Babəkin anası ilə də o, yağ satarkən Bilalabad kəndində tanış olmuşdu. Abdulla evləndikdən sonra da Azərbaycanın hər yerində yağ alveri edirdi. Bir dəfə Ərdəbil yaxınlığında ikən quldurların hücumuna məruz qalır və evə qayıdandan sonra aldığı yaralardan vəfat edir. Onun dul qadını iki uşağı — Həsən və Abdulla ilə tək qalır. Böyük oğlu Həsən sonralar Babək adı ilə məşhurlaşır.
Babək on yaşına çatanda anasına kömək etmək üçün naxıra gedir. Bir neçə il sonra Babək karvanlara qoşulub, Azərbaycanın hər tərəfini gəzir. Bu gəzintilər zamanı ölkənin coğrafiyasına yaxından bələd olması sonralar ona ərəblərin nizami orduları ilə vuruşlarda çox kömək eləyir. Az sonra Babək Təbrizə gedir. Burada xürrəmilərin təlimi ilə tanış olur. On səkkiz yaşında Təbrizi tərk edərək, anasının yanına Bilalabada qayıdır.
Bilalabad yaxınlığındakı Bəzz adlanan keçilməz dağ qalasında varlı vilayət hakimi, Cavidan ibn Sührək deyə çağrılan bir xürrəmi yaşayırdı. O, yerli xürrəmi təşkilatına başçılıq edirdi. adlı qonşu feodalla (o da xürrəmi idi) daimi düşmənçiliyi Cavidanı həmişə döyüş hazırlığı vəziyyətində saxlayırdı. Bir dəfə qış vaxtı Zəncanda mal-qarasını satıb qalaya qayıdarkən Cavidan yolda qar fırtınasına düşür. Onun dəstəsi sığınmaqdan ötrü Bilalabada dönür və təsadüf üzündən Babəkin anasının evinə düşürlər. Babəklə görüşü Cavidanı bərk təəccübləndirir. O, ucqar kənddəki bu kasıb kəndli daxmasında öz yaşından çox-çox qabağa getmiş belə yüksək fərasətli bir cavanla rastlaşacağını gözləmirdi. Buna görə də götür-qoy etmədən Babəki öz dəstəsinə dəvət edir. Babək anasının tənhalığını səbəb gətirərək, bu təklifə razılaşmır. Onda Cavidan Babəkin anasına oğlunu buraxmasından ötrü ağız açır və ayda ona beş-on dirhəm göndərəcəyini vəd edir. Anası razı olur və səhər tezdən Babək döyüşçü yoldaşları ilə Bəzz qalasına yola düşür.
Babək buradakı malikanələrin idarəçisi işlədiyi az bir vaxtda Cavidanın və yoldaşlarının böyük hörmət və rəğbətini qazanır. Belə ki, Cavidan toqquşmalarının birində həlak olarkən onun xanımı döyüşçülərin hamısını toplayaraq, Cavidanın vəsiyyətini çatdırır: "Yoldaşlarıma xəbər ver-bilirəm ki, bu gecə ölməliyəm — de ki, ruhum mənim cismimdən Babəkin bədəninə keçir. Onun ruhuna qovuşur və o sizin yardımınızla elə qüdrətin sahibi olacaq ki, bizim heç birimiz hələ yetə bilməmişik, dünyanın ən güclü şəxslərini yenəcək, sizin aranızdakı ən mağmınlar iftixar, alçaldılmışlar yüksəliş tapacaq."
Ərəb tarixçisi Məhəmməd ibn İshaq baş verənləri belə təsvir edir: "Döyüşçülər xanımdan soruşdular: "Nəyə görə ölümqabağı o, bunları özü bizə söyləmədi?" O cavab verdi: "Siz hərəniz bir kəndə səpələnmişdiniz. Əgər o hər birinizin ardınca çapar göndərsəydi, ərəblər bundan xəbər tutar və onun can üstə olmasından istifadə edərdilər. Buna görə də o, mənə tapşırdı ki, sizi yığım, vəsiyyəti eşidəsiniz və əməl edəsiniz." Kəndlilər dedilər: "Danış, sağikən biz ona tabe olmuşuq, öləndən sonra da onun iradəsinin ziddinə getməyəcəyik." Dul qadın sözünə davam etdi: "Onun son sözləri budur: mən bu gecə ölməliyəm, ruhum bu gəncin, qulluqçumun (o, Babəki göstərdi) cisminə qovuşacaq. Mən öz silahdaşlarım üzərində rəhbərliyi ona vermək qərarına gəlmişəm. Kim buna qarşı çıxsa və mənim iradəmə zidd getsə, qoy ona lənət olsun." Onda hamı bir ağızdan dedi: "Biz razıyıq". O, hamını bir-bir çağıraraq, dedi: "Bir tikə çörək götür, suya batırıb ye və söylə: -Ey Bəbəkin ruhu, mən sənə əvvəllər Cavidanın ruhuna inandığım qədər inanıram. Sonra Babəkin əlini əlinə al, əyil və öp." Hamı belə etdi. Bu 816-cı ildə baş verdi."
Fəaliyyəti
Xürrəmilər hərəkatına rəhbərliyi
Cavidanın varisi olduqdan sonra o, Bəzzdə yerləşən xürrəmilər icmasına başçılıq edir və özünə Babək adını götürür. Cavidanın dövründə Azərbaycan bu mübarizənin mərkəzinə, Bəzz isə xürrəmilərin paytaxtına çevrilmişdi.
Xürrəmi icmasının rəhbəri olduqdan sonra Bəbək qətiyyətli fəaliyyətə keçir. O, öz xürrəmiləri qarşısında ərəbləri qovmaq və ədaləti bərpa eləmək vəzifəsi qoyur. Şərtləşdirilmiş işarə üzrə Babəkin tərəfdarları Bəzz qalasının əhatəsindəki bütün ərəblərin və onların tərəfində duranların başlarını kəsirlər. Bundan sonra üsyan o biri vilayətlərə də yayılır. Az sonra təqribən bütün Azərbaycan ərazisi xürrəmilərin əlinə keçir. Buradan dalğa şimala-Arrana və Cənub-Şərqə — Cibəl və Xorasana yayılır. Babək hər yerdə eyni ssenari üzrə hərəkət edir. Bütün tutulmuş mövqelər dağıdılır, hərbi qarnizon, ərəb əhalisi və onlara tərəf duranlarsa amansızlıqla qılıncdan keçirilir. Babəkə qarşı çıxan yerli feodallar da məhv edilirlər.
Babəkin belə asanlıqla uğurlar qazanmasında Azərbaycanı düşmən istilasından azad etmək arzusunda olan qəhrəman xalqın böyük köməyi olmuşdur. Məmun ardıcıl məğlubiyyətlərə məruz qaldı və hakimiyyəti itirmək qorxusu altında, siyasi kursunu dəyişib, 819-cu ildə paytaxtı Xorasandan Bağdada keçirir.
Xəlifə Məmun Babəkin üstünə nizami ordu göndərir. Lakin iş çox qəlizləşdiyindən Babəkə qarşı döyüşmək artıq asan deyildi. Məmun beş dəfə özünün ən say-seçmə döyüşçülərini hücuma göndərir və beş dəfə onun sərkərdələri məğlub olurlar. Məmun bir-birinin ardınca ali qoşun başçılarını dəyişib yeni-yeni ordular yaratsa da, cəhdləri nəticəsiz qalır. Babək yenilməzlik şöhrəti qazanır. Məmunun Babəkin üzərinə göndərdiyi ilk qoşuna Yəhya ibn Məaz ibn Müslüm başçılıq edirdi. Onların arasında ilk döyüş 819-cu ildə baş verdi və tərəflərin heç birisi əhəmiyyətli qələbə qazanmadı. 820-ci ildə Məmun onun yerinə məşhur sərkərdə İsa ibn Məhəmməd ibn Əbu Həmidi təyin edir və eyni zamanda qərbi Azərbaycan və Azərbaycan hakimliyini də ona verir. Yeni hakim öz qoşunu ilə dağ cığırlarından keçərək, Bəzz qalasına doğru irəliləyir. Babək onu yolda qarşılayaraq, əzir. Müasirlər danışırlar ki, hazırcavab əsgərlərdən biri arxasına baxmadan qaçan İsadan soruşur: "Ey Əbu Musa, hara belə?" O isə belə cavab verir: "Biz onlarla vuruşa bilmərik, biz ancaq müsəlmanları qorxutmağa qadirik." Sonrakı qoşun başçısı Züreyk ibn Əli ibn Sədəq əl-Əzdi də uğur qazana bilmir.
Bu illərdə Babəkin sərkərdəlik məharəti də üzə çıxır. Sayca az olan və heç də yaxşı təlim görməyən qoşunu ilə o, yerli şəraitə dərindən bələd olmasından istifadə edərək, yeni və ağıllı taktiki fəndlər işlədərək xürrəmilər hərəkatının ciddiliyini hələ də yaxşı anlamayan, Babəkin sərkərdəlik bacarığını düzgün qiymətləndirməyən özündən müştəbeh ordu başçılarına asanlıqla qələbə çalır. Nəhayət, vəziyyətin ciddiliyini qiymətləndirməyə məcbur olan Məmun götür-qoy etdikdən sonra bir neçə qoşun dəstəsini birləşdirərək, təcrübəli sərkərdə Məhəmməd ibn Hüməyd ət-Tusinin sərəncamına verir və yenə də onu eyni zamanda Ərməniyyə və Azərbaycan hakimi təyin edir. Güclü ərəb qoşununun təzyiqi altında Babək Bəzz qalasına doğru geri çəkilmək məcburiyyətində qalır. Qələbənin yaxında olduğunu zənn edən Hüməyd öz qoşunu ilə qalanın yaxınlığında düşür. 829-cu ilin 3 iyununda döyüşə girməzdən qabaq Babək ən say-seçmə döyüşçülərindən ibarət dəstəsini dağların arxasında gizlədərək, özü düzəngaha baxan qayalardan birində mövqe tutur. Babək qayalardan enərək, düzəngaha gəlir və gərgin döyüş başlayır. Əgər Babəkin ehtiyatda saxladığı dəstə olmasaydı, bu döyüşdən kimin qalib çıxacağını müəyyənləşdirmək olmazdı. Döyüşün gərgin çağında həmin xürrəmi dəstəsinin ərəblərin arxasından hücuma keçməsi məsələni həll edir. Xilafət ordusu pərən-pərən olub, qaçışır, Məhəmməd ibn Hüməyd isə ölür.
Bir il sonra ərəblərin yeni komandanı İbrahim əl-Leys ibn Fəzl də xürrəmilərə məğlub olur. Məmun təzə ordu toplamaq istəsə də, Bizansla müharibə onu Babəklə mübarizədən yayındırır. Babək bir müddət rahatlaşır və öz daxili problemləri ilə məşğul olur.
Xürrəmilərin üsyanı İsfahan, Fars və Kuhistana da yayılır. Bu məsələ Xorasanda da yetişməyə başlayır. Babəkin qoşunları döyüşlərdə ələ keçirdikləri qəniməti Bəzz qalasına aparır. Qadınlar kişilərlə bərabər hüquq sahibi kimi üzləri açıq gəzir, hərəmxanalarda gizlənmir, öz istəklərinə görə ərə gedə bilirlər.
833-cü ildə xəlifə əl-Məmun öz taxtına qardaşı əl-Mötəsimi əyləşdirərək, dünyadan köçür. Qardaşına qoyduğu vəsiyyətdə Məmun yazırdı:
"Xürrəmilərə gəlincə, onlara qarşı göndərdiyin qoşunun başına qətiyyətli, amansız bir adam qoy, səbrlə ona silah, yeni süvari və piyadalar, silahlar göndər. Əgər bu iş çox uzansa, özün ən yaxın adamlarınla onların üzərinə get."
— Ət-Təbəri, III, 1163; İbn əl-Əsir, VI, səh. 158
Mötəsim hakimiyyətə gələn kimi, ordunu yenidən qurmağa başlayır. başlıca olaraq, türklərdən yığılmış muzdlu qoşun təşkil edir. Bəbəkin ordusunda da türklər çoxluq təşkil edirdi. Bunlardan biri də qabiliyyətli sərkərdə Tərxan idi. Çətin həyat şəraitinə öyrəşmiş gözəl hərbçilər olan türklər Mötəsimin Babək üzərində qələbə çalmasında əvəzsiz rol oynayırlar.
Mötəsim xilafətin paytaxtını Bağdaddan türk əhatəsində yerləşən Samirəyə köçürür. Ordusunu yenidən quran və təzə-təzə türk dəstələri ilə möhkəmləndirən Mötəsim Həmədan yaxınlığında Babəklə döyüşə girir. Bu döyüşdə ərəb ordusuna əl-Cibəl hakimi İshaq ibn İbrahim ibn Müsab başçılıq edirdi. Babək özünün ənənəvi döyüş metodunu-partizan müharibəsi metodunu dəyişərək, açıq meydanda vuruşa girir. Təbii ki, Babəkin təlim keçməmiş, süvari dəstələri muzdlu nizami ordunu yenə bilməzdi və məğlubiyyətə uğramalı idi. Əlli mindən artıq kəndli döyüşçü öldürülür, qalanlarsa canlarını qaç-maqla qurtarırlar. Çoxları Roma imperiyası hüdudlarına qaçıb gizlənir. Babək özü də qaçıb, birtəhər Bəzzə çatır və yeni dəstələr toplamağa başlayır.
Həmədan yaxınlığındakı məğlubiyyət Babəkin nüfuzuna ciddi zərbə vurur. Mötəsim öz əmirlərindən biri olan Əbu Səid Məhəmmədə Babəkin sığınacağını mühasirəyə almaq, giriş və çıxış yollarını bağlamaq, silah, ərzaq daşınmasına imkan verməmək, vaxtilə Babəkin dağıtdığı ərəb istehkamlarını bərpa etmək əmri verir. Babəkin sürsat dalınca göndərdiyi bir neçə dəstə Əbu Səidin qoşunları tərəfindən darmadağın edilir. Bundan sonra xəlifə xürrəmilərlə haqq-hesabı bitirməkdən ötrü yenidən qoşun toplanışı keçirərək, ordunun başına ən istedadlı və çevik sərkərdələrdən birini- Heydər ibn Kavus əl Afşini gətirir. Eyni zamanda onu Azərbaycan, Ərməniyyə, Arran, Muğan və Cibəl hakimi təyin edir.
836-cı ilin yazında Afşin Azərbaycana daxil olur. Çətin keçilən dağ cığırları ilə dırmanaraq, nəhayət, Bəzz qalasına aparan yola çıxa bilir. Həmədan yaxınlığındakı məğlubiyyətdən sonra Babək açıq döyüşə girmir, qaladan çıxmadan düşməni gözləyir.
Qışın axırına doğru Mötəsim Afşinə köməyə daha doqquz min türk muzdlusu göndərir. Bu dəstəyə türk sərkərdələri İtax və Cəfər ibn Dinar başçılıq edirdilər. Babəkin vəziyyəti çətinləşir. Bəzz qalasına yaxınlaşan Afşin öz mövqelərini üç qayada möhkəmləndirir. Qalanı uzun müddət mühasirədə saxlamaq məqsədilə düşərgəsini daşlarla hördürür. Afşinin hücumundan qabaq Babək sərkərdələrindən birinin başçılıq elədiyi dəstəni yaxınlıqdakı dağa göndərir və onlar meşədə gizlənirlər. Afşin öz kəşfiyyatçılarından bu hiyləgər hərəkəti bilib, gecə ikən qoşunlarını üç tərəfdən Babəkin qoşunlarının gizləndiyi meşəyə yeridir, Cəfərə isə qalaya hücuma keçmək əmri verir. Sabahısı gün Babəkin ordusu tamamilə məhv edilir.
Son günləri
Ərəblər Bəzzi aldıqdan sonra Babək tacir paltarı geyib Araz çayından keçərək Arran tərəfə qaçdı.Afşin Babəkin qaçdığını bilən kimi Azərbaycan, Arran, Beyləqan və (İrəvan xanlığı) hökmdarlarına xəbər verdi ki, "Babək bir neçə adamla dərəyə çatmışdır, oradan isə Ərmən tərəfə yollanmışdır və sizin yanınızdan ötüb keçəcəkdir". Onlara əmr etdi ki, bütün şübhəli adamları tutub saxlasınlar.
Babək Bizans ərazisinə gedib çatmağı düşünürdü, çünki Bizans imperatoru ilə çox əlaqə saxlayırdı. Ərəb mənbələrində Babəkin Feofil ilə necə əlaqə saxladığı və Bizansın xürrəmilərə necə təsirli kömək göstərdiyi barəsində məlumat verilir. Ət-Təbəri 837–838-ci illərin hadisələrini şərh edərkən bildirir: "Həmin ildə bizanslıların hakimi Feofil Mixail oğlu Zibatra əhalisinə hücum edərək onları əsir aldı və onların şəhərini talan etdi. Sonra o, sürətlə müsəlman qalalarından keçdi, müsəlman qadınlarını [bəziləri deyirlər ki, onların sayı min nəfərdən çox idi] əsir aldı və əlinə keçən müsəlmanlara işgəncə verdi; o, əsirlərin gözlərini qızmar dəmirlə yandırır, qulaq və burunlarını kəsirdi."
Feofilin Xilafət ərazisinə hücumu Bəzzdə mühasirə olunmuş Babək tam çarəsiz vəziyyətdə olduğu barəsində Feofilə məktub yazandan sonra başlamışdı, çünki Babəkin məktubundan sonra ərəblər Bəzzi darmadağın etmişdilər. Ət-Təbəri Bizans qoşunlarının qəflətən hücumunun səbəbini belə də izah edir: "O (Babək), ölümə yaxın olanda, öz gücsüzlüyünü, habelə öz qoşununun gücsüzlüyünü yəqin edəndə, Bizans padşahı Georgi oğlu, Mixail oğlu Feofilə yazıb bildirdi ki, ərəblərin padşahı bütün ordularını, hətta öz dərzisi və aşpazı daxil olmaqla bütün döyüşçülərini onun əleyhinə göndərmişdir, belə ki, onun qapısında (Bizans sərhədində) daha heç kəs qalmamışdır. Buna görə "əgər sən [onun ərazisinə] soxulmaq istəsən, bil ki, heç kəs sənin yolunu tutmayacaq və sənə mane olmayacaqdır". O (Babək), Feofilə məktub göndərərkən belə ümid edirdi ki, bu məktub Bizans padşahını ciddi əməliyyata başlamağa vadar edəcək və bunun nəticəsində o, [özünün] bəzi fəlakətlərindən xilas olacaqdır, çünki Mötəsim onun müqabilində duran qoşunlardan bir hissəsini geri çağırıb bizanslıların padşahına qarşı göndərməyə məcbur olacaqdır, beləliklə də onun başı onunla (Babəklə) deyil, bizanslılarla qarışacaqdır."
Babək Feofilin Xilafətə qarşı hücuma keçməsini sürətləndirmək üçün hətta yalan vədlər verməkdən çəkinməmişdi. Necə olsa da, Feofil 100 min nəfərlik ordu ilə ərəblərin üstünə getdi. Ət-Təbəri bildirir ki, o, Zibatranın üstünə həmin Mühəmmirə ilə birlikdə getmişdi ki, onlar Cibalda üsyan edəndə və İshaq ibn İbrahim ibn Müsəb onlarla vuruşanda bunların bir hissəsi bizanslıların yanına qaçmışdı (onların rəisi Barsis idi). Bizans padşahı onlara təqaüd təyin edib onları evləndirdi, özünə əsgər etdi və özünün ən mühüm işləri üçün onlardan istifadə etd.i
Feofil, gec də olsa, Babəkə qoşunla kömək etdi və bu qoşunun içərisində xürrəmi hissələri də var idi; ola bilər, imperator üsyanın müvəffəqiyyətlə nəticələnəcəyi və Xilafət üzərində qələbə əldə ediləcəyi halda, Babəkin tərəfdarları içərisində dəyişiklik əmələ gələcəyi ümidində idi. Afşin Babəki tutmaq üçün bütün yollara dəstələr göndərdi, lakin Babəkin izinə düşməyin qızğın çağında, birdən Xilafət paytaxtından xəlifənin qızıl möhürü ilə bir məktub gəldi, Mötəsim Babəkə aman bəxş edirdi, Afşin bu əhvalatdan lap çaşıb qaldı. O, Babəkin əsir edilən böyük oğlunu yanına çağırıb dedi: "Mən bunu Əmir əl-Möminindən heç gözləmirdim və onun (Babəkin) indiki vəziyyətində aman haqqında ona şəxsən özüm bir şey yazmaq fikrində deyiləm".
Lakin Babəkin oğlu atasına xəlifənin məktubunu aparıb verməkdən imtina etdi. Əsir düşmüş iki xürrəmi göndərildi. Onlar xəlifənin məktubundan əlavə, Babəkin oğlunun məktubunu da apardılar; bu məktubda o, atasından xahiş edirdi ki, xəlifənin verdiyi amanı qəbul edib həyatını saxlasın. Oğlunun məktubunu oxuyan kimi, Babək bərk qəzəbləndi, qasidlərdən birini öldürdü və xəlifənin məktubunu açmadan ikinci qasidə belə dedi: "Get, o fahişə oğlundan soruş, bunu nə məqsədlə mənə yazmışdır?" Bundan sonra Babək öz oğluna belə cavab yazdı: "Əgər sən mənim ardımca gəlsəydin, öz sülalənin varisi olardın və vərəsəlik sənə keçərdi, bir neçə gün bundan əvvələdək sən mənim oğlum sayılırdın. Lakin indi sənin fahişə ananın əxlaqsızlığı mənə aydın oldu! Ola bilər mən bu gündən sonra az yaşayım, lakin mənim üstümdə padşah (məlik) adı vardır və harada olsam, ya da mənim barəmdə harada nə desələr, mən padşah olaraq qalıram. Sən isə elə bir cinsdən əmələ gəlmişsən ki, ondan bir nəfər ləyaqətli [adam] çıxmamışdır və mən [ucadan hamıya] deyirəm ki, sən mənim oğlum deyilsən, çünki qırx gün alçaq kölə kimi ömür sürməkdənsə, bir gün rəhbər kimi yaşamaq yaxşıdır".
Belə bir rədd cavabı Afşinin, xoşuna gəldi, çünki, Babəklə danışıqlarından xəlifənin xəbəri olduğu haqqında şübhələnməyə başladı. O, Babəki və onun yoldaşlarını axtarmağı davam etdirmək haqqında sərəncam verdi. Babək, azuqəsi qurtaranadək "Azərbaycandan Ərmənə gedən" dərədə ()gizlənirdi. Babəklə birlikdə onun iki qardaşı — Müaviyə və Abdullah, anası, İbnət əl-Kələndaniyyə adlı sonuncu arvadı və bir neçə xidmətçi onun yanında idi. Yəqin ki, İbnət əl-Kələndaniyyə Sünik knyazı Vasakın qızı idi və Babək Vasaka ərəblərə qarşı kömək edəndən sonra onun qızı ilə evlənmişdi, Babək 828-ci ildə ərəbləri darmadağın etdikdən sonra "onun [Vasakın] qızı ilə evləndi və öz hakimiyyətini bu vilayətə (Sünikə) də şamil etdi.
Babəkin məhz bu arvadı onu dilə tutmuşdu ki, Bizansa qaçmaq üçün yolu onun vətənindən salsın. Babək və onunla gedənlər heç şübhələnmirdilər ki, onları təqib edib güdürlər; yolda dincəlmək üçün bir yerdə dayandıqları zaman Afşinin göndərdiyi dəstə gözətçilərin işarəsi ilə onlara hücum etdi. Babək, Abdullah və xidmətçilərdən biri qaçıb aradan çıxdılar. Müaviyə, Babəkin arvadı, anası və qalan xidmətçilər isə ələ keçdilər. Babək ilə qardaşı gizlicə çox yol getdilər, nəhayət, aclıq onları vadar etdi ki, açıq yola çıxsınlar. Bir əkinçini görəndə ərzaq əldə etmək üçün xidmətçini onun yanına göndərdilər. Bu yerdən bir az aralı sərhəd qarovulxanası var idi və həmin vilayətin (Şəkinin) hökmdarı knyaz Səhl ibn Sumbatın mühafizə dəstəsi burada keşik çəkirdi. Buraya gələn Səhl vaxtilə ümumi mənafeyi bir olan Babəki tanıdı. Babəkin Bizansa getdiyini öyrənən Səhl onu öz qalasına dəvət edərək dedi: "Bu sənin öz evindir və mən sənin nökərin. Bu qışı burada qal, sonra nə edəcəyini qət edərsən".
Ac və yorğun olan Babək Səhlin sözlərinə inandı və onun təklifi ilə razılaşıb dedi: "Mənim və qardaşımın bir yerdə qalmağımız yaxşı deyildir, çünki birisi ikimizdən birinin izinə düşərsə, o birisi sağ qalar. Mən sənin yanında qalaram, qardaşım Abdullah yanına gedər, çünki nələr ola biləcəyini bilmirik, bizim isə sülaləmizi davam etdirə biləcək xəlifimiz yoxdur. Ət-Təbəri, III, səh. 1223–1224 Səhl Afşinə xəbər verdi ki, Babək onun yanındadır; bir neçə gündən sonra isə, Səhlin düzəltdiyi ovda Babək tutuldu; Səhl ona görə belə etmişdi ki, Babəkin tutulmasında ondan şübhələnməsinlər."
Az sonra Afşinin tələbinə görə ibn İstifanus Babəkin qardaşı Abdullahı da təslim etdi.Səhl ibn Sumbat "öz səyinə görə saraydan (xəlifə sarayından) böyük mükafat aldı: Ermənistan, İberiya və Albaniya üzərində ali hakimiyyət ona verildi, o da bütün bu yerlərə padşah kimi hökmranlıq etdi."
Afşin Babəkin və onun qardaşının əsir alındığını Mötəsimə xəbər verdi, xəlifə onların paytaxta gətirilməsi üçün əmr verdi. Afşin İraqa qayıtmağa hazırlaşarkən Babəkə dedi: "Mən səninlə [İraqa] yola düşmək niyyətindəyəm, buna görə Azərbaycan torpağında istədiyin şeyə axırıncı dəfə baxa bilərsən". Babək belə cavab verdi: "Mən öz şəhərimə baxmaq istərdim". 837-ci il Babək dağıdılmış və yandırılmış Bəzzə baxdıqdan sonra Bərzəndə Afşinin yanına gətirildi. Babək və onun qardaşı 838-ci il 4 yanvarda Samarraya gətirildilər.
Məsudinin dediyinə görə, xəlifə Babəkin əsir alındığını xəbər alan kimi "onu sevinc bürüdü və o öz sevincini açıq bildirdi. Qələbə (Babək üzərində qələbə) haqqında ölkənin hər yerinə xəbər göndərildi". Babək müxtəsər dindiriləndən sonra şaqqalandı, onun başı, əhalini qorxutmaq üçün Xorasana göndərildi, bədəni isə Samarrada asıldı.
Orta əsr mənbələrinə görə, Babək və onun ardıcılları əksəriyyəti qadın və uşaq olmaqla 255 minə yaxın dinc sakini qətlə yetirmişlər.
Xürrəmilər üzərindəki qələbə Xilafət üçün asan bir iş olmadı. Bunun üçün əsasən öz yüksək döyüş keyfiyyətlərinə görə ərəblərdən fərqlənən türk hərbi birləşmələrin səfərbərliyə alınmışdı. Bundan əlavə, Babəkin üsyanını yatırmaqda "Xilafət qoşunları ilə birlikdə erməni naxararları da öz qoşunları ilə iştirak edirdilər." Babəkin rəhbərliyi ilə xürrəmilərin üsyanı Azərbaycan tarixində ən parlaq səhifələrdən biridir. M. Kazımbəyin sözlərinə görə, Abbasilər xilafətində xalq üsyanlarının müvəffəqiyyətləri "qısamüddətli və keçici olsa da, heyrətli idi" Babəkin üsyanı müvəffəqiyyətsizliyə uğramasına baxmayaraq, Xilafətin şimal vilayətlərində yaşamış xalqların şüurunda dərin iz buraxdı. Babəkin ardıcılları IX əsrin axırınadək Xilafətdə baş verən bütün yeni üsyanların özəyi oldular. Xürrəmilərdən bir çoxları X əsrdə ismaililərin təbliğatına uydular və təsadüfi deyildir ki, İranın şimalşərq və şimal-qərb, Xəzər dənizi sahili və Kuhistan rayonları sonralar xürrəmilərin ardıcılları olan dayağı oldu.
Babək bir hökmdar kimi
Ənənəvi tarixşünaslıqda Babəkin sadə xalq kütlələrinin mənafelərinin müdafiəçisi olmuş bir üsyançı kimi göstərilməsi sovet tarix konsepsiyasının tələblərindən irəli gələn bir baxış idi və bu gün müstəqil Azərbaycanda tarix elminin inkişaf yoluna qədəm qoyması bir çox digər məsələlər kimi, bu problemə də yeni baxış sərgiləməyin zəruri olduğunu ortaya qoyur. Əlbəttə, nə cür təqdim olunmasından asılı olmayaraq, Babək Azərbaycan tarixinin ən şanlı səhifələrinə öz ismini qızıl hərflərlə yazmış bir tarixi şəxsiyyət və xalq qəhrəmanıdır. Lakin hər bir tarixi şəxsiyyətə obyektiv qiymət vermək, onun həyat və fəaliyyətini, mübarizə amallarını hər hansı ictimai quruluşun tələbləri çərçivəsində yox, məhz tarixi həqiqətlərin bərpası düşüncəsi ilə obyektiv tədqiq etmək lazımdır.
Babəkin həyat və mücadiləsinin bir dövlət başçısı şəklində indiyədək araşdırılmaması müxtəlif səbəblərlə izah oluna bilər. Bu yöndə ayrı-ayrı araşdırmaçıların fikir və təklifləri olsa da, Azərbaycan tarixinin IX yüzillik dövründə mövcud olmuş dövlət qurumlarımızın adları sırasında Xürrəmilər dövlətinin ismi keçmir. Ən başlıca səbəb, əlbəttə ki, Babək barədə sovet tarixşünaslığının xüsusi konsepsiyasının olmasıdır. Babəkə sinfi qəhrəman donu geydirməyə çalışan bu konsepsiya, əlbəttə ki, Azərbaycanın müstəqil milli dövlətçilik tarixinə hansısa Xürrəmilər dövləti kimi bir faktoru əlavə etməyə imkan verə bilməzdi. Bu baxımdan Xürrəmilər hərəkatının nəticə etibarilə heç bir dövlətdən asılı olmayan müstəqil bir dövlətin qurulmasına gətirib çıxarması və Babəkin də 22 il ərzində bu dövlətin ilk hökmdarı olması fərziyyəsinə diqqətdən kənarda qalmış bir sıra obyektiv tarixi faktların gözü ilə baxmaqda, düşünürəm ki, böyük fayda vardır.
Babəkin bir dövlət başçısı olması faktını ortaya qoyarkən hər şeydən əvvəl erkən orta əsrlərdə tarix səhnəsində olmuş hər hansı bir tarixi dövlətin mövcudluğunu təsdiqləyən ən başlıca amilləri nəzərdən keçirməyə və bunların Babək dövrü Azərbaycanında nə dərəcədə əks olunduğunu təhlil etməyə ehtiyac var. Hər hansı bir tarixi dövlətin müəyyən ərazilərdə qurulduğunu əsasən aşağıdakı amillər təsdiq edə bilər:
- xalqın yekdil iradəsini ifadə edən kütləvi xalq üsyanı, işğalçı qüvvəyə qarşı milli-azadlıq hərəkatı dalğasının və ya kütləvi etirazın təşkilini həyata keçirən qüvvənin varlığı;
- konkret ərazilər üzərində üsyan yaxud hərəkat rəhbərliyinin davamlı nəzarəti;
- konkret idarəetmə orqanının fəaliyyətinin mövcudluğu;
- dövlətçilik atributlarının (bayraq, taxt-tac, möhür, pul sikkəsi və s. atributların) mövcudluğu;
- nəzarət edilən ərazilərin başkəndinin olması;
- nəzarət edilən ərazilərin qorunması missiyasını daşıyan ordunun varlığı;
- tarixi mənbələrdə həmin ərazilərdə dövlət qurumunun və onu idarə edən hökmdarın varlığını söyləməyə əsas verən məlumatların mövcudluğu;
- sözügedən əraziləri idarə edən şəxsin digər xarici dövlətlərin hökmdarları ilə əlaqələr qurması;
- idarə edən şəxsin idarəetmə sahəsindəki əməli fəaliyyətinin mövcudluğu.
Bunları sadaladıqdan sonra Babək dövrü Azərbaycanında adları çəkilən amillərin mütləq əksəriyyətinin var olduğunu çəkinmədən qeyd edə bilərik. Ərəb imperializminə qarşı Azərbaycan xalqının başlatdığı və Hürrəmilik tərəfdarları tərəfindən yönləndirilən xalq-azadlıq hərəkatının öndəri olmuş Babəkin Bəzz adlı paytaxt şəhəri, ordusu, sərkərdələrdən və qoşun bölüklərinin başçılarından ibarət Hərbi Şura adlı idarəetmə orqanı, Al rəngli bayrağı, uzun müddət (22 il 5 ay) ərzində nəzarət etdiyi konkret ərazilər vardı. Bundan əlavə, Babək ayrı-ayrı vilayət və şəhərlərə valilər təyin edir, dövlətin təməlinə zidd yönümlü üsyan və qiyamları yatırdır, Bizans imperiyası ilə, eləcə də Abbasilər xilafətinin baş sərkərdəsi Afşin Hidr ibn Kavusla və Təbəristan valisi Məzyarla rəsmi şəkildə məktublaşırdı.
Aydın məsələdir ki, Babəkin tarixdə hökmdar kimi təqdim olunması sovet hakim konsepsiyasından çox-çox öncə onu səviyyəsiz və quldur birisi kimi göstərməyə çalışmış Abbasilər sarayının maraqlarına zidd idi. Bu baxımdan xilafət sarayının tarixçiləri öz əsərlərində Babəki daha çox bir qiyamçı kimi göstərməklə onun mücadiləsinin bizim üçün əhəmiyyətini kiçiltməyə çalışırlar, bununla yanaşı, bir çox əsərlərdə Babəkin əsl-nəsəbi, hansı nəsildən olması barədə geniş müzakirələr açıb fikirlər söyləyirlər. "Adi bir qiyamçının", yaxud "üsyan başçısının" əsil-nəcabətinin bu qədər geninə-boluna təhlil edilməsi əlbəttə ki, anlaşılmaz və şübhə yaradandır.
Qədim tarixi mənbələrdə müəyyən ərazidə konkret dövlət qurumunun və onu idarə edən hökmdarın varlığını söyləməyə əsas verən məlumatların mövcudluğu məsələsinə gəlincə, bu haqda mənbələrdə kifayət qədər məlumatlar vardır ki, bu günədək diqqətdən kənarda qalmışdır. Bu məlumatları bölüşməyə o səbəbdən ehtiyac vardır ki, ənənəvi tarixşünaslıq IX yüzilliyin ilk yarısında Azərbaycan ərazilərini sadəcə müvəqqəti olaraq Abbasilərin nəzarətindən kənarda qalmış və heç bir idarəetmə mexanizminə malik olmayan torpaqlar kimi göstərməyə çalışmışdır. Buna görə də mənbələrdə diqqəti cəlb edən bir sıra mühüm məlumatları bir daha incələmək lazım gəlir.
Bizə görə, Babəkin hökmdar olduğunu söyləməyə əsas verən daha önəmli mənbə məlumatları onun özünün dilindən söylənən fikirlərin əks olunduğu məlumatlardır. Bizlər üçün Abbasi saray tarixçilərinin yaxud onların məlumatlarını qeydsiz-şərtsiz obyektiv qəbul edərək onlara istinad etmiş digər tarix yazarlarının fikirlərindən daha çox Babək Xürrəminin özünü hansı məqamda görməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki Abbasilər yox, məhz Babək Xürrəmi bizim tarixi qəhrəmanımız və dahi şəxsiyyətimizdir. Mənbələrdə bununla bağlı bir sıra maraqlı məlumatlara rast gəlinir.
Təbərinin "Tərix ər-rüsul və-l-müluk" adlı əsərində Babəkin Bəzz qalasını tərk edib Araz vadisindəki meşəlikdə olduğu zaman oğlundan gələn məktuba verdiyi cavabda bu cümlələrə yer verilib: "Bəlkə də mən bu gündən sonra çox yaşamadım, amma mən hökmdar adını daşıyıram və mən harda olsam, yaxud mənim barəmdə harada nə danışsalar — yenə də mən hökmdar olaraq qalıram." Z. Bünyadovda Babəkin bu məktubundakı "hökmdar" kəlməsi "padşah" və "şah" olaraq qeyd olunub.
Sözügedən məktubda diqqəti cəlb edən daha bir məqam Babəkin özünü konkret bir sülalənin banisi olaraq görməsi və oğlunun varislik hüququndan danışmasıdır: "Sən mənim yolumla getsəydin və öz sülalənin varisi olsaydın, onda varislik sənə keçə bilərdi, onda bir neçə gün qabaq sən həqiqətən mənim oğlum sayılırdın". Eyni sülalə məsələsi və Babəkdən sonra onun varisinin kim olması ilə əlaqədar Təbərinin adıkeçən əsərində daha bir yerdə maraqlı məlumata rast gəlinir. Səhl Sumbatla etdiyi söhbətdə Babək bununla bağlı öz narahatlığını dilə gətirir və məlum olur ki, Babəkin oğul övladlarının bir çoxu idarəetmədə naşı, digərləri də azyaşlı olduqları üçün Babək Bəzz qalasının süqutundan sonra qardaşı Abdullanı öz yerinə varis təyin etmək fikrində idi və məhz bu səbəbdən onu qorumaq məqsədilə Abdullanı Beyləqan hakimi Əbu Musa Yesainin (İstifanusun) yanına göndərir. Mənbədə bu haqda məlumat aşağıdakı şəkildə verilmişdir: "- Yaxşı olmaz ki, mən və qardaşım bir yerdə qalaq, çünki birisi bizlərdən birinin izinə düşərsə, o birisi salamat qalıb yaşayacaqdır. Mən özüm səninlə qalacağam, qardaşım Abdullah isə ibn İstifanusun yanına gedəcəkdir, çünki biz nə olacağını bilmirik və sonradan bizim sülaləni davam etdirə biləcək varisimiz yoxdur". "- Sənin çoxlu oğlanların vardır", — deyə İbn Sumbat ona müraciət etdi. Lakin Babək cavab verdi ki, onların arasında bir nəfər də münasib olanı yoxdur, buna görə qardaşını inandığı ibn İstifanusun qalasına göndərməyi qərara almışdır". Babəkin bu sitatdakı sözlərindən açıq-aydın görülür ki, o, özünü müstəqil dövlətin hökmdarı hesab edir, özündən sonra hökmdar sülaləsinin varisinin kim olacağını düşünürdü.
Əbu Məhəmməd Əhməd ibn Əsəm Əl-Kufinin "Kitab-əl-Fütuh" adlı əsərində Babəkin oğluna yazdığı cavab məktubunda onun məşhur kəlamı aşağıdakı şəkildə qeyd olunub: "Babək oğlunun məktubu ilə tanış olandan sonra məktubu gətirənin boynunu vurdu. Xəlifənin fərmanını isə heç açmayıb, sinəsi üstə qoydu və ikinci elçiyə dedi: "Oğlumun yanına get və bu sözləri ona çatdır: bir gün hökmdar kimi yaşamaq qırx il qul qalmaqdan daha yaxşıdır!"". Burda Babəkin özünü hökmdar qismində görməsi asanlıqla anlaşılır. Qeyd edək ki, Təbəridə həmin kəlam "qırx il miskin qul kimi ömür sürməkdənsə, bir gün ağa kimi yaşamaq daha yaxşıdır" formasında əks olunub.
Babəkin bir hökmdar olduğunu söyləməyə əsas verən daha bir mühüm fakt Abdürrəhman ibn Əbu Bəkr Cəlaləddin əs-Süyutinin (Cəlaləddin Əsyutinin) "Tərix-ül-xülafə" adlı əsərində əks olunmuşdur. Tarixçi-alim Z. Bünyadov öz əsərində Süyutinin "837-ci ildə Mötəsim Azərbaycan padşahını (məlikini) əsir almışdır" deyə yazdığını bildirir.
Səid Nəfisi öz əsərində "Babəkin hökmranlıq etdiyi ərazilər"dən danışır və bu ərazilərin coğrafi təsvirinə yer verir. Təsvirdən sonra tədqiqatçı-alim "Babəkin geniş bir ərazidə hökmranlıq etməsini" qeyd edir. "Hökmdarlıq" və "hökmranlıq" arasında leksik-semantik fərqlər olsa da, bu sitat öz-özlüyündə Babəkin kifayət qədər geniş bir əraziyə kifayət qədər uzun bir müddət ərzində nəzarət etdiyini və bu ərazilərdə öz idarəçilik qayda-qanunlarını tətbiq etdiyini təsdiqləyir.
Mənbələrin məlumatları ilə yanaşı, Babəkin hökmdar olduğunu sübut edən digər məqamlara da diqqət cəlb etməkdə fayda vardır. Bu məqamlar üzərində tarix sahəsində bu günədək müəyyən səbəblərdən sistemli iş aparılmamışdır, bununla bərabər, bu faktların ciddi fərziyyələr irəli sürmək üçün kifayət qədər əsas verdiyini mütləq qeyd etməliyik.
Əvvəla, onu bildirmək lazımdır ki, Babəkin çoxlu sayda cəlladının olması barədə bir sıra mənbələrdə, o cümlədən, Təbərinin "Tərix-ər-rüsul və-l-müluk", Nizamülmülkün "Siyasətnamə", Həmdullah Mustovfinin "Tarixi-qozide", Qazi Əhməd Ğəffarinin "Nigaristan", Fəsih Herəvinin "Mücməli-fəsih" əsərlərində, habelə, "Zinət-əl-məcalis" əsərində məlumatlar verilib, hətta Füzuni Astarabadinin "Kitabi-Büheyrə" əsərində Babəkin cəlladlarının sayı iyirmi nəfər göstərilib. Sıradan bir üsyan başçısının bu qədər cəlladının olması heç bir məntiqə sığmır, verilən məlumatlardan aydın olur ki, Babəkin idarəetməsində konkret məhkəmə və cəza mexanizmi də olmuşdur. Əks təqdirdə, bu qədər cəllada da ehtiyac olmazdı. Bu fakt öz-özlüyündə Babəkin bir müstəqil dövlətin hökmdarı olduğunu təsdiqləyir.
Babəklə bağlı bu günədək aparılmış tədqiqatlarda diqqətdən demək olar ki kənarda qalmış daha bir fakt Babəkin hərəmxanasının olması faktıdır. Sovet dövründə məlum səbəbdən bu faktın üzərindən sükutla keçilmişdir. Tarixi mənbələr onun arvadlarından ikisi – Bəzz qalasının sahibi olmuş Şəhrək oğlu Cavidanın dul qalmış qadını və Sünik knyazı Vasakın qızı İbnət əl-Kəldaniyyə barədə daha ətraflı məlumat verir. S. Nəfisi qeyd edir ki, "Görünür ki, onun (Babəkin) bir neçə arvadı var imiş. Yazıldığına görə, Samirəyə aparılan əsirlər içərisində bir neçə qadın varmış ki, Babəkin arvadları hesab olunurdular". İmadəddin ibn-Kəsir "Əl-bidayə və-n-nihayət" adlı əsərində Babəkin Afşin tərəfindən ələ keçirilən ailə üzvləri barədə bunu yazır: "Onun (Babəkin) on yeddi oğlu və özü ilə oğullarının arvadlarından iyirmi üç nəfər qadın ələ keçmişdi".
Elə bu yerdəcə onu da qeyd etmək lazımdır ki, Babəkin 827-ci ildə Sünik knyazı Vasakla qohum olaraq onun qızını alması faktı əslində Babəkin hökmdar statusunu təsdiqləyən bir hadisə kimi dəyərləndirilə bilər. Hər halda, IX yüzillikdə Sünik vilayətinin hakimi kimi bir adamın ən azı əsilzadəlik meyarları baxımından adi bir üsyan rəhbərinə qız verib qohum olması o qədər də tez-tez baş verən hadisə deyildi. Deməli, ən azı Sünik və digər Qərbi Azərbaycan ərazilərində Babək adi bir üsyan başçısı yox, məhz hakim, hökmdar qismində qəbul olunurdu.
Daha bir məqam pavlikianların üsyanının yatırdılması məqsədilə Babəkin quzey Azərbaycan ərazilərinə qoşun çəkməsidir ki, bu fakta da diqqət yetirmək lazım gəlir. Belə ki, bu üsyanın yatırılması üçün Alban (Alpan) knyazları özləri Babəkə müraciət edərək ondan yardım istəmiş, yalnız onun bu işi həll edə biləcəyini bildirmişdilər. Azərbaycan tarixində belə bir hal görülməyib ki, bir hökmdar yaxud vilayət hakimi öz ərazilərində çıxan üsyanı yatırtmaq üçün başqa bir üsyançını öz dəstələri ilə birlikdə dəvət etsin. Burdan aydın olur ki, həm Sünik knyazı Vasak, həm Beyləqan hakimi Əbu Musa Yesai, həm də digər Alban (Alpan) hakimləri və feodallar Babəkə özlərindən daha yüksək məqama sahib, hökmdar statusunda olan bir insan kimi yanaşırdılar.
Babəkin bir hökmdar kimi atdığı addımlar arasında onun 827/828-ci ildə pavlikianların üsyanını yatırtması, erməni-hayların təşkil etdiyi qoşunu məğlub edərək erməni din xadimlərini ölkənin şimal-qərbindən qovması, onların əmlakına isə od vurub yandırması ilə yanaşı, eyni zamanda, ölkəni işğal etmək niyyətindən əl götürməyən Abbasi xilafətinin ordularına qarşı daha təsirli addımlar atmaq məqsədilə Azərbaycan ərazilərindən kənarda – xilafətin iç bölgələrində Abbasilərə qarşı çıxış edən qüvvələrə dəstək verməsi kimi faktlar da var. 833-cü ildə (hicri 218-ci il) İsfahan şəhərində hürrəmilərin tərəfdarları üsyan qaldırdığı zaman xəlifə Mötəsim Babəkin ordusunun İsfahana girə biləcəyindən narahat olaraq qabaqlayıcı tədbir kimi xilafət sərkərdəsi İshaq ibn İbrahimin rəhbərlik etdiyi çoxsaylı xilafət ordusunu Xürrəmilər üzərinə göndərdi, hürrəmilər Həmədan yaxınlığında bu qüvvə ilə döyüşdə məğlub olsalar da, Babək taktiki gediş edərək Hürrəmi ordusunun bir qismini Azərbaycan ərazilərindən kənarda yerləşən İsfahan şəhərini almaq üçün göndərdi. Xürrəmi ordusu İsfahanı ərəb qoşunlarından təmizlədi. Bu hadisə onu göstərir ki, Azərbaycanın hökmdarı olan Babək artıq xilafətlə istənilən formada barışığın və dinc yanaşı yaşamağın mümkün olmadığını qəbul etmiş, birbaşa xilafətin ərazilərinə hücuma keçməyi və Abbasilərin dövlətçilik təməllərini sarsıtmağı qərara almışdı.
Bəzz qalasının süqutundan sonra Babəkə Abbasi xəlifəsi tərəfindən qızıl möhürlü fərman göndərilməsi də diqqət yetirilməsi vacib olan bir nüansdır, belə ki, adi bir üsyan başçısına, üstəlik qüvvələri zəiflədilmiş və resursları tükədilmiş bir adama qızıl möhürlü fərman göndərilməsi ağlasığmazdır. Xəlifənin bu addımı, aydın məsələdir ki, heç də onun Babəkə simpatiya ilə yanaşması yaxud aşırı humanistlik nümayiş etdirməsi demək deyildi, bu, Babəkin özünün istər-istəməz hökmdar qismində görülməsindən irəli gələn addım idi – yalnız bir hökmdara bu cür təntənəli şəkildə xəlifə fərmanı göndərilə bilərdi. Bu yanaşmamızın doğruluğunu Babəkin əsir alınaraq xilafət paytaxtı Samarraya gətirilməsi hadisəsi də təsdiqləyə bilər. Təbəri "Tərix əl-rüsul və-l-müluk" əsərində, İmadəddin ibn-Kəsir "Əl-bidayə və-n-nihayət" əsərində, Mirxond Bəlxi "Rövzət-əs-səfa" əsərində, Məsudi "Müruc-əz-zəhəb" əsərində qeyd edirlər ki, Babək hökmdarlara məxsus dəbdəbə ilə geyindirilmiş, başına hökmdarlarda tez-tez müşahidə olunan, xəzlə əhatə olunmuş şiş papaq qoyulmuş, məxsusi bəzədilmiş olan nəhəng bir filə mindirilmişdi. Babəkin əsir götürülmüş oğlanlarına xəlifənin öz geyimlərini geydirməsini, onların hərəsini bir atın belinə mindirməsini və şəxsən hər bir atın ayağına ləl-cəvahirat bağlayaraq onları anaları ilə birlikdə azad etməsini biz dövlətə asi olmuş adi bir üsyançıya göstərilən nəvaziş kimi qəbul edə bilmərik, bu, məntiqdən kənar olardı. Bu addım yalnız hökmdar yaxud əsilzadə kimi qəbul edilən adamın özünə və ailəsinə xəlifə səviyyəsində nümayiş etdirilən etiket (süni də olsa) kimi dəyərləndirilə bilər.
Babəkin hökmdar olması fikrini dəstəkləyən tədqiqatçılar adətən əks fikirdə olanların belə bir sualı ilə üzləşirlər – Babək müstəqil bir dövlətin hökmdarı olubsa, niyə 22 il ərzində öz adına pul sikkəsi kəsdirməyib? Doğrudan da, ilk baxışda məntiqli və maraqlı sualdır. Lakin bu sualın cavabını verərkən ilk növbədə onu qeyd etmək lazım gəlir ki, Babəkin əsas fəaliyyət məkanı olan Güney Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar aparmaq uzun müddətdir ki, İran hökumətinin icazə verməməsi səbəbindən müşkülə çevrilib. Belə olduğu halda, heç kim əminliklə deyə bilməz ki, Babəkin bir hökmdar kimi pul sikkəsi yox idi. Faktı bu cür söyləmək lazımdır ki, müxtəlif maneə və əngəllər ucbatından güney Azərbaycan ərazilərində, ələlxüsus, Bəzz nahiyəsində arxeoloji qazıntılar aparmaq mümkün olmadığına görə bu günədək Babək Xürrəminin adına kəsilmiş hər hansı pul sikkəsi hələ ki aşkara çıxarılmamışdır. Digər tərəfdən, Babəkin öz adına pul sikkəsinin olmamasını da izah edə biləcək üç ciddi səbəbi görməzlikdən gəlmək olmaz, bu səbəblərə toxunmaq lazımdır:
1. Babəkin vətən torpağını işğaldan qorumaq məqsədilə apardığı bitib-tükənməyən savaşlar, onun xalq ordusu üçün silah əldə etmək, lokal xarakterli gündəlik çatışma və vuruşların baş verməsi, hətta Babək istəsəydi belə, onun pul sikkəsi buraxdırmasına çətin ki imkan verəydi. Təkcə Afşin Hidr ibn Kavus və onun çoxsaylı qoşun sərkərdələri ilə ayrı-ayrılıqda aparılan gündəlik savaşlar iki il yarımdan artıq çəkib. Bundan əvvəlki xilafət sərkərdələri ilə də eyni dərəcədə gərgin savaşlar yaşanıb. Bu cür gərgin bir durumda olan hər hansı bir hökmdarın pul sikkəsi buraxdırması müşkül işdir, ən azı böyük xərc çəkilərək kəsdirilən sikkələrin həmin hökmdarın hökmünün işlədiyi bütün ərazilərdə dövriyyəyə buraxılması qədər çətin, hətta bəlkə qeyri-mümkün bir işdir. Bu qədər çoxsaylı işğalçı orduların cavabını verə bilmək üçün külli miqdarda silah düzəldilməsi lazım gəldiyi bir halda, Babəkin öz adına sikkə buraxdırmaq üçün pul ayırması ağlabatan görünmür.
2. Babəkin İslamın sufi yolunda olduğunu bir çox mənbələr qeyd edir, sufilikdə isə insanın şəxsi "mən"i arxa plana keçməlidir. Belə olduğu halda, Babək niyə öz adına pul sikkəsi buraxdırmalı idi ki? İslam dünyasının hər yerində istifadə edilən pul vahidi, ola bilər ki, Babək üçün də keçərli olmuşdur və Babək bu cür, necə deyərlər, ikinci dərəcəli məsələyə diqqət ayırmağı artıq hesab etmişdir.
3. Babək 14 mart 838-ci il tarixdə Samirə şəhərində vəhşicəsinə edam edildikdən və guya İslamın qəddar düşməni kimi elan olunduqdan sonra onun öz adına buraxdırmış olduğu pullar da dövriyyədən yığışdırıla və ya müsadirə oluna bilərdi. Dəyərini itirən hər hansı pul vahidi, hər halda, heç bir dövrdə insanlara gərək olmur. Nəzərə almaq lazımdır ki, bir ucu orta Asiyada, digər ucu Afrikanın şimalında olan bir dövlət hər halda onun işğalından azad olmaq üçün 22 il dirəniş göstərmiş bir ölkənin Bəzz adlı böyük başkənd-qalasını yerlə-yeksan edərək xəritədən silibsə, bu qüvvə üçün düşmən bir hökmdarın adına kəsilmiş pul vahidini dövriyyədən yığışdırıb müsadirə etmək elə də çətin bir iş deyildi.
Babəkin rəhbərliyi altında 816-cı ildən başlayaraq geniş vüsət almış Xürrəmilər hərəkatının Azərbaycan ərazilərinə nəzarəti ələ keçirməsi ilə faktiki olaraq qurulmuş olan Xürrəmilər dövlətinin ideya əsasları əsasən İslami yönümlü olsa da, ortodoksal İslama yox, heterodoks İslama mənsub olmaqla Abbasi sarayının rəsmi məzhəbi olan Mötəziliyyəyə qarşı idi. Və bu dövlətdə şəriət qanunları dövlətin idarə olunmasında heç də mühüm rola malik deyildi. Bunu isbatlayacaq kifayət qədər fakt tərəfimizdən "Babək və Hürrəmilik: yalanlar və gerçəklər" adlı kitabda sadalanmışdır. Bu gün ortaya daha bir məntiqi sual çıxmaqdadır: Xürrəmilər dövlətini tarixdə ilk türk-müsəlman dövləti olaraq qəbul edə bilərikmi və bunun üçün əldə hansı ciddi əsaslar vardır?
İlk əvvəl onu bildirək ki, tarix elmində ilk türk-islam dövləti olaraq Qaraxanlılar dövlətinin qəbul edilməsi fikri yanlışdır. Çünki bundan çox-çox əvvəl İslam xilafətinin təsir dairəsində olan torpaqlarda türk sülalələrinin qurmuş olduqları dövlət qurumlarının mövcudluğu faktı vardır. Bu sırada Azərbaycanda IX əsrin II yarısından etibarən siyasi səhnəyə çıxmış olan Sacoğulları (Sacilər) dövlətini xatırlamaq kifayət edər. Lakin Xürrəmilər hərəkatının 816-cı ildən etibarən yenidən vüsət alaraq genişlənməsi və qarşısıalınmaz qüvvəyə çevrilməsi ilə İslam coğrafiyasında müstəqil bir dövlət qurulmuşdur ki, bu faktı isbatlayacaq dəlillərdən bəzilərini bundan əvvəl qeyd etdik. Bu dövlətin təməl prinsiplərinin Xürrəmilər hərəkatının və cərəyanının ideya prinsipləri ilə eyniyyət təşkil etməsi aydındır və heç bir şübhə doğurmur. O zaman Xürrəmilər hərəkatının ideyalarında ən ümdə yeri tutan prinsiplərin milli təşəkkül, türk özünüdərki və islam inancından ibarət olmasını təsdiqləyə biləcək faktları da demək lazımdır ki, Xürrəmilər dövlətinin təməl prinsiplərinin türk-islam sintezinə əsaslanması tezisinin ciddi əsaslara malik olması üzə çıxsın.
Xürrəmilərin milliyyətçi dünyagörüşünə sahib olmalarını təsdiqləyən faktlar çoxdur, lakin bunun ən bariz nümunəsinə İbn Vazeh Yəqubinin "Tarixi-Yəqubi" əsərində rast gəlmək mümkündür: "Sonra o, (xəlifə əl-Məmun nəzərdə tutulur) Hatim ibn Hərsəmə ibn Əyunu Ərminiyyəyə vali təyin edir. O, ölkəyə gəlir və mütəzililərlə ifrat milliyyətçilər arasında qalmış olur. Onlar bir-biri ilə elə vuruşurlar ki, az qala məhv olacaqdılar, sonra barışırlar. Hatim ibn Hərsəmə elə bir neçə gün ölkədə qalmışdı ki, ona atası Hərsəmənin ölüm xəbəri və onun necə şəraitdə ölməsi çatır". Burda söhbət xilafət dövründə "Ərminiyyə" adlandırılan quzey Azərbaycan torpaqlarında xəlifə Məmun dövründə hakim mötəziliyyə cərəyanının tərəfdarları ilə onlara qarşı etiraz çıxışları edən ifrat milliyyətçilərin olduqca sərt qarşıdurmasından gedir. İfrat milliyyətçi adlanan cinahın mənsublarının məhz Xürrəmilərdən ibarət olması tarix yazarlarının qeydlərindən də aydın görünməkdədir. Əks təqdirdə bu cinahın mənsubları Xürrəmilərdən ayrı bir qüvvə olaraq daha ətraflı və məxsusi olaraq qeyd olunardı, İbn Vazeh Yəqubi isə öz əsərində 212-ci hicri ilində (827–828-ci illərdə) baş verən hadisələrə və Xürrəmilərin fəaliyyətinə toxunarkən bu hadisəni qeyd edir. Deməli, Xürrəmilər məhz Azərbaycanın milliyyətçi qüvvələri idi ki, bölgəyə nəzarəti əllərinə keçirmiş, Abbasi ordularını ard-ardına məğlub etmiş, müstəqil dövlət qurmuşdular.
Babək başda olmaqla Xürrəmilərin İslam inancına sahib olmaları və imanlı müsəlmanlar olaraq da İslam adından sui-istifadə edən xilafət sarayının zülmünə qarşı cihad etmələri ilə bağlı faktlar müxtəlif mənbə məlumatlarına istinad edilməklə "Babək və hürrəmilik: yalanlar və gerçəklər" adlı kitabımda sadalanmışdır. Xürrəmilərin məhz heterodoks İslamın bir qolu olduqları sözügedən faktlarla öz təsdiqini tapmaqdadır. Azərbaycan tarixində bu cür türk milli özünüdərk məfkurəsinə əsaslanan və İslamın heterodoksal yönümünə uyğun prinsiplərə dayanan dövlət qurulması hadisəsinə Xürrəmilərdən təxminən yeddi əsr sonra – Səfəvi Qızılbaş dövlətinin qurulması dönəmində də rast gəlinmişdir, bu üzdən Xürrəmilər dövlətinin ideoloji tərəflərini dəqiq müəyyən etmək üçün onu sonrakı dövrlərlə də müqayisə etmək və paralellər aparmaq lazım gəlir. Azərbaycan Səfəvi-Qızılbaş dövlətinin təməl prinsiplərinin özülü hələ bu dövlət qurulmamışdan əvvəl – Qızılbaşların mürşidi Şeyx Cüneydin və oğlu Şeyx Heydərin zamanında qoyulmuşdu. Şeyx Heydərin təliminin Hürrəmilik ideyaları ilə nə dərəcədə bağlı olduğunu isə müxtəlif mənbələrdən bilmək olar. Sözügedən mənbə məlumatlarından birini bu yazıda xatırlamaq, məsələyə aydınlıq gətirməyə kömək edər.
Fəzlullah ibn Ruzbehxanın fikrincə, "Şeyx Heydər öz müridlərinə Babəkin dini qayda-qanunlarını təbliğ edirdi". Burdan belə bir nəticə hasil edə bilərik ki, Şeyx Heydər oğlu Şah İsmayılın qurduğu Səfəvi Qızılbaş dövləti öz dini-ideya məzmununa görə məhz Babəkin qurmuş olduğu Hürrəmilər dövlətinin məntiqi davamı olmaqla onun təməl prinsipləri ilə eyniyyət təşkil edirdi.
Yuxarıda sadalanan tarixi mənbə məlumatları və bir sıra tarixi faktlar onu söyləməyə əsas verir ki, Babək Abbasilərin yürütdüyü siyasətə qarşı xalq-azadlıq hərəkatının öndəri olmaqdan əlavə, həmçinin, bu hərəkatın nəticəsi kimi bölgədə ortaya çıxmış, türk-islam düşüncəsinə əsaslanan müstəqil Xürrəmilər dövlətinin də hökmdarı olmuşdur. Mənbə müəllifləri bu dövlətin ismini o səbəbdən öz əsərlərində qeyd etməmişlər ki, ilk növbədə iqtidarda olan işğalçı Abbasi xanədanı mənsubları bunu yazmağı qadağan etmişlər. Sonrakı yüzilliklərin tarix yazarları isə Babəkin başçılıq etdiyi Xürrəmilər hərəkatı və Xürrəmilər dövləti barədə yazdıqları qeydlərdə özlərinə əziyyət vermədən, sadəcə olaraq özlərindən əvvəlki dövrlərin saray tarixçilərinin qərəzli məlumatlarına istinad etməyi daha doğru hesab etmişlər.
Babəkin hökmdarı olduğu Xürrəmilər dövləti barədə ilk növbədə bunları demək olar ki, bu dövlət Azərbaycan türklərinin 816-cı ildə yenidən baş qaldıran milli-azadlıq hərəkatının məntiqi nəticəsi kimi təxminən 820-ci ildə meydana çıxmışdır. Azərbaycan Xürrəmilər dövlətinin banisi olan Babək Xürrəminin konkret ərazilərdə idarəetmə sisteminə malik olması bunu söyləməyə əsas verir. Xürrəmilər dövlətinin təməlində dayanan ideoloji prinsiplər türklük və heterodoks islam düşüncəsi idi, dövlət şəriət qanunları ilə idarə olunmurdu. Qonşuları Xəzər xaqanlığı ilə Bizans imperiyasının tənəzzül dövrünə təsadüf edən Xürrəmilər dövləti mövcud olduğu 22 il ərzində İslam dini adı altında İslama tamamilə zidd mövqe tutan və ərəb imperializmi düşüncəsi ilə işğal siyasəti yürüdən Abbasilər dövlətinin davamlı təhdid və müdaxiləsi ilə baş-başa qalmış, özünümüdafiə məqsədilə bu işğalçı dövlətlə arasıkəsilmədən müharibələr aparmalı olmuşdur. Bu müharibələr zamanı Azərbaycan Xürrəmilər dövlətinin orduları hökmdar Babəkin başçılığı altında uzun müddət nəinki vətən torpaqlarını yadellilərin təcavüzündən qorumuş, hətta Abbasilər xilafətinin bir sıra digər əraziləri (Xorasan, İsfahan, Təbəristan və s.) üzərində nəzarəti zaman-zaman ələ keçirmişdir.
Bir sıra tarixçilərimiz ilk türk-islam dövlətinin Volqa Bulqarlarının dövləti olması fikrini müdafiə etməkdədir. Bu fikirdə az da olsa həqiqət payı vardır. Lakin onu nəzərə almaq lazımdır ki, Volqa Bulqarlarının dövləti yaranışında İslam inancına söykənməmişdi, sonradan İslam dinini qəbul etməklə öz təməl prinsiplərində dəyişiklik etmişdi. Babəkin qurucusu olduğu Xürrəmilər dövləti isə məhz türklük və islam düşüncəsi üzərində qurulmuş dövlət idi, bu baxımdan Xürrəmilər dövlətini çəkinmədən ilk türk-müsəlman dövləti olaraq qəbul etmək mümkündür. İnanmaq olar ki, bu səmtdə aparılacaq gələcək tədqiqatlar Xürrəmilər dövləti ilə bağlı daha qaranlıq məqamları üzə çıxarmaqla yanaşı, onun türklük və İslam prinsipləri üzərində bərqərar olması fikrini də möhkəmləndirəcəkdir.
Babək Xürrəmi Vətən tarixşünaslığında
Müasir dövrdə həyatın müxtəlif sahələrində baş verən qloballaşma ilə birlikdə milli dərketmə və milli kimlik ətrafında müzakirlərin daha intensiv şəkil aldığı müşahidə olunur. Milli kimliyin dərk edilməsi üçün zəruri faktorlardan biri Vətən tarixinin keçmiş səhifələrinin dərindən, şüurlu şəkildə öyrənilməsidir. Məhz bu baxımdan tariximizin bir sıra səhifələri daha dərindən öyrənilməli, bəzi hallarda əvvəlcədən uydurulmuş saxta konsepsiyalardan imtina edilməlidir. Azərbaycanın ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərin rolu ilə bağlı məsələlər də bu qəbildəndir. Bu baxımdan uzaq və yaxın keçmişdə tariximizin müxtəlif mərhələlərində mühüm rol oynamış, özündən sonra dərin iz buraxmış şəxsiyyətlərin fəaliyyəti konkret faktlar əsasında yenidən və daha dərindən araşdırılmalıdır.
Azərbaycan tarixinin ən mühüm mərhələlərindən biri onun Ərəb Xilafətinin tərkibində olduğu (VII – IX əsrlər) dövrdür. Bu dövrün özündən sonra ən böyük iz buraxmış şəxsiyyəti isə şübhəsiz, Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri Babəkdir. Xürrəmilər, onların rəhbərləri Əbu İmran, Cavidan və Babək haqqında tarixi mənbələrdə bir sıra məlumatlara rast gəlinir. Bu hərəkat haqqında, xüsusilə onun ən məşhur rəhbəri sayılan Babək, və onun fəaliyyəti haqqında bir sıra Vətən və xarici ölkə tədqiqatçılar tərəfindən müəyyən fikirlər söylənilmiş, müxtəlif dövrlərdə fərqli mülahizələr irəli sürülmüşdür.
Azərbaycan tarixçilərindən Z. M. Bünyadov, N. M. Vəlixanlı və başqaları öz əsərlərində Xürrəmilər hərəkatının mahiyyəti və onu rəhbəri Babəkin fəaliyyəti haqqında xüsusi olaraq bəhs etmişlər.
Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, Babək haqqında araşdırmalar aparmış tədqiqatçların böyük əksəriyyətinin əsərlərinin ana xəttini Babəkin cəsur və yenilməz qəhrəman obrazı təşkil edir. Bununla, belə onların bir çoxlarının əsərlərində bir sıra sübyektiv yanaşmalara yol verilmiş, Babəkin fəaliyyətinin yalnız zahiri cəhətlərinə diqqət yönəldilmiş, mənbələrdə rast gəlinən məlumatlara tənqidi münasibət bildirilməmişdir.
Maraqlı cəhət budur ki, Sovet hakimiyyəti dövründə İslam dinini gözdən salmaq üçün Babək obrazından istifadə edilirdi və o, İslam dininin qatı əleydarı kimi qələmə verilirdi. Hal-hazırda isə əksinə, Babəki gözdən salmaq üçün onun yalnız İslam əleydarı olması kimi səthi yanaşmalar ön plana çəkilir. Əlbəttə, hər iki yanaşma tərzi kökündən yanlışdır və mənblərdə rast gəlinən faktların elmi şəkildə araşdırılmamasından qaynaqlanır. Digər tərəfdən bu ayrı-ayrı şəxslərin sırf ideoloji yanaşma tərzi ilə bağlıdır.
Babək və onun fəaliyyəti haqqında məlumatları əsasən, ərəbdilli mənbələrdən əldə etmək mümkündür. Lakin bu mənbələrdə bir sıra yalanlara və adi həqiqətlərin təhrifinə yol verilir. Digər tərəfdən ərəbdilli müəlliflərin özləri də bilmədən Babək və hərəkat iştirakçıları haqqında bəzi həqiqətləri etiraf edirlər. . .
Babəkin tarixi şəxsiyyət kimi həqiqi obrazını ilk dəfə Z. M. Bünyadov öz monoqrafiyasında əks etdirməyə çalışmış və buna böyük ölçüdə nail olmuşdur. O, yazır ki, tarix elmində Babəkilər hərəkatı Abbasilər dövlətinin parçalanmasına səbəb olan siyasi qüvvələrdən biri və möhtəşəm xalq hərəkatı kimi təqdim edilir. Lakin bu, Babəkin rəhbərlik etdiyi hərəkatın və Babəkin özünün tarixi rolunu yalnız təhrif edilmiş şəkildə göstərir. IX əsrdə Azərbaycan xalq kütlələrinin hərəkatını üsyan kimi qiymətləndirmək azdır. Bu, Azərbaycan xalqının qüdrətli azadlıq müharibəsi idi.
Xatirəsi
- Naxçıvan Muxtar Respublikasının rayonlarından biri Babəkin adını daşıyır.
- Babəkin Naxçıvan şəhəri, Babək rayonu və Xaçmaz şəhərində heykəlləri qoyulmuşdur.
- Babəkin adı Bakı və Gəncə şəhərlərində prospektə verilmişdir.
- 1979-cu ildə "Mosfilm" kinostudiyası ilə birlikdə Eldar Quliyevin rejissorluğu ilə Babək haqqında film çəkmişdir.
- 1996-cı ildən başlayaraq hər il Babəkin doğum günü kimi qeyd edilən 26 iyun tarixində Güney Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri Bəzz qalasına yürüş keçirirlər.
- Azərbaycan bəstəkarı Aqşin Əlizadə 1979-cu ildə şərəfinə Babək baletini bəstələmişdir.
- Xalq yazıçısı Ənvər Məmmədxanlı "Babək" romanını yazmışdır. "Babək" filmi də onun ssenarisi əsasında çəkilmişdir.
- Cəfər Cabbarlının "Od gəlini" faciəsinin qəhrəmanı Elxanın prototipi də Babəkdir.
- Azərbaycan yazıçısı Taleh Şahsuvarlının 2009-cu ildə çapdan çıxan "" tarixi metaromanında Babəkdən bəhs olunub
- Akif Əli Babəkin şərəfli mübarizəsindən bəhs edən "Azman" əsərini yazmışdır (2013)
Ədəbiyyat
- Səid Nəfisi. Babək. Bakı, 2010
- Ziya Bünyadov, AZƏRBAYCAN VII–IX ƏSRLƏRDƏ
- Azərbaycan tarixi (7 cilddə). II cild. Bakı: 2006,
- Tomar — Babək, Bakı, 1993
- Vəlixanlı N. M. Ərəb Xilafəti və Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1993, 157 s.
- Ceyhun Bayramlı. Babək və hürrəmilik : yalanlar və gerçəklər; elmi red. V. Zifəroğlu ; red. A. Turan. — Bakı : Kitab aləmi NPM, 2011. — 452 s.
- Ceyhun Bayramlı.Təhrif edilmiş tarix : Babək və Hürrəmilər olduğu kimi: [fars dilindən tərc.]; elmi red. V. Zifəroğlu ; ön sözün müəl. A. İsgəndərov ; red. A. Turan. - Bakı : Elm və Təhsil, 2014. - 256 s.
- Ламия Кафар-заде. Вопросы раннесредневековой истории Азербайджана в англоязычной историографии. Баку: ИПО Турхан, 2017, 248 с.
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2014-12-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-04-16.
- Vardapet Vardan — Ümumi tarix, səh 101
- Moisey Kalankatlı — Alban ölkəsinin tarixi
- Stepannos Orbelian-Sünik tarixi, XXXIII fəsil, səh. 95–97
- İbn ən-Nədim Fihrist. Leypsiq. 1871, s. 406
- Elşən Cəfərov. Kimdir əslində Babək? [ölü keçid]
- İbnTəqriberdi. Ən-Nucmi əz-zahirə, səh. 577
- Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild
- Ət-Təbəri, III, səh. 1015
- əl-Məsudi. Muruc, VII, səh. 130
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 121.
- П. К.Жузе. папак и папакизм, стр. 209–210
- Əl-Fihrist, səh.400–480
- Ət-Təbəri, III, səh. 1039
- Əl Yəqubi, II, səh. 564
- Ət-Təbəri, III, səh. 1070
- Ət-Təbəri, III, səh. 1072, 1233
- Əl-Yəqubi, II, səh. 565
- Siyasətnamə, səh. 225
- ət-Təbəri, III, səh. 1101
- İbn Miskəveyh, VII, səh. 463
- Ət-Təbəri, III, 1072
- Ət-Təbəri, III, 1163–1165
- Ət-Təbəri, III, səh. 1164
- Vəlixanlı N. M. Ərəb Xilafəti və Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1993, s. 74
- Ət-Təbəri, III, səh. 1165
- Ət-Təbəri, III, səh. 1171
- Əz-Zəhəbi, səh. 384
- Ət-Təbəri, III, səh. 1232–1233
- əl-Müqəddəsi. Kitab əl-bəd, səh. 115
- Ət-Təbəri, III, səh. 1195
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 169
- Ət-Təbəri, III, səh. 1197
- Əd-Dinəvəri, səh. 400
- əl-Yəqubi, II, səh. 578
- əl-Məsudi. Muruc, VII, səh.124
- əl-Bağdadi, səh. 117
- İbn əl-İbri, səh. 241
- Ət-Təbəri, III, səh. 1219
- əl-Məsudi. Tənbeh, səh. 124–125
- Z. M. Bünyadov. Qala şəhəri Bəzzin yerini müəyyənləşdirmək haqqında, səh. 20–21.
- Ət-Təbəri, III, səh. 1234
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 339
- Ət-Təbəri, III, səh. 1231, 1235
- Chronique de Tabari, IV, p. 532
- Ət-Təbəri, III, səh. 1235
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 310–312
- Əbu Səid əl-Qərdizi. Zeyn əl-əxbar. Tehran, 1333, səh. 50
- Ət-Təbəri, III, səh. 1220
- Ət-Təbəri, III, səh. 1220–1221
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 334.
- Ət-Təbəri, III, səh. 1221–1222
- Tarix əs-Salihi, vər. 56.
- Histoire de la Siounie, p. 95–96
- V. Minorsky. Caucasica, V, p. 504
- V. Minorsy Studies in Caucasian History, p. 69.
- Ət-Təbəri, III, səh. 1223
- əl-Məsudi. Muruc, VII, səh. 125
- İbn əl Əsir, VI, səh. 335.
- C. J. F. Dowsett, p. 459,460.
- Vardan səh. 101
- Ət-Təbəri, III, səh. 1228
- C. J. F. Dowset, p. 460
- Əl- Müqəddəsi Kitab əl-bəd, səh. 117–118
- Ət-Təbəri III, səh. 1232
- Ət-Təbəri, III. Səh. 1228
- Ət-Təbəri, III. Səh. 1229
- Əl-Məsudi. Muruc, VII, səh. 126
- Ət-Təbəri, III, səh. 1231
- əl-Məkin, səh. 141–142
- İbn Təqriberdi, səh. 659
- əl-Məsudi Muruc, VII, səh. 129–130
- Ət-Təbəri, III, səh. 1233
- əl-Müqəddəsi, səh. 115
- əl-Məsudi Tənbeh, VIII, səh. 353
- Z. M. Bünyadov-Azərbaycan VII–IX əsrlərdə, Bakı, 2007
- B. Miyr, səh. 527
- Мирза Казем-бек. Баб и бабиды, стр. 152
- G. N. Sadigni. Le Mouvements religieux iraniens, p. 229–280
- B. Spuler. Iran in fruhis la mis hen Zeit, s. 200–204
- E. Bosworth. The Rise of the Karamiyyah in Khurasan, p. 5.
- Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar (tərtibçi və redaktor: Süleyman Əliyarlı), Bakı, "Çıraq", 2007, s. 112–113
- Ziya Bünyadov, "Azərbaycan VII–IX əsrlərdə", Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 335, 400–401
- Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, Bakı, "Nurlan", 2005, s. 58
- Ziya Bünyadov, "Azərbaycan VII–IX əsrlərdə", Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 403
- Ziya Bünyadov, "Azərbaycan VII–IX əsrlərdə", Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 335
- Səid Nəfisi, "Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin", Bakı, "Örnək", 1990, s. 24
- Səid Nəfisi, "Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin", Bakı, "Örnək", 1990, s. 30
- Səid Nəfisi, "Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin", Bakı, "Örnək", 1990, s. 9
- Osman Turan, "Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi", I–II c., İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1993, s. 122
- Səid Nəfisi, "Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin", Bakı, "Örnək", 1990, s. 37
- Moisey Kalankaytuklu, "Albaniya tarixi", Mxitar Qoş, "Alban salnaməsi", Bakı, Elm, 1993, s. 287
- Ziya Bünyadov, "Azərbaycan VII–IX əsrlərdə", Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 316
- Stepannos Orbelian, Sünik tarixi, XXXIII fəsil, s. 95–97
- Moisey Kalankaytuklu, "Albaniya tarixi", Mxitar Qoş, "Alban salnaməsi", Bakı, Elm, 1993, s. 288, 316
- Səid Nəfisi, "Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin", Bakı, "Örnək", 1990, s. 48
- Səid Nəfisi, "Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin", Bakı, "Örnək", 1990, s. 37, 90–91, 113
- Səid Nəfisi, "Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin", Bakı, "Örnək", 1990, s. 106
- Abdülkahir el-Bağdadi, "Mezhepler arasındaki farklar" (El-Fark Beynel-Fırak), Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, s. 206
- Səid Nəfisi, "Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin", Bakı, "Örnək", 1990, s . 14, 18
- Abdülkahir el-Bağdadi, "Mezhepler arasındaki farklar" (El-Fark Beynel-Fırak), Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, s. 207
- Ceyhun Bayramlı, "Babək və hürrəmilik" (yalanlar və gerçəklər), Bakı, Kitab Aləmi, 2011, s. 392–393
- Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, Bakı, "Nurlan", 2005, s. 150
- Ziya Bünyadov, "Azərbaycan VII–IX əsrlərdə", Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 358
- Bünyadov Z. M. Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. Bakı, Elm, 1989, c. 213–272
- Vəlixanlı N. M. Bir daha xürrəmilər, babəkilər və onların ideya sələfləri və xələfləri haqqında // Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1997, № 1–4, s. 87–97.
- Bünyadov Z. M. Azərbaycan VII–IX əsrlərdə, s. 35.
- Bünyadov Z. M. Azərbaycan VII–IX əsrlərdə, s. 32.
- "Arxivlənmiş surət". 2017-10-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-16.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-07-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-16.
- http://bakitebriz.azeriblog.com/2010/06/26/guney-azerbaycan-bezz-qalasina-yurushe-hazirlashir-2[ölü keçid]
- . 2007-07-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-16.
Babək incəsənətdə
- Babək (film, 1979)
- "Dar ağacı" teatr tamaşası (1986)
- Babək (balet)
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Oktay Quliyev — Natiq Rəhimov / Babək kimdir?
- Babək filmi
- Babək Xürrəmi filmi
- Güney Azərbaycan Milli hərəkatı Babək qalasına yürüşə hazırlaşır 2006-10-04 at the Wayback Machine
- Babəkin ad günü Urmiyada göyə fişənglər atılıb 2008-08-29 at the Wayback Machine
- Bəzz qalasına yürüş kompakt diskə yazılıb 2004-09-16 at the Wayback Machine
- İran Güneydəki abidələri "erməniləşdirir" 2010-06-20 at the Wayback Machine
- Babək və Azərbaycan
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediyada bu adli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Babek ad Babek ve ya Babek Xurremi ve ya Babek Xurremdin fars بابک خرمدین 1 iyul 798 اردبیل yanvar 838 Semerra Selaheddin muhafezesi Xurremiler herekatinin rehberi Ereb Xilafetine qarsi Cenubi Azerbaycandaki azadliq muharibesine rehberlik etmis serkerde adi Bapak Hay menbelerinde Bab Baban kimi de qeyd edilir BabekBabekin Sadiq Serifzade terefinden cekilmis bedii portreti Azerbaycan Tarix MuzeyiSexsi melumatlarDogum tarixi 1 iyul 798 0798 07 01 Dogum yeri اردبیل Erdebil sehristani Erdebil ostani IranVefat tarixi yanvar 838 39 yasinda Vefat yeri Semerra Selaheddin muhafezesi IraqVefat sebebi isgence Vikianbarda elaqeli mediafayllarBu adin diger istifade formalari ucun bax Babek deqiqlesdirme HeyatiBabekin heyat ve fealiyyeti ile bagli olan baslica eser eseridir Dovrumuze qeder gelib catmamis bu eser haqqinda X esr ereb muellifi Ibn Ishaq en Nedim ozunun eserinde melumat vermisdir O teqriben 798 ci ilde Erdebil yaxinligindaki kendinde dogulmusdur Onun atasinin adi idi Ebu Henife Dinaverin adli eserinde ise bele yazir Babek Ebu Muslimin qizi Fatimenin oglu Muteherrin ovladindan biridir Ve xurremiyiden olan Fatimiye qebilesi ona mensubdur Bu ad sirf ereb menseli oldugundan bele guman edilir ki o muselman olub Babekin atasi Azerbaycanda yasayir ve bitki yagi alveri ile mesgul olurdu Babekin anasi ile de o yag satarken Bilalabad kendinde tanis olmusdu Abdulla evlendikden sonra da Azerbaycanin her yerinde yag alveri edirdi Bir defe Erdebil yaxinliginda iken quldurlarin hucumuna meruz qalir ve eve qayidandan sonra aldigi yaralardan vefat edir Onun dul qadini iki usagi Hesen ve Abdulla ile tek qalir Boyuk oglu Hesen sonralar Babek adi ile meshurlasir Babek on yasina catanda anasina komek etmek ucun naxira gedir Bir nece il sonra Babek karvanlara qosulub Azerbaycanin her terefini gezir Bu gezintiler zamani olkenin cografiyasina yaxindan beled olmasi sonralar ona ereblerin nizami ordulari ile vuruslarda cox komek eleyir Az sonra Babek Tebrize gedir Burada xurremilerin telimi ile tanis olur On sekkiz yasinda Tebrizi terk ederek anasinin yanina Bilalabada qayidir Bilalabad yaxinligindaki Bezz adlanan kecilmez dag qalasinda varli vilayet hakimi Cavidan ibn Suhrek deye cagrilan bir xurremi yasayirdi O yerli xurremi teskilatina basciliq edirdi adli qonsu feodalla o da xurremi idi daimi dusmenciliyi Cavidani hemise doyus hazirligi veziyyetinde saxlayirdi Bir defe qis vaxti Zencanda mal qarasini satib qalaya qayidarken Cavidan yolda qar firtinasina dusur Onun destesi siginmaqdan otru Bilalabada donur ve tesaduf uzunden Babekin anasinin evine dusurler Babekle gorusu Cavidani berk teeccublendirir O ucqar kenddeki bu kasib kendli daxmasinda oz yasindan cox cox qabaga getmis bele yuksek ferasetli bir cavanla rastlasacagini gozlemirdi Buna gore de gotur qoy etmeden Babeki oz destesine devet edir Babek anasinin tenhaligini sebeb getirerek bu teklife razilasmir Onda Cavidan Babekin anasina oglunu buraxmasindan otru agiz acir ve ayda ona bes on dirhem gondereceyini ved edir Anasi razi olur ve seher tezden Babek doyuscu yoldaslari ile Bezz qalasina yola dusur Babek buradaki malikanelerin idarecisi islediyi az bir vaxtda Cavidanin ve yoldaslarinin boyuk hormet ve regbetini qazanir Bele ki Cavidan toqqusmalarinin birinde helak olarken onun xanimi doyusculerin hamisini toplayaraq Cavidanin vesiyyetini catdirir Yoldaslarima xeber ver bilirem ki bu gece olmeliyem de ki ruhum menim cismimden Babekin bedenine kecir Onun ruhuna qovusur ve o sizin yardiminizla ele qudretin sahibi olacaq ki bizim hec birimiz hele yete bilmemisik dunyanin en guclu sexslerini yenecek sizin aranizdaki en magminlar iftixar alcaldilmislar yukselis tapacaq Ereb tarixcisi Mehemmed ibn Ishaq bas verenleri bele tesvir edir Doyusculer xanimdan sorusdular Neye gore olumqabagi o bunlari ozu bize soylemedi O cavab verdi Siz hereniz bir kende sepelenmisdiniz Eger o her birinizin ardinca capar gonderseydi erebler bundan xeber tutar ve onun can uste olmasindan istifade ederdiler Buna gore de o mene tapsirdi ki sizi yigim vesiyyeti esidesiniz ve emel edesiniz Kendliler dediler Danis sagiken biz ona tabe olmusuq olenden sonra da onun iradesinin ziddine getmeyeceyik Dul qadin sozune davam etdi Onun son sozleri budur men bu gece olmeliyem ruhum bu gencin qulluqcumun o Babeki gosterdi cismine qovusacaq Men oz silahdaslarim uzerinde rehberliyi ona vermek qerarina gelmisem Kim buna qarsi cixsa ve menim irademe zidd getse qoy ona lenet olsun Onda hami bir agizdan dedi Biz raziyiq O hamini bir bir cagiraraq dedi Bir tike corek gotur suya batirib ye ve soyle Ey Bebekin ruhu men sene evveller Cavidanin ruhuna inandigim qeder inaniram Sonra Babekin elini eline al eyil ve op Hami bele etdi Bu 816 ci ilde bas verdi FealiyyetiXurremiler herekatina rehberliyi Cavidanin varisi olduqdan sonra o Bezzde yerlesen xurremiler icmasina basciliq edir ve ozune Babek adini goturur Cavidanin dovrunde Azerbaycan bu mubarizenin merkezine Bezz ise xurremilerin paytaxtina cevrilmisdi Xurremi icmasinin rehberi olduqdan sonra Bebek qetiyyetli fealiyyete kecir O oz xurremileri qarsisinda erebleri qovmaq ve edaleti berpa elemek vezifesi qoyur Sertlesdirilmis isare uzre Babekin terefdarlari Bezz qalasinin ehatesindeki butun ereblerin ve onlarin terefinde duranlarin baslarini kesirler Bundan sonra usyan o biri vilayetlere de yayilir Az sonra teqriben butun Azerbaycan erazisi xurremilerin eline kecir Buradan dalga simala Arrana ve Cenub Serqe Cibel ve Xorasana yayilir Babek her yerde eyni ssenari uzre hereket edir Butun tutulmus movqeler dagidilir herbi qarnizon ereb ehalisi ve onlara teref duranlarsa amansizliqla qilincdan kecirilir Babeke qarsi cixan yerli feodallar da mehv edilirler Babekin bele asanliqla ugurlar qazanmasinda Azerbaycani dusmen istilasindan azad etmek arzusunda olan qehreman xalqin boyuk komeyi olmusdur Memun ardicil meglubiyyetlere meruz qaldi ve hakimiyyeti itirmek qorxusu altinda siyasi kursunu deyisib 819 cu ilde paytaxti Xorasandan Bagdada kecirir Xelife Memun Babekin ustune nizami ordu gonderir Lakin is cox qelizlesdiyinden Babeke qarsi doyusmek artiq asan deyildi Memun bes defe ozunun en say secme doyusculerini hucuma gonderir ve bes defe onun serkerdeleri meglub olurlar Memun bir birinin ardinca ali qosun bascilarini deyisib yeni yeni ordular yaratsa da cehdleri neticesiz qalir Babek yenilmezlik sohreti qazanir Memunun Babekin uzerine gonderdiyi ilk qosuna Yehya ibn Meaz ibn Muslum basciliq edirdi Onlarin arasinda ilk doyus 819 cu ilde bas verdi ve tereflerin hec birisi ehemiyyetli qelebe qazanmadi 820 ci ilde Memun onun yerine meshur serkerde Isa ibn Mehemmed ibn Ebu Hemidi teyin edir ve eyni zamanda qerbi Azerbaycan ve Azerbaycan hakimliyini de ona verir Yeni hakim oz qosunu ile dag cigirlarindan kecerek Bezz qalasina dogru irelileyir Babek onu yolda qarsilayaraq ezir Muasirler danisirlar ki hazircavab esgerlerden biri arxasina baxmadan qacan Isadan sorusur Ey Ebu Musa hara bele O ise bele cavab verir Biz onlarla vurusa bilmerik biz ancaq muselmanlari qorxutmaga qadirik Sonraki qosun bascisi Zureyk ibn Eli ibn Sedeq el Ezdi de ugur qazana bilmir Bu illerde Babekin serkerdelik mehareti de uze cixir Sayca az olan ve hec de yaxsi telim gormeyen qosunu ile o yerli seraite derinden beled olmasindan istifade ederek yeni ve agilli taktiki fendler islederek xurremiler herekatinin ciddiliyini hele de yaxsi anlamayan Babekin serkerdelik bacarigini duzgun qiymetlendirmeyen ozunden mustebeh ordu bascilarina asanliqla qelebe calir Nehayet veziyyetin ciddiliyini qiymetlendirmeye mecbur olan Memun gotur qoy etdikden sonra bir nece qosun destesini birlesdirerek tecrubeli serkerde Mehemmed ibn Humeyd et Tusinin serencamina verir ve yene de onu eyni zamanda Ermeniyye ve Azerbaycan hakimi teyin edir Guclu ereb qosununun tezyiqi altinda Babek Bezz qalasina dogru geri cekilmek mecburiyyetinde qalir Qelebenin yaxinda oldugunu zenn eden Humeyd oz qosunu ile qalanin yaxinliginda dusur 829 cu ilin 3 iyununda doyuse girmezden qabaq Babek en say secme doyusculerinden ibaret destesini daglarin arxasinda gizlederek ozu duzengaha baxan qayalardan birinde movqe tutur Babek qayalardan enerek duzengaha gelir ve gergin doyus baslayir Eger Babekin ehtiyatda saxladigi deste olmasaydi bu doyusden kimin qalib cixacagini mueyyenlesdirmek olmazdi Doyusun gergin caginda hemin xurremi destesinin ereblerin arxasindan hucuma kecmesi meseleni hell edir Xilafet ordusu peren peren olub qacisir Mehemmed ibn Humeyd ise olur Bir il sonra ereblerin yeni komandani Ibrahim el Leys ibn Fezl de xurremilere meglub olur Memun teze ordu toplamaq istese de Bizansla muharibe onu Babekle mubarizeden yayindirir Babek bir muddet rahatlasir ve oz daxili problemleri ile mesgul olur Xurremilerin usyani Isfahan Fars ve Kuhistana da yayilir Bu mesele Xorasanda da yetismeye baslayir Babekin qosunlari doyuslerde ele kecirdikleri qenimeti Bezz qalasina aparir Qadinlar kisilerle beraber huquq sahibi kimi uzleri aciq gezir heremxanalarda gizlenmir oz isteklerine gore ere gede bilirler 833 cu ilde xelife el Memun oz taxtina qardasi el Motesimi eylesdirerek dunyadan kocur Qardasina qoydugu vesiyyetde Memun yazirdi Xurremilere gelince onlara qarsi gonderdiyin qosunun basina qetiyyetli amansiz bir adam qoy sebrle ona silah yeni suvari ve piyadalar silahlar gonder Eger bu is cox uzansa ozun en yaxin adamlarinla onlarin uzerine get Et Teberi III 1163 Ibn el Esir VI seh 158 Babekin Babek seherindeki heykeli Motesim hakimiyyete gelen kimi ordunu yeniden qurmaga baslayir baslica olaraq turklerden yigilmis muzdlu qosun teskil edir Bebekin ordusunda da turkler coxluq teskil edirdi Bunlardan biri de qabiliyyetli serkerde Terxan idi Cetin heyat seraitine oyresmis gozel herbciler olan turkler Motesimin Babek uzerinde qelebe calmasinda evezsiz rol oynayirlar Motesim xilafetin paytaxtini Bagdaddan turk ehatesinde yerlesen Samireye kocurur Ordusunu yeniden quran ve teze teze turk desteleri ile mohkemlendiren Motesim Hemedan yaxinliginda Babekle doyuse girir Bu doyusde ereb ordusuna el Cibel hakimi Ishaq ibn Ibrahim ibn Musab basciliq edirdi Babek ozunun enenevi doyus metodunu partizan muharibesi metodunu deyiserek aciq meydanda vurusa girir Tebii ki Babekin telim kecmemis suvari desteleri muzdlu nizami ordunu yene bilmezdi ve meglubiyyete ugramali idi Elli minden artiq kendli doyuscu oldurulur qalanlarsa canlarini qac maqla qurtarirlar Coxlari Roma imperiyasi hududlarina qacib gizlenir Babek ozu de qacib birteher Bezze catir ve yeni desteler toplamaga baslayir Hemedan yaxinligindaki meglubiyyet Babekin nufuzuna ciddi zerbe vurur Motesim oz emirlerinden biri olan Ebu Seid Mehemmede Babekin siginacagini muhasireye almaq giris ve cixis yollarini baglamaq silah erzaq dasinmasina imkan vermemek vaxtile Babekin dagitdigi ereb istehkamlarini berpa etmek emri verir Babekin sursat dalinca gonderdiyi bir nece deste Ebu Seidin qosunlari terefinden darmadagin edilir Bundan sonra xelife xurremilerle haqq hesabi bitirmekden otru yeniden qosun toplanisi kecirerek ordunun basina en istedadli ve cevik serkerdelerden birini Heyder ibn Kavus el Afsini getirir Eyni zamanda onu Azerbaycan Ermeniyye Arran Mugan ve Cibel hakimi teyin edir Babekle Afsinin gorusu 836 ci ilin yazinda Afsin Azerbaycana daxil olur Cetin kecilen dag cigirlari ile dirmanaraq nehayet Bezz qalasina aparan yola cixa bilir Hemedan yaxinligindaki meglubiyyetden sonra Babek aciq doyuse girmir qaladan cixmadan dusmeni gozleyir Qisin axirina dogru Motesim Afsine komeye daha doqquz min turk muzdlusu gonderir Bu desteye turk serkerdeleri Itax ve Cefer ibn Dinar basciliq edirdiler Babekin veziyyeti cetinlesir Bezz qalasina yaxinlasan Afsin oz movqelerini uc qayada mohkemlendirir Qalani uzun muddet muhasirede saxlamaq meqsedile dusergesini daslarla hordurur Afsinin hucumundan qabaq Babek serkerdelerinden birinin basciliq elediyi desteni yaxinliqdaki daga gonderir ve onlar mesede gizlenirler Afsin oz kesfiyyatcilarindan bu hiyleger hereketi bilib gece iken qosunlarini uc terefden Babekin qosunlarinin gizlendiyi meseye yeridir Cefere ise qalaya hucuma kecmek emri verir Sabahisi gun Babekin ordusu tamamile mehv edilir Son gunleri Erebler Bezzi aldiqdan sonra Babek tacir paltari geyib Araz cayindan kecerek Arran terefe qacdi Afsin Babekin qacdigini bilen kimi Azerbaycan Arran Beyleqan ve Irevan xanligi hokmdarlarina xeber verdi ki Babek bir nece adamla dereye catmisdir oradan ise Ermen terefe yollanmisdir ve sizin yaninizdan otub kececekdir Onlara emr etdi ki butun subheli adamlari tutub saxlasinlar Babek Bizans erazisine gedib catmagi dusunurdu cunki Bizans imperatoru ile cox elaqe saxlayirdi Ereb menbelerinde Babekin Feofil ile nece elaqe saxladigi ve Bizansin xurremilere nece tesirli komek gosterdiyi baresinde melumat verilir Et Teberi 837 838 ci illerin hadiselerini serh ederken bildirir Hemin ilde bizanslilarin hakimi Feofil Mixail oglu Zibatra ehalisine hucum ederek onlari esir aldi ve onlarin seherini talan etdi Sonra o suretle muselman qalalarindan kecdi muselman qadinlarini bezileri deyirler ki onlarin sayi min neferden cox idi esir aldi ve eline kecen muselmanlara isgence verdi o esirlerin gozlerini qizmar demirle yandirir qulaq ve burunlarini kesirdi Feofilin Xilafet erazisine hucumu Bezzde muhasire olunmus Babek tam caresiz veziyyetde oldugu baresinde Feofile mektub yazandan sonra baslamisdi cunki Babekin mektubundan sonra erebler Bezzi darmadagin etmisdiler Et Teberi Bizans qosunlarinin qefleten hucumunun sebebini bele de izah edir O Babek olume yaxin olanda oz gucsuzluyunu habele oz qosununun gucsuzluyunu yeqin edende Bizans padsahi Georgi oglu Mixail oglu Feofile yazib bildirdi ki ereblerin padsahi butun ordularini hetta oz derzisi ve aspazi daxil olmaqla butun doyusculerini onun eleyhine gondermisdir bele ki onun qapisinda Bizans serhedinde daha hec kes qalmamisdir Buna gore eger sen onun erazisine soxulmaq istesen bil ki hec kes senin yolunu tutmayacaq ve sene mane olmayacaqdir O Babek Feofile mektub gondererken bele umid edirdi ki bu mektub Bizans padsahini ciddi emeliyyata baslamaga vadar edecek ve bunun neticesinde o ozunun bezi felaketlerinden xilas olacaqdir cunki Motesim onun muqabilinde duran qosunlardan bir hissesini geri cagirib bizanslilarin padsahina qarsi gondermeye mecbur olacaqdir belelikle de onun basi onunla Babekle deyil bizanslilarla qarisacaqdir Babekin muttefiqi Bizans imperatoru Feofil 829 842 Babek Feofilin Xilafete qarsi hucuma kecmesini suretlendirmek ucun hetta yalan vedler vermekden cekinmemisdi Nece olsa da Feofil 100 min neferlik ordu ile ereblerin ustune getdi Et Teberi bildirir ki o Zibatranin ustune hemin Muhemmire ile birlikde getmisdi ki onlar Cibalda usyan edende ve Ishaq ibn Ibrahim ibn Museb onlarla vurusanda bunlarin bir hissesi bizanslilarin yanina qacmisdi onlarin reisi Barsis idi Bizans padsahi onlara teqaud teyin edib onlari evlendirdi ozune esger etdi ve ozunun en muhum isleri ucun onlardan istifade etd i Feofil gec de olsa Babeke qosunla komek etdi ve bu qosunun icerisinde xurremi hisseleri de var idi ola biler imperator usyanin muveffeqiyyetle neticeleneceyi ve Xilafet uzerinde qelebe elde edileceyi halda Babekin terefdarlari icerisinde deyisiklik emele geleceyi umidinde idi Afsin Babeki tutmaq ucun butun yollara desteler gonderdi lakin Babekin izine dusmeyin qizgin caginda birden Xilafet paytaxtindan xelifenin qizil mohuru ile bir mektub geldi Motesim Babeke aman bexs edirdi Afsin bu ehvalatdan lap casib qaldi O Babekin esir edilen boyuk oglunu yanina cagirib dedi Men bunu Emir el Momininden hec gozlemirdim ve onun Babekin indiki veziyyetinde aman haqqinda ona sexsen ozum bir sey yazmaq fikrinde deyilem Lakin Babekin oglu atasina xelifenin mektubunu aparib vermekden imtina etdi Esir dusmus iki xurremi gonderildi Onlar xelifenin mektubundan elave Babekin oglunun mektubunu da apardilar bu mektubda o atasindan xahis edirdi ki xelifenin verdiyi amani qebul edib heyatini saxlasin Oglunun mektubunu oxuyan kimi Babek berk qezeblendi qasidlerden birini oldurdu ve xelifenin mektubunu acmadan ikinci qaside bele dedi Get o fahise oglundan sorus bunu ne meqsedle mene yazmisdir Bundan sonra Babek oz ogluna bele cavab yazdi Eger sen menim ardimca gelseydin oz sulalenin varisi olardin ve vereselik sene kecerdi bir nece gun bundan evveledek sen menim oglum sayilirdin Lakin indi senin fahise ananin exlaqsizligi mene aydin oldu Ola biler men bu gunden sonra az yasayim lakin menim ustumde padsah melik adi vardir ve harada olsam ya da menim baremde harada ne deseler men padsah olaraq qaliram Sen ise ele bir cinsden emele gelmissen ki ondan bir nefer leyaqetli adam cixmamisdir ve men ucadan hamiya deyirem ki sen menim oglum deyilsen cunki qirx gun alcaq kole kimi omur surmekdense bir gun rehber kimi yasamaq yaxsidir Bele bir redd cavabi Afsinin xosuna geldi cunki Babekle danisiqlarindan xelifenin xeberi oldugu haqqinda subhelenmeye basladi O Babeki ve onun yoldaslarini axtarmagi davam etdirmek haqqinda serencam verdi Babek azuqesi qurtaranadek Azerbaycandan Ermene geden derede gizlenirdi Babekle birlikde onun iki qardasi Muaviye ve Abdullah anasi Ibnet el Kelendaniyye adli sonuncu arvadi ve bir nece xidmetci onun yaninda idi Yeqin ki Ibnet el Kelendaniyye Sunik knyazi Vasakin qizi idi ve Babek Vasaka ereblere qarsi komek edenden sonra onun qizi ile evlenmisdi Babek 828 ci ilde erebleri darmadagin etdikden sonra onun Vasakin qizi ile evlendi ve oz hakimiyyetini bu vilayete Sunike de samil etdi Babekin mehz bu arvadi onu dile tutmusdu ki Bizansa qacmaq ucun yolu onun veteninden salsin Babek ve onunla gedenler hec subhelenmirdiler ki onlari teqib edib gudurler yolda dincelmek ucun bir yerde dayandiqlari zaman Afsinin gonderdiyi deste gozetcilerin isaresi ile onlara hucum etdi Babek Abdullah ve xidmetcilerden biri qacib aradan cixdilar Muaviye Babekin arvadi anasi ve qalan xidmetciler ise ele kecdiler Babek ile qardasi gizlice cox yol getdiler nehayet acliq onlari vadar etdi ki aciq yola cixsinlar Bir ekincini gorende erzaq elde etmek ucun xidmetcini onun yanina gonderdiler Bu yerden bir az arali serhed qarovulxanasi var idi ve hemin vilayetin Sekinin hokmdari knyaz Sehl ibn Sumbatin muhafize destesi burada kesik cekirdi Buraya gelen Sehl vaxtile umumi menafeyi bir olan Babeki tanidi Babekin Bizansa getdiyini oyrenen Sehl onu oz qalasina devet ederek dedi Bu senin oz evindir ve men senin nokerin Bu qisi burada qal sonra ne edeceyini qet edersen Ac ve yorgun olan Babek Sehlin sozlerine inandi ve onun teklifi ile razilasib dedi Menim ve qardasimin bir yerde qalmagimiz yaxsi deyildir cunki birisi ikimizden birinin izine duserse o birisi sag qalar Men senin yaninda qalaram qardasim Abdullah yanina geder cunki neler ola bileceyini bilmirik bizim ise sulalemizi davam etdire bilecek xelifimiz yoxdur Et Teberi III seh 1223 1224 Sehl Afsine xeber verdi ki Babek onun yanindadir bir nece gunden sonra ise Sehlin duzeltdiyi ovda Babek tutuldu Sehl ona gore bele etmisdi ki Babekin tutulmasinda ondan subhelenmesinler Az sonra Afsinin telebine gore ibn Istifanus Babekin qardasi Abdullahi da teslim etdi Sehl ibn Sumbat oz seyine gore saraydan xelife sarayindan boyuk mukafat aldi Ermenistan Iberiya ve Albaniya uzerinde ali hakimiyyet ona verildi o da butun bu yerlere padsah kimi hokmranliq etdi Afsin Babekin ve onun qardasinin esir alindigini Motesime xeber verdi xelife onlarin paytaxta getirilmesi ucun emr verdi Afsin Iraqa qayitmaga hazirlasarken Babeke dedi Men seninle Iraqa yola dusmek niyyetindeyem buna gore Azerbaycan torpaginda istediyin seye axirinci defe baxa bilersen Babek bele cavab verdi Men oz seherime baxmaq isterdim 837 ci il Babek dagidilmis ve yandirilmis Bezze baxdiqdan sonra Berzende Afsinin yanina getirildi Babek ve onun qardasi 838 ci il 4 yanvarda Samarraya getirildiler Mesudinin dediyine gore xelife Babekin esir alindigini xeber alan kimi onu sevinc burudu ve o oz sevincini aciq bildirdi Qelebe Babek uzerinde qelebe haqqinda olkenin her yerine xeber gonderildi Babek muxteser dindirilenden sonra saqqalandi onun basi ehalini qorxutmaq ucun Xorasana gonderildi bedeni ise Samarrada asildi Orta esr menbelerine gore Babek ve onun ardicillari ekseriyyeti qadin ve usaq olmaqla 255 mine yaxin dinc sakini qetle yetirmisler Xurremiler uzerindeki qelebe Xilafet ucun asan bir is olmadi Bunun ucun esasen oz yuksek doyus keyfiyyetlerine gore ereblerden ferqlenen turk herbi birlesmelerin seferberliye alinmisdi Bundan elave Babekin usyanini yatirmaqda Xilafet qosunlari ile birlikde ermeni naxararlari da oz qosunlari ile istirak edirdiler Babekin rehberliyi ile xurremilerin usyani Azerbaycan tarixinde en parlaq sehifelerden biridir M Kazimbeyin sozlerine gore Abbasiler xilafetinde xalq usyanlarinin muveffeqiyyetleri qisamuddetli ve kecici olsa da heyretli idi Babekin usyani muveffeqiyyetsizliye ugramasina baxmayaraq Xilafetin simal vilayetlerinde yasamis xalqlarin suurunda derin iz buraxdi Babekin ardicillari IX esrin axirinadek Xilafetde bas veren butun yeni usyanlarin ozeyi oldular Xurremilerden bir coxlari X esrde ismaililerin tebligatina uydular ve tesadufi deyildir ki Iranin simalserq ve simal qerb Xezer denizi sahili ve Kuhistan rayonlari sonralar xurremilerin ardicillari olan dayagi oldu Babek bir hokmdar kimiEnenevi tarixsunasliqda Babekin sade xalq kutlelerinin menafelerinin mudafiecisi olmus bir usyanci kimi gosterilmesi sovet tarix konsepsiyasinin teleblerinden ireli gelen bir baxis idi ve bu gun musteqil Azerbaycanda tarix elminin inkisaf yoluna qedem qoymasi bir cox diger meseleler kimi bu probleme de yeni baxis sergilemeyin zeruri oldugunu ortaya qoyur Elbette ne cur teqdim olunmasindan asili olmayaraq Babek Azerbaycan tarixinin en sanli sehifelerine oz ismini qizil herflerle yazmis bir tarixi sexsiyyet ve xalq qehremanidir Lakin her bir tarixi sexsiyyete obyektiv qiymet vermek onun heyat ve fealiyyetini mubarize amallarini her hansi ictimai qurulusun telebleri cercivesinde yox mehz tarixi heqiqetlerin berpasi dusuncesi ile obyektiv tedqiq etmek lazimdir Babekin heyat ve mucadilesinin bir dovlet bascisi seklinde indiyedek arasdirilmamasi muxtelif sebeblerle izah oluna biler Bu yonde ayri ayri arasdirmacilarin fikir ve teklifleri olsa da Azerbaycan tarixinin IX yuzillik dovrunde movcud olmus dovlet qurumlarimizin adlari sirasinda Xurremiler dovletinin ismi kecmir En baslica sebeb elbette ki Babek barede sovet tarixsunasliginin xususi konsepsiyasinin olmasidir Babeke sinfi qehreman donu geydirmeye calisan bu konsepsiya elbette ki Azerbaycanin musteqil milli dovletcilik tarixine hansisa Xurremiler dovleti kimi bir faktoru elave etmeye imkan vere bilmezdi Bu baximdan Xurremiler herekatinin netice etibarile hec bir dovletden asili olmayan musteqil bir dovletin qurulmasina getirib cixarmasi ve Babekin de 22 il erzinde bu dovletin ilk hokmdari olmasi ferziyyesine diqqetden kenarda qalmis bir sira obyektiv tarixi faktlarin gozu ile baxmaqda dusunurem ki boyuk fayda vardir Babekin bir dovlet bascisi olmasi faktini ortaya qoyarken her seyden evvel erken orta esrlerde tarix sehnesinde olmus her hansi bir tarixi dovletin movcudlugunu tesdiqleyen en baslica amilleri nezerden kecirmeye ve bunlarin Babek dovru Azerbaycaninda ne derecede eks olundugunu tehlil etmeye ehtiyac var Her hansi bir tarixi dovletin mueyyen erazilerde quruldugunu esasen asagidaki amiller tesdiq ede biler xalqin yekdil iradesini ifade eden kutlevi xalq usyani isgalci quvveye qarsi milli azadliq herekati dalgasinin ve ya kutlevi etirazin teskilini heyata keciren quvvenin varligi konkret eraziler uzerinde usyan yaxud herekat rehberliyinin davamli nezareti konkret idareetme orqaninin fealiyyetinin movcudlugu dovletcilik atributlarinin bayraq taxt tac mohur pul sikkesi ve s atributlarin movcudlugu nezaret edilen erazilerin baskendinin olmasi nezaret edilen erazilerin qorunmasi missiyasini dasiyan ordunun varligi tarixi menbelerde hemin erazilerde dovlet qurumunun ve onu idare eden hokmdarin varligini soylemeye esas veren melumatlarin movcudlugu sozugeden erazileri idare eden sexsin diger xarici dovletlerin hokmdarlari ile elaqeler qurmasi idare eden sexsin idareetme sahesindeki emeli fealiyyetinin movcudlugu Bunlari sadaladiqdan sonra Babek dovru Azerbaycaninda adlari cekilen amillerin mutleq ekseriyyetinin var oldugunu cekinmeden qeyd ede bilerik Ereb imperializmine qarsi Azerbaycan xalqinin baslatdigi ve Hurremilik terefdarlari terefinden yonlendirilen xalq azadliq herekatinin onderi olmus Babekin Bezz adli paytaxt seheri ordusu serkerdelerden ve qosun boluklerinin bascilarindan ibaret Herbi Sura adli idareetme orqani Al rengli bayragi uzun muddet 22 il 5 ay erzinde nezaret etdiyi konkret eraziler vardi Bundan elave Babek ayri ayri vilayet ve seherlere valiler teyin edir dovletin temeline zidd yonumlu usyan ve qiyamlari yatirdir Bizans imperiyasi ile elece de Abbasiler xilafetinin bas serkerdesi Afsin Hidr ibn Kavusla ve Teberistan valisi Mezyarla resmi sekilde mektublasirdi Aydin meseledir ki Babekin tarixde hokmdar kimi teqdim olunmasi sovet hakim konsepsiyasindan cox cox once onu seviyyesiz ve quldur birisi kimi gostermeye calismis Abbasiler sarayinin maraqlarina zidd idi Bu baximdan xilafet sarayinin tarixcileri oz eserlerinde Babeki daha cox bir qiyamci kimi gostermekle onun mucadilesinin bizim ucun ehemiyyetini kiciltmeye calisirlar bununla yanasi bir cox eserlerde Babekin esl nesebi hansi nesilden olmasi barede genis muzakireler acib fikirler soyleyirler Adi bir qiyamcinin yaxud usyan bascisinin esil necabetinin bu qeder genine boluna tehlil edilmesi elbette ki anlasilmaz ve subhe yaradandir Qedim tarixi menbelerde mueyyen erazide konkret dovlet qurumunun ve onu idare eden hokmdarin varligini soylemeye esas veren melumatlarin movcudlugu meselesine gelince bu haqda menbelerde kifayet qeder melumatlar vardir ki bu gunedek diqqetden kenarda qalmisdir Bu melumatlari bolusmeye o sebebden ehtiyac vardir ki enenevi tarixsunasliq IX yuzilliyin ilk yarisinda Azerbaycan erazilerini sadece muveqqeti olaraq Abbasilerin nezaretinden kenarda qalmis ve hec bir idareetme mexanizmine malik olmayan torpaqlar kimi gostermeye calismisdir Buna gore de menbelerde diqqeti celb eden bir sira muhum melumatlari bir daha incelemek lazim gelir Bize gore Babekin hokmdar oldugunu soylemeye esas veren daha onemli menbe melumatlari onun ozunun dilinden soylenen fikirlerin eks olundugu melumatlardir Bizler ucun Abbasi saray tarixcilerinin yaxud onlarin melumatlarini qeydsiz sertsiz obyektiv qebul ederek onlara istinad etmis diger tarix yazarlarinin fikirlerinden daha cox Babek Xurreminin ozunu hansi meqamda gormesi muhum ehemiyyet kesb edir Cunki Abbasiler yox mehz Babek Xurremi bizim tarixi qehremanimiz ve dahi sexsiyyetimizdir Menbelerde bununla bagli bir sira maraqli melumatlara rast gelinir Teberinin Terix er rusul ve l muluk adli eserinde Babekin Bezz qalasini terk edib Araz vadisindeki meselikde oldugu zaman oglundan gelen mektuba verdiyi cavabda bu cumlelere yer verilib Belke de men bu gunden sonra cox yasamadim amma men hokmdar adini dasiyiram ve men harda olsam yaxud menim baremde harada ne danissalar yene de men hokmdar olaraq qaliram Z Bunyadovda Babekin bu mektubundaki hokmdar kelmesi padsah ve sah olaraq qeyd olunub Sozugeden mektubda diqqeti celb eden daha bir meqam Babekin ozunu konkret bir sulalenin banisi olaraq gormesi ve oglunun varislik huququndan danismasidir Sen menim yolumla getseydin ve oz sulalenin varisi olsaydin onda varislik sene kece bilerdi onda bir nece gun qabaq sen heqiqeten menim oglum sayilirdin Eyni sulale meselesi ve Babekden sonra onun varisinin kim olmasi ile elaqedar Teberinin adikecen eserinde daha bir yerde maraqli melumata rast gelinir Sehl Sumbatla etdiyi sohbetde Babek bununla bagli oz narahatligini dile getirir ve melum olur ki Babekin ogul ovladlarinin bir coxu idareetmede nasi digerleri de azyasli olduqlari ucun Babek Bezz qalasinin suqutundan sonra qardasi Abdullani oz yerine varis teyin etmek fikrinde idi ve mehz bu sebebden onu qorumaq meqsedile Abdullani Beyleqan hakimi Ebu Musa Yesainin Istifanusun yanina gonderir Menbede bu haqda melumat asagidaki sekilde verilmisdir Yaxsi olmaz ki men ve qardasim bir yerde qalaq cunki birisi bizlerden birinin izine duserse o birisi salamat qalib yasayacaqdir Men ozum seninle qalacagam qardasim Abdullah ise ibn Istifanusun yanina gedecekdir cunki biz ne olacagini bilmirik ve sonradan bizim sulaleni davam etdire bilecek varisimiz yoxdur Senin coxlu oglanlarin vardir deye Ibn Sumbat ona muraciet etdi Lakin Babek cavab verdi ki onlarin arasinda bir nefer de munasib olani yoxdur buna gore qardasini inandigi ibn Istifanusun qalasina gondermeyi qerara almisdir Babekin bu sitatdaki sozlerinden aciq aydin gorulur ki o ozunu musteqil dovletin hokmdari hesab edir ozunden sonra hokmdar sulalesinin varisinin kim olacagini dusunurdu Ebu Mehemmed Ehmed ibn Esem El Kufinin Kitab el Futuh adli eserinde Babekin ogluna yazdigi cavab mektubunda onun meshur kelami asagidaki sekilde qeyd olunub Babek oglunun mektubu ile tanis olandan sonra mektubu getirenin boynunu vurdu Xelifenin fermanini ise hec acmayib sinesi uste qoydu ve ikinci elciye dedi Oglumun yanina get ve bu sozleri ona catdir bir gun hokmdar kimi yasamaq qirx il qul qalmaqdan daha yaxsidir Burda Babekin ozunu hokmdar qisminde gormesi asanliqla anlasilir Qeyd edek ki Teberide hemin kelam qirx il miskin qul kimi omur surmekdense bir gun aga kimi yasamaq daha yaxsidir formasinda eks olunub Babekin bir hokmdar oldugunu soylemeye esas veren daha bir muhum fakt Abdurrehman ibn Ebu Bekr Celaleddin es Suyutinin Celaleddin Esyutinin Terix ul xulafe adli eserinde eks olunmusdur Tarixci alim Z Bunyadov oz eserinde Suyutinin 837 ci ilde Motesim Azerbaycan padsahini melikini esir almisdir deye yazdigini bildirir Seid Nefisi oz eserinde Babekin hokmranliq etdiyi eraziler den danisir ve bu erazilerin cografi tesvirine yer verir Tesvirden sonra tedqiqatci alim Babekin genis bir erazide hokmranliq etmesini qeyd edir Hokmdarliq ve hokmranliq arasinda leksik semantik ferqler olsa da bu sitat oz ozluyunde Babekin kifayet qeder genis bir eraziye kifayet qeder uzun bir muddet erzinde nezaret etdiyini ve bu erazilerde oz idarecilik qayda qanunlarini tetbiq etdiyini tesdiqleyir Menbelerin melumatlari ile yanasi Babekin hokmdar oldugunu subut eden diger meqamlara da diqqet celb etmekde fayda vardir Bu meqamlar uzerinde tarix sahesinde bu gunedek mueyyen sebeblerden sistemli is aparilmamisdir bununla beraber bu faktlarin ciddi ferziyyeler ireli surmek ucun kifayet qeder esas verdiyini mutleq qeyd etmeliyik Evvela onu bildirmek lazimdir ki Babekin coxlu sayda celladinin olmasi barede bir sira menbelerde o cumleden Teberinin Terix er rusul ve l muluk Nizamulmulkun Siyasetname Hemdullah Mustovfinin Tarixi qozide Qazi Ehmed Geffarinin Nigaristan Fesih Herevinin Mucmeli fesih eserlerinde habele Zinet el mecalis eserinde melumatlar verilib hetta Fuzuni Astarabadinin Kitabi Buheyre eserinde Babekin celladlarinin sayi iyirmi nefer gosterilib Siradan bir usyan bascisinin bu qeder celladinin olmasi hec bir mentiqe sigmir verilen melumatlardan aydin olur ki Babekin idareetmesinde konkret mehkeme ve ceza mexanizmi de olmusdur Eks teqdirde bu qeder cellada da ehtiyac olmazdi Bu fakt oz ozluyunde Babekin bir musteqil dovletin hokmdari oldugunu tesdiqleyir Babekle bagli bu gunedek aparilmis tedqiqatlarda diqqetden demek olar ki kenarda qalmis daha bir fakt Babekin heremxanasinin olmasi faktidir Sovet dovrunde melum sebebden bu faktin uzerinden sukutla kecilmisdir Tarixi menbeler onun arvadlarindan ikisi Bezz qalasinin sahibi olmus Sehrek oglu Cavidanin dul qalmis qadini ve Sunik knyazi Vasakin qizi Ibnet el Keldaniyye barede daha etrafli melumat verir S Nefisi qeyd edir ki Gorunur ki onun Babekin bir nece arvadi var imis Yazildigina gore Samireye aparilan esirler icerisinde bir nece qadin varmis ki Babekin arvadlari hesab olunurdular Imadeddin ibn Kesir El bidaye ve n nihayet adli eserinde Babekin Afsin terefinden ele kecirilen aile uzvleri barede bunu yazir Onun Babekin on yeddi oglu ve ozu ile ogullarinin arvadlarindan iyirmi uc nefer qadin ele kecmisdi Ele bu yerdece onu da qeyd etmek lazimdir ki Babekin 827 ci ilde Sunik knyazi Vasakla qohum olaraq onun qizini almasi fakti eslinde Babekin hokmdar statusunu tesdiqleyen bir hadise kimi deyerlendirile biler Her halda IX yuzillikde Sunik vilayetinin hakimi kimi bir adamin en azi esilzadelik meyarlari baximindan adi bir usyan rehberine qiz verib qohum olmasi o qeder de tez tez bas veren hadise deyildi Demeli en azi Sunik ve diger Qerbi Azerbaycan erazilerinde Babek adi bir usyan bascisi yox mehz hakim hokmdar qisminde qebul olunurdu Daha bir meqam pavlikianlarin usyaninin yatirdilmasi meqsedile Babekin quzey Azerbaycan erazilerine qosun cekmesidir ki bu fakta da diqqet yetirmek lazim gelir Bele ki bu usyanin yatirilmasi ucun Alban Alpan knyazlari ozleri Babeke muraciet ederek ondan yardim istemis yalniz onun bu isi hell ede bileceyini bildirmisdiler Azerbaycan tarixinde bele bir hal gorulmeyib ki bir hokmdar yaxud vilayet hakimi oz erazilerinde cixan usyani yatirtmaq ucun basqa bir usyancini oz desteleri ile birlikde devet etsin Burdan aydin olur ki hem Sunik knyazi Vasak hem Beyleqan hakimi Ebu Musa Yesai hem de diger Alban Alpan hakimleri ve feodallar Babeke ozlerinden daha yuksek meqama sahib hokmdar statusunda olan bir insan kimi yanasirdilar Babekin bir hokmdar kimi atdigi addimlar arasinda onun 827 828 ci ilde pavlikianlarin usyanini yatirtmasi ermeni haylarin teskil etdiyi qosunu meglub ederek ermeni din xadimlerini olkenin simal qerbinden qovmasi onlarin emlakina ise od vurub yandirmasi ile yanasi eyni zamanda olkeni isgal etmek niyyetinden el goturmeyen Abbasi xilafetinin ordularina qarsi daha tesirli addimlar atmaq meqsedile Azerbaycan erazilerinden kenarda xilafetin ic bolgelerinde Abbasilere qarsi cixis eden quvvelere destek vermesi kimi faktlar da var 833 cu ilde hicri 218 ci il Isfahan seherinde hurremilerin terefdarlari usyan qaldirdigi zaman xelife Motesim Babekin ordusunun Isfahana gire bileceyinden narahat olaraq qabaqlayici tedbir kimi xilafet serkerdesi Ishaq ibn Ibrahimin rehberlik etdiyi coxsayli xilafet ordusunu Xurremiler uzerine gonderdi hurremiler Hemedan yaxinliginda bu quvve ile doyusde meglub olsalar da Babek taktiki gedis ederek Hurremi ordusunun bir qismini Azerbaycan erazilerinden kenarda yerlesen Isfahan seherini almaq ucun gonderdi Xurremi ordusu Isfahani ereb qosunlarindan temizledi Bu hadise onu gosterir ki Azerbaycanin hokmdari olan Babek artiq xilafetle istenilen formada barisigin ve dinc yanasi yasamagin mumkun olmadigini qebul etmis birbasa xilafetin erazilerine hucuma kecmeyi ve Abbasilerin dovletcilik temellerini sarsitmagi qerara almisdi Bezz qalasinin suqutundan sonra Babeke Abbasi xelifesi terefinden qizil mohurlu ferman gonderilmesi de diqqet yetirilmesi vacib olan bir nuansdir bele ki adi bir usyan bascisina ustelik quvveleri zeifledilmis ve resurslari tukedilmis bir adama qizil mohurlu ferman gonderilmesi aglasigmazdir Xelifenin bu addimi aydin meseledir ki hec de onun Babeke simpatiya ile yanasmasi yaxud asiri humanistlik numayis etdirmesi demek deyildi bu Babekin ozunun ister istemez hokmdar qisminde gorulmesinden ireli gelen addim idi yalniz bir hokmdara bu cur tenteneli sekilde xelife fermani gonderile bilerdi Bu yanasmamizin dogrulugunu Babekin esir alinaraq xilafet paytaxti Samarraya getirilmesi hadisesi de tesdiqleye biler Teberi Terix el rusul ve l muluk eserinde Imadeddin ibn Kesir El bidaye ve n nihayet eserinde Mirxond Belxi Rovzet es sefa eserinde Mesudi Muruc ez zeheb eserinde qeyd edirler ki Babek hokmdarlara mexsus debdebe ile geyindirilmis basina hokmdarlarda tez tez musahide olunan xezle ehate olunmus sis papaq qoyulmus mexsusi bezedilmis olan neheng bir file mindirilmisdi Babekin esir goturulmus oglanlarina xelifenin oz geyimlerini geydirmesini onlarin heresini bir atin beline mindirmesini ve sexsen her bir atin ayagina lel cevahirat baglayaraq onlari analari ile birlikde azad etmesini biz dovlete asi olmus adi bir usyanciya gosterilen nevazis kimi qebul ede bilmerik bu mentiqden kenar olardi Bu addim yalniz hokmdar yaxud esilzade kimi qebul edilen adamin ozune ve ailesine xelife seviyyesinde numayis etdirilen etiket suni de olsa kimi deyerlendirile biler Babekin hokmdar olmasi fikrini destekleyen tedqiqatcilar adeten eks fikirde olanlarin bele bir suali ile uzlesirler Babek musteqil bir dovletin hokmdari olubsa niye 22 il erzinde oz adina pul sikkesi kesdirmeyib Dogrudan da ilk baxisda mentiqli ve maraqli sualdir Lakin bu sualin cavabini vererken ilk novbede onu qeyd etmek lazim gelir ki Babekin esas fealiyyet mekani olan Guney Azerbaycan erazisinde arxeoloji qazintilar aparmaq uzun muddetdir ki Iran hokumetinin icaze vermemesi sebebinden muskule cevrilib Bele oldugu halda hec kim eminlikle deye bilmez ki Babekin bir hokmdar kimi pul sikkesi yox idi Fakti bu cur soylemek lazimdir ki muxtelif manee ve engeller ucbatindan guney Azerbaycan erazilerinde elelxusus Bezz nahiyesinde arxeoloji qazintilar aparmaq mumkun olmadigina gore bu gunedek Babek Xurreminin adina kesilmis her hansi pul sikkesi hele ki askara cixarilmamisdir Diger terefden Babekin oz adina pul sikkesinin olmamasini da izah ede bilecek uc ciddi sebebi gormezlikden gelmek olmaz bu sebeblere toxunmaq lazimdir 1 Babekin veten torpagini isgaldan qorumaq meqsedile apardigi bitib tukenmeyen savaslar onun xalq ordusu ucun silah elde etmek lokal xarakterli gundelik catisma ve vuruslarin bas vermesi hetta Babek isteseydi bele onun pul sikkesi buraxdirmasina cetin ki imkan vereydi Tekce Afsin Hidr ibn Kavus ve onun coxsayli qosun serkerdeleri ile ayri ayriliqda aparilan gundelik savaslar iki il yarimdan artiq cekib Bundan evvelki xilafet serkerdeleri ile de eyni derecede gergin savaslar yasanib Bu cur gergin bir durumda olan her hansi bir hokmdarin pul sikkesi buraxdirmasi muskul isdir en azi boyuk xerc cekilerek kesdirilen sikkelerin hemin hokmdarin hokmunun islediyi butun erazilerde dovriyyeye buraxilmasi qeder cetin hetta belke qeyri mumkun bir isdir Bu qeder coxsayli isgalci ordularin cavabini vere bilmek ucun kulli miqdarda silah duzeldilmesi lazim geldiyi bir halda Babekin oz adina sikke buraxdirmaq ucun pul ayirmasi aglabatan gorunmur 2 Babekin Islamin sufi yolunda oldugunu bir cox menbeler qeyd edir sufilikde ise insanin sexsi men i arxa plana kecmelidir Bele oldugu halda Babek niye oz adina pul sikkesi buraxdirmali idi ki Islam dunyasinin her yerinde istifade edilen pul vahidi ola biler ki Babek ucun de kecerli olmusdur ve Babek bu cur nece deyerler ikinci dereceli meseleye diqqet ayirmagi artiq hesab etmisdir 3 Babek 14 mart 838 ci il tarixde Samire seherinde vehsicesine edam edildikden ve guya Islamin qeddar dusmeni kimi elan olunduqdan sonra onun oz adina buraxdirmis oldugu pullar da dovriyyeden yigisdirila ve ya musadire oluna bilerdi Deyerini itiren her hansi pul vahidi her halda hec bir dovrde insanlara gerek olmur Nezere almaq lazimdir ki bir ucu orta Asiyada diger ucu Afrikanin simalinda olan bir dovlet her halda onun isgalindan azad olmaq ucun 22 il direnis gostermis bir olkenin Bezz adli boyuk baskend qalasini yerle yeksan ederek xeriteden silibse bu quvve ucun dusmen bir hokmdarin adina kesilmis pul vahidini dovriyyeden yigisdirib musadire etmek ele de cetin bir is deyildi Babekin rehberliyi altinda 816 ci ilden baslayaraq genis vuset almis Xurremiler herekatinin Azerbaycan erazilerine nezareti ele kecirmesi ile faktiki olaraq qurulmus olan Xurremiler dovletinin ideya esaslari esasen Islami yonumlu olsa da ortodoksal Islama yox heterodoks Islama mensub olmaqla Abbasi sarayinin resmi mezhebi olan Moteziliyyeye qarsi idi Ve bu dovletde seriet qanunlari dovletin idare olunmasinda hec de muhum rola malik deyildi Bunu isbatlayacaq kifayet qeder fakt terefimizden Babek ve Hurremilik yalanlar ve gercekler adli kitabda sadalanmisdir Bu gun ortaya daha bir mentiqi sual cixmaqdadir Xurremiler dovletini tarixde ilk turk muselman dovleti olaraq qebul ede bilerikmi ve bunun ucun elde hansi ciddi esaslar vardir Ilk evvel onu bildirek ki tarix elminde ilk turk islam dovleti olaraq Qaraxanlilar dovletinin qebul edilmesi fikri yanlisdir Cunki bundan cox cox evvel Islam xilafetinin tesir dairesinde olan torpaqlarda turk sulalelerinin qurmus olduqlari dovlet qurumlarinin movcudlugu fakti vardir Bu sirada Azerbaycanda IX esrin II yarisindan etibaren siyasi sehneye cixmis olan Sacogullari Saciler dovletini xatirlamaq kifayet eder Lakin Xurremiler herekatinin 816 ci ilden etibaren yeniden vuset alaraq genislenmesi ve qarsisialinmaz quvveye cevrilmesi ile Islam cografiyasinda musteqil bir dovlet qurulmusdur ki bu fakti isbatlayacaq delillerden bezilerini bundan evvel qeyd etdik Bu dovletin temel prinsiplerinin Xurremiler herekatinin ve cereyaninin ideya prinsipleri ile eyniyyet teskil etmesi aydindir ve hec bir subhe dogurmur O zaman Xurremiler herekatinin ideyalarinda en umde yeri tutan prinsiplerin milli tesekkul turk ozunuderki ve islam inancindan ibaret olmasini tesdiqleye bilecek faktlari da demek lazimdir ki Xurremiler dovletinin temel prinsiplerinin turk islam sintezine esaslanmasi tezisinin ciddi esaslara malik olmasi uze cixsin Xurremilerin milliyyetci dunyagorusune sahib olmalarini tesdiqleyen faktlar coxdur lakin bunun en bariz numunesine Ibn Vazeh Yequbinin Tarixi Yequbi eserinde rast gelmek mumkundur Sonra o xelife el Memun nezerde tutulur Hatim ibn Herseme ibn Eyunu Erminiyyeye vali teyin edir O olkeye gelir ve mutezililerle ifrat milliyyetciler arasinda qalmis olur Onlar bir biri ile ele vurusurlar ki az qala mehv olacaqdilar sonra barisirlar Hatim ibn Herseme ele bir nece gun olkede qalmisdi ki ona atasi Hersemenin olum xeberi ve onun nece seraitde olmesi catir Burda sohbet xilafet dovrunde Erminiyye adlandirilan quzey Azerbaycan torpaqlarinda xelife Memun dovrunde hakim moteziliyye cereyaninin terefdarlari ile onlara qarsi etiraz cixislari eden ifrat milliyyetcilerin olduqca sert qarsidurmasindan gedir Ifrat milliyyetci adlanan cinahin mensublarinin mehz Xurremilerden ibaret olmasi tarix yazarlarinin qeydlerinden de aydin gorunmekdedir Eks teqdirde bu cinahin mensublari Xurremilerden ayri bir quvve olaraq daha etrafli ve mexsusi olaraq qeyd olunardi Ibn Vazeh Yequbi ise oz eserinde 212 ci hicri ilinde 827 828 ci illerde bas veren hadiselere ve Xurremilerin fealiyyetine toxunarken bu hadiseni qeyd edir Demeli Xurremiler mehz Azerbaycanin milliyyetci quvveleri idi ki bolgeye nezareti ellerine kecirmis Abbasi ordularini ard ardina meglub etmis musteqil dovlet qurmusdular Babek basda olmaqla Xurremilerin Islam inancina sahib olmalari ve imanli muselmanlar olaraq da Islam adindan sui istifade eden xilafet sarayinin zulmune qarsi cihad etmeleri ile bagli faktlar muxtelif menbe melumatlarina istinad edilmekle Babek ve hurremilik yalanlar ve gercekler adli kitabimda sadalanmisdir Xurremilerin mehz heterodoks Islamin bir qolu olduqlari sozugeden faktlarla oz tesdiqini tapmaqdadir Azerbaycan tarixinde bu cur turk milli ozunuderk mefkuresine esaslanan ve Islamin heterodoksal yonumune uygun prinsiplere dayanan dovlet qurulmasi hadisesine Xurremilerden texminen yeddi esr sonra Sefevi Qizilbas dovletinin qurulmasi doneminde de rast gelinmisdir bu uzden Xurremiler dovletinin ideoloji tereflerini deqiq mueyyen etmek ucun onu sonraki dovrlerle de muqayise etmek ve paraleller aparmaq lazim gelir Azerbaycan Sefevi Qizilbas dovletinin temel prinsiplerinin ozulu hele bu dovlet qurulmamisdan evvel Qizilbaslarin mursidi Seyx Cuneydin ve oglu Seyx Heyderin zamaninda qoyulmusdu Seyx Heyderin teliminin Hurremilik ideyalari ile ne derecede bagli oldugunu ise muxtelif menbelerden bilmek olar Sozugeden menbe melumatlarindan birini bu yazida xatirlamaq meseleye aydinliq getirmeye komek eder Fezlullah ibn Ruzbehxanin fikrince Seyx Heyder oz muridlerine Babekin dini qayda qanunlarini teblig edirdi Burdan bele bir netice hasil ede bilerik ki Seyx Heyder oglu Sah Ismayilin qurdugu Sefevi Qizilbas dovleti oz dini ideya mezmununa gore mehz Babekin qurmus oldugu Hurremiler dovletinin mentiqi davami olmaqla onun temel prinsipleri ile eyniyyet teskil edirdi Yuxarida sadalanan tarixi menbe melumatlari ve bir sira tarixi faktlar onu soylemeye esas verir ki Babek Abbasilerin yurutduyu siyasete qarsi xalq azadliq herekatinin onderi olmaqdan elave hemcinin bu herekatin neticesi kimi bolgede ortaya cixmis turk islam dusuncesine esaslanan musteqil Xurremiler dovletinin de hokmdari olmusdur Menbe muellifleri bu dovletin ismini o sebebden oz eserlerinde qeyd etmemisler ki ilk novbede iqtidarda olan isgalci Abbasi xanedani mensublari bunu yazmagi qadagan etmisler Sonraki yuzilliklerin tarix yazarlari ise Babekin basciliq etdiyi Xurremiler herekati ve Xurremiler dovleti barede yazdiqlari qeydlerde ozlerine eziyyet vermeden sadece olaraq ozlerinden evvelki dovrlerin saray tarixcilerinin qerezli melumatlarina istinad etmeyi daha dogru hesab etmisler Babekin hokmdari oldugu Xurremiler dovleti barede ilk novbede bunlari demek olar ki bu dovlet Azerbaycan turklerinin 816 ci ilde yeniden bas qaldiran milli azadliq herekatinin mentiqi neticesi kimi texminen 820 ci ilde meydana cixmisdir Azerbaycan Xurremiler dovletinin banisi olan Babek Xurreminin konkret erazilerde idareetme sistemine malik olmasi bunu soylemeye esas verir Xurremiler dovletinin temelinde dayanan ideoloji prinsipler turkluk ve heterodoks islam dusuncesi idi dovlet seriet qanunlari ile idare olunmurdu Qonsulari Xezer xaqanligi ile Bizans imperiyasinin tenezzul dovrune tesaduf eden Xurremiler dovleti movcud oldugu 22 il erzinde Islam dini adi altinda Islama tamamile zidd movqe tutan ve ereb imperializmi dusuncesi ile isgal siyaseti yuruden Abbasiler dovletinin davamli tehdid ve mudaxilesi ile bas basa qalmis ozunumudafie meqsedile bu isgalci dovletle arasikesilmeden muharibeler aparmali olmusdur Bu muharibeler zamani Azerbaycan Xurremiler dovletinin ordulari hokmdar Babekin basciligi altinda uzun muddet neinki veten torpaqlarini yadellilerin tecavuzunden qorumus hetta Abbasiler xilafetinin bir sira diger erazileri Xorasan Isfahan Teberistan ve s uzerinde nezareti zaman zaman ele kecirmisdir Bir sira tarixcilerimiz ilk turk islam dovletinin Volqa Bulqarlarinin dovleti olmasi fikrini mudafie etmekdedir Bu fikirde az da olsa heqiqet payi vardir Lakin onu nezere almaq lazimdir ki Volqa Bulqarlarinin dovleti yaranisinda Islam inancina soykenmemisdi sonradan Islam dinini qebul etmekle oz temel prinsiplerinde deyisiklik etmisdi Babekin qurucusu oldugu Xurremiler dovleti ise mehz turkluk ve islam dusuncesi uzerinde qurulmus dovlet idi bu baximdan Xurremiler dovletini cekinmeden ilk turk muselman dovleti olaraq qebul etmek mumkundur Inanmaq olar ki bu semtde aparilacaq gelecek tedqiqatlar Xurremiler dovleti ile bagli daha qaranliq meqamlari uze cixarmaqla yanasi onun turkluk ve Islam prinsipleri uzerinde berqerar olmasi fikrini de mohkemlendirecekdir Babek Xurremi Veten tarixsunasligindaMuasir dovrde heyatin muxtelif sahelerinde bas veren qloballasma ile birlikde milli derketme ve milli kimlik etrafinda muzakirlerin daha intensiv sekil aldigi musahide olunur Milli kimliyin derk edilmesi ucun zeruri faktorlardan biri Veten tarixinin kecmis sehifelerinin derinden suurlu sekilde oyrenilmesidir Mehz bu baximdan tariximizin bir sira sehifeleri daha derinden oyrenilmeli bezi hallarda evvelceden uydurulmus saxta konsepsiyalardan imtina edilmelidir Azerbaycanin ayri ayri tarixi sexsiyyetlerin rolu ile bagli meseleler de bu qebildendir Bu baximdan uzaq ve yaxin kecmisde tariximizin muxtelif merhelelerinde muhum rol oynamis ozunden sonra derin iz buraxmis sexsiyyetlerin fealiyyeti konkret faktlar esasinda yeniden ve daha derinden arasdirilmalidir Azerbaycan tarixinin en muhum merhelelerinden biri onun Ereb Xilafetinin terkibinde oldugu VII IX esrler dovrdur Bu dovrun ozunden sonra en boyuk iz buraxmis sexsiyyeti ise subhesiz Xurremiler herekatinin rehberi Babekdir Xurremiler onlarin rehberleri Ebu Imran Cavidan ve Babek haqqinda tarixi menbelerde bir sira melumatlara rast gelinir Bu herekat haqqinda xususile onun en meshur rehberi sayilan Babek ve onun fealiyyeti haqqinda bir sira Veten ve xarici olke tedqiqatcilar terefinden mueyyen fikirler soylenilmis muxtelif dovrlerde ferqli mulahizeler ireli surulmusdur Azerbaycan tarixcilerinden Z M Bunyadov N M Velixanli ve basqalari oz eserlerinde Xurremiler herekatinin mahiyyeti ve onu rehberi Babekin fealiyyeti haqqinda xususi olaraq behs etmisler Edalet namine qeyd etmek lazimdir ki Babek haqqinda arasdirmalar aparmis tedqiqatclarin boyuk ekseriyyetinin eserlerinin ana xettini Babekin cesur ve yenilmez qehreman obrazi teskil edir Bununla bele onlarin bir coxlarinin eserlerinde bir sira subyektiv yanasmalara yol verilmis Babekin fealiyyetinin yalniz zahiri cehetlerine diqqet yoneldilmis menbelerde rast gelinen melumatlara tenqidi munasibet bildirilmemisdir Maraqli cehet budur ki Sovet hakimiyyeti dovrunde Islam dinini gozden salmaq ucun Babek obrazindan istifade edilirdi ve o Islam dininin qati eleydari kimi qeleme verilirdi Hal hazirda ise eksine Babeki gozden salmaq ucun onun yalniz Islam eleydari olmasi kimi sethi yanasmalar on plana cekilir Elbette her iki yanasma terzi kokunden yanlisdir ve menblerde rast gelinen faktlarin elmi sekilde arasdirilmamasindan qaynaqlanir Diger terefden bu ayri ayri sexslerin sirf ideoloji yanasma terzi ile baglidir Babek ve onun fealiyyeti haqqinda melumatlari esasen erebdilli menbelerden elde etmek mumkundur Lakin bu menbelerde bir sira yalanlara ve adi heqiqetlerin tehrifine yol verilir Diger terefden erebdilli muelliflerin ozleri de bilmeden Babek ve herekat istirakcilari haqqinda bezi heqiqetleri etiraf edirler Babekin tarixi sexsiyyet kimi heqiqi obrazini ilk defe Z M Bunyadov oz monoqrafiyasinda eks etdirmeye calismis ve buna boyuk olcude nail olmusdur O yazir ki tarix elminde Babekiler herekati Abbasiler dovletinin parcalanmasina sebeb olan siyasi quvvelerden biri ve mohtesem xalq herekati kimi teqdim edilir Lakin bu Babekin rehberlik etdiyi herekatin ve Babekin ozunun tarixi rolunu yalniz tehrif edilmis sekilde gosterir IX esrde Azerbaycan xalq kutlelerinin herekatini usyan kimi qiymetlendirmek azdir Bu Azerbaycan xalqinin qudretli azadliq muharibesi idi XatiresiNaxcivan Muxtar Respublikasinin rayonlarindan biri Babekin adini dasiyir Babekin Naxcivan seheri Babek rayonu ve Xacmaz seherinde heykelleri qoyulmusdur Babekin adi Baki ve Gence seherlerinde prospekte verilmisdir 1979 cu ilde Azerbaycanfilm kinostudiyasi Mosfilm kinostudiyasi ile birlikde Eldar Quliyevin rejissorlugu ile Babek haqqinda film cekmisdir 1996 ci ilden baslayaraq her il Babekin dogum gunu kimi qeyd edilen 26 iyun tarixinde Guney Azerbaycanda yasayan Azerbaycan turkleri Bezz qalasina yurus kecirirler Azerbaycan bestekari Aqsin Elizade 1979 cu ilde serefine Babek baletini bestelemisdir Xalq yazicisi Enver Memmedxanli Babek romanini yazmisdir Babek filmi de onun ssenarisi esasinda cekilmisdir Cefer Cabbarlinin Od gelini faciesinin qehremani Elxanin prototipi de Babekdir Azerbaycan yazicisi Taleh Sahsuvarlinin 2009 cu ilde capdan cixan tarixi metaromaninda Babekden behs olunub Akif Eli Babekin serefli mubarizesinden behs eden Azman eserini yazmisdir 2013 EdebiyyatSeid Nefisi Babek Baki 2010 Ziya Bunyadov AZERBAYCAN VII IX ESRLERDE Azerbaycan tarixi 7 cildde II cild Baki 2006 Tomar Babek Baki 1993 Velixanli N M Ereb Xilafeti ve Azerbaycan Baki Azernesr 1993 157 s ISBN 5552010914 Ceyhun Bayramli Babek ve hurremilik yalanlar ve gercekler elmi red V Ziferoglu red A Turan Baki Kitab alemi NPM 2011 452 s Ceyhun Bayramli Tehrif edilmis tarix Babek ve Hurremiler oldugu kimi fars dilinden terc elmi red V Ziferoglu on sozun muel A Isgenderov red A Turan Baki Elm ve Tehsil 2014 256 s Lamiya Kafar zade Voprosy rannesrednevekovoj istorii Azerbajdzhana v angloyazychnoj istoriografii Baku IPO Turhan 2017 248 s Istinadlar Arxivlenmis suret 2014 12 04 tarixinde Istifade tarixi 2011 04 16 Vardapet Vardan Umumi tarix seh 101 Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi Stepannos Orbelian Sunik tarixi XXXIII fesil seh 95 97 Ibn en Nedim Fihrist Leypsiq 1871 s 406 Elsen Ceferov Kimdir eslinde Babek olu kecid IbnTeqriberdi En Nucmi ez zahire seh 577 Azerbaycan tarixi yeddi cildde Baki 2007 II cild Et Teberi III seh 1015 el Mesudi Muruc VII seh 130 Ibn el Esir VI seh 121 P K Zhuze papak i papakizm str 209 210 El Fihrist seh 400 480 Et Teberi III seh 1039 El Yequbi II seh 564 Et Teberi III seh 1070 Et Teberi III seh 1072 1233 El Yequbi II seh 565 Siyasetname seh 225 et Teberi III seh 1101 Ibn Miskeveyh VII seh 463 Et Teberi III 1072 Et Teberi III 1163 1165 Et Teberi III seh 1164 Velixanli N M Ereb Xilafeti ve Azerbaycan Baki Azernesr 1993 s 74 Et Teberi III seh 1165 Et Teberi III seh 1171 Ez Zehebi seh 384 Et Teberi III seh 1232 1233 el Muqeddesi Kitab el bed seh 115 Et Teberi III seh 1195 Ibn el Esir VI seh 169 Et Teberi III seh 1197 Ed Dineveri seh 400 el Yequbi II seh 578 el Mesudi Muruc VII seh 124 el Bagdadi seh 117 Ibn el Ibri seh 241 Et Teberi III seh 1219 el Mesudi Tenbeh seh 124 125 Z M Bunyadov Qala seheri Bezzin yerini mueyyenlesdirmek haqqinda seh 20 21 Et Teberi III seh 1234 Ibn el Esir VI seh 339 Et Teberi III seh 1231 1235 Chronique de Tabari IV p 532 Et Teberi III seh 1235 Ibn el Esir VI seh 310 312 Ebu Seid el Qerdizi Zeyn el exbar Tehran 1333 seh 50 Et Teberi III seh 1220 Et Teberi III seh 1220 1221 Ibn el Esir VI seh 334 Et Teberi III seh 1221 1222 Tarix es Salihi ver 56 Histoire de la Siounie p 95 96 V Minorsky Caucasica V p 504 V Minorsy Studies in Caucasian History p 69 Et Teberi III seh 1223 el Mesudi Muruc VII seh 125 Ibn el Esir VI seh 335 C J F Dowsett p 459 460 Vardan seh 101 Et Teberi III seh 1228 C J F Dowset p 460 El Muqeddesi Kitab el bed seh 117 118 Et Teberi III seh 1232 Et Teberi III Seh 1228 Et Teberi III Seh 1229 El Mesudi Muruc VII seh 126 Et Teberi III seh 1231 el Mekin seh 141 142 Ibn Teqriberdi seh 659 el Mesudi Muruc VII seh 129 130 Et Teberi III seh 1233 el Muqeddesi seh 115 el Mesudi Tenbeh VIII seh 353 Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2007 B Miyr seh 527 Mirza Kazem bek Bab i babidy str 152 G N Sadigni Le Mouvements religieux iraniens p 229 280 B Spuler Iran in fruhis la mis hen Zeit s 200 204 E Bosworth The Rise of the Karamiyyah in Khurasan p 5 Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar tertibci ve redaktor Suleyman Eliyarli Baki Ciraq 2007 s 112 113 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki Serq Qerb 2007 s 335 400 401 Orta esr ereb menbelerinde Azerbaycan tarixine aid materiallar Baki Nurlan 2005 s 58 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki Serq Qerb 2007 s 403 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki Serq Qerb 2007 s 335 Seid Nefisi Azerbaycan qehremani Babek Xurremdin Baki Ornek 1990 s 24 Seid Nefisi Azerbaycan qehremani Babek Xurremdin Baki Ornek 1990 s 30 Seid Nefisi Azerbaycan qehremani Babek Xurremdin Baki Ornek 1990 s 9 Osman Turan Turk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi I II c Istanbul Bogazici Yayinlari 1993 s 122 Seid Nefisi Azerbaycan qehremani Babek Xurremdin Baki Ornek 1990 s 37 Moisey Kalankaytuklu Albaniya tarixi Mxitar Qos Alban salnamesi Baki Elm 1993 s 287 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki Serq Qerb 2007 s 316 Stepannos Orbelian Sunik tarixi XXXIII fesil s 95 97 Moisey Kalankaytuklu Albaniya tarixi Mxitar Qos Alban salnamesi Baki Elm 1993 s 288 316 Seid Nefisi Azerbaycan qehremani Babek Xurremdin Baki Ornek 1990 s 48 Seid Nefisi Azerbaycan qehremani Babek Xurremdin Baki Ornek 1990 s 37 90 91 113 Seid Nefisi Azerbaycan qehremani Babek Xurremdin Baki Ornek 1990 s 106 Abdulkahir el Bagdadi Mezhepler arasindaki farklar El Fark Beynel Firak Ankara Turkiye Diyanet Vakfi Yayinlari 2005 s 206 Seid Nefisi Azerbaycan qehremani Babek Xurremdin Baki Ornek 1990 s 14 18 Abdulkahir el Bagdadi Mezhepler arasindaki farklar El Fark Beynel Firak Ankara Turkiye Diyanet Vakfi Yayinlari 2005 s 207 Ceyhun Bayramli Babek ve hurremilik yalanlar ve gercekler Baki Kitab Alemi 2011 s 392 393 Orta esr ereb menbelerinde Azerbaycan tarixine aid materiallar Baki Nurlan 2005 s 150 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki Serq Qerb 2007 s 358 Bunyadov Z M Azerbaycan VII IX esrlerde Baki Elm 1989 c 213 272 Velixanli N M Bir daha xurremiler babekiler ve onlarin ideya selefleri ve xelefleri haqqinda Azerbaycan Elmler Akademiyasinin Xeberleri Tarix felsefe ve huquq seriyasi 1997 1 4 s 87 97 Bunyadov Z M Azerbaycan VII IX esrlerde s 35 Bunyadov Z M Azerbaycan VII IX esrlerde s 32 Arxivlenmis suret 2017 10 13 tarixinde Istifade tarixi 2010 07 16 Arxivlenmis suret 2022 07 18 tarixinde Istifade tarixi 2010 07 16 http bakitebriz azeriblog com 2010 06 26 guney azerbaycan bezz qalasina yurushe hazirlashir 2 olu kecid 2007 07 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 07 16 Babek incesenetdeBabek film 1979 Dar agaci teatr tamasasi 1986 Babek balet Hemcinin baxBezz qalasi Sehl ibn Sumbat Xurremiler herekatiXarici kecidlerVikisitatda Babek ile elaqedar sitatlar var Vikianbarda Babek ile elaqeli mediafayllar var Oktay Quliyev Natiq Rehimov Babek kimdir Babek filmi Babek Xurremi filmi Guney Azerbaycan Milli herekati Babek qalasina yuruse hazirlasir 2006 10 04 at the Wayback Machine Babekin ad gunu Urmiyada goye fisengler atilib 2008 08 29 at the Wayback Machine Bezz qalasina yurus kompakt diske yazilib 2004 09 16 at the Wayback Machine Iran Guneydeki abideleri ermenilesdirir 2010 06 20 at the Wayback Machine Babek ve Azerbaycan