Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Böyük Hun İmperiyası — Hiung-nu (çin. 匈奴; pinyin: Xiongnu) Türkiyə və Azərbaycan Tarixşünaslığında Böyük Hun İmperiyası vəya Asiya Hun İmperiyası olaraq adı keçir.
| İmperiya | |||
| Böyük Hun imperiyası | |||
|---|---|---|---|
| |||
 Ən böyük sərhədləri (Mete xan dövrü, E.ə. 209 — E.ə. 174) | |||
| | |||
| Ən böyük şəhər | Arxanqay | ||
| Rəsmi dilləri | Hun dili, Monqol dili | ||
| Dövlət dini | Tenqriçilik Şamanizm | ||
| Ərazisi | 4,030,000 km^2 | ||
| İdarəetmə forması | Xaqanlıq | ||
| Sülalə | Luanti sülaləsi | ||
| Dövlət başçıları | |||
| Teqnri Qut (çincə: Tanhu/Şanyü) | |||
| • E.ə. 220 — E.ə. 209 | Teoman Tanhu | ||
| Şanyü | |||
| • E.ə. 209 — E.ə. 174 | Mete xan | ||
| • E.ə. 174 — E.ə. 160 | Laoşan | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Etnik tərkibi
Xunnu e.ə III əsrdən eramızın I əsrinə qədər Asiya çöl zonasını tutan köçəri tayfalardan ibarət olmuşdur. Çin mənbələrinə görə onlar e.ə 209-cu ildə Modun Şanyunun(Mete xan) başçılığı altında imperiya yaratmışdılar. Bu imperiya (e.ə 209–93) müasir Monqolustanın sərhədlərindən kənara çıxırdı. Eradan əvvəl II əsrdə özlərindən əvvəlki əsas qüvvə Yueçji-yə qalib gələndən sonra şərqi Asiya çöl zonası və mərkəzi Asiyada əsas güc halına gəldilər. Onlar Sibir, Monqolustan, daxili Monqolustan, Sintizyan, və Qansu ərazilərində aktiv idilər.
Xunnu dövlətinin əsas milli kimliyi bir çox fərziyələrə yol açmışdır, çünki çin mənbələrində çox az söz, titullar və şəxsi adlar qorunub qalmışdır. Xunnunun etnik tərkibi barədə alimlər multi etnik də daxil olmaqla,monqol,türki ,yenisey ,toxariyan, irani, və ural təklifi irəli sürüblər.Xunnu adı Hunlarla əlaqəli ola bilər, amma bu sübut mübahisəlidir.
Bayrağı
Böyük Hun İmperiyasının bayrağı bənövşəyi fon üzərində sarı Tengri təsvirindən ibarətdir. Hunların etnik bayrağında isə sarı zəmin üzərində əjdaha simvolu var idi. Sarı rəng qədim türk dövlətlərində "dünyanın mərkəzi"ni bildirir. Bayrağın üstündəki əjdaha türk mifalogiyasında güc, qüdrət kimi xüsusiyyətlərlə bircə bir sıra dağıdıcı təbiət hadisələrini təmsil edən şeytani bir varlıq olaraq görülmüşdür. Bundan əlavə Hun Hökmdarı Metenin əjdaha nəsildən gəldiyini deyən bəzi türk rəvayətləri də mövcuddur.
e.ə II əsr Xunnu(Böyük Hun) dövləti və onun qonşuları
E. Ə 209-cu ildə, Xan sülaləsinin əsasının qoyulmasından 3 il sonra, yeni şanyu: Modun Şanyunun başcılığı altında Xunnu güclü bir konfederasiya halını aldı. Bu yeni siyasi birlik onları daha qorxulu dövlətə çevirdi , daha böyük orduların yaradılmasına və daha yaxşı strateji mövqelərdə məşqlər aparılmasına şərait yaratdı. Bu konfederasiyanın yaradılma səbəbi bilinmir. Xunnu ağır işlərdə qul əməyi kimi bir çox çin kənd təsərrüfatı texnikaları işlətməyə, çinlilər kimi ipək geyinməyə, və çin memarlıq üslubunda tikilmiş evlərdə yaşamağa başladı.Hunlar hal-hazırkı Monqolustan ərazisində və Çinin şimali-qərbində həyatlarını davam etdirirdilər. İlk bilinən hökmdarları Mete şanyüdür. Çinlilər önünə keçə bilmədikləri hunların hücumlarının qarşısını almaq üçün "Böyük Çin Divarı" (Çin Səddi) ni inşa etmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu tikili, günümüzdə hələ də bir dünya möcüzəsi olaraq qəbul edilməkdədir. Minq sülaləsi dövründə də yenilənən böyük divarın bir çox qismi sağlamlığı ilə günümüzdə hələ ayaqda qalmaqdadır.
Qurulması
Mərkəzi Asiyada yaranan ilk Türk dövləti olmamışdır. Burada Dinlin, Usun, Saka və s.dövlətlər olmuşdur. Hunlar 21 Türk tayfasının birləşməsindən yaranmışdır. Quruluşu haqqında tutarlı məlumatlar yoxdur. Qəbilə olaraq e.ə. 220-ci ildə Teoman(Tuman) tərəfindən qurulduğu qəbul edilir, çünki daha öncəki qəbilə başçıları haqda məlumat yoxdu. Teomandandan sonra qəbilə konfederasiyasını böyük bir imperatorluğa çevirən Mete şanyüdür. Köçəri bozqır tayfalarını toplayan Mete, İpək yoluna hakim olmaq üçün Çin ilə mübarizə aparmışdır. E.ə. 200-cü illərdə Xan sülaləsinə qalib gəlmişdi. Mete Peteng müharibəsində imperatoru pusquya saldı. 7 gün ac-susuz mühasirədə qalan imperator məcbur olub sülh bağladı. Sülhün şərtlərinə əsasən imperatorun qızı həmişə hun imperatoru ilə evlənəcəkdi.
Mete xaqan bundan sonra Çini sakit buraxsa da, hun tayfa başçıları hələ də hücumlara davam edirdilər. Bundan sonra qılınca əl atmadı. Çünki, ona baş əyməyən bir xalq qalmamışdı. O, eramızdan əvvəl 174-cü ildə vəfat etdi. Onun səltənəti düz üç yüz il-daxili qırğınlar ölkəni dağıdana qədər yaşadı. Metenin, Çini öz torpaqlarına birləşdirməyib, vergi almaq sürətiylə idarəetmə səbəbi, Çinin oturaq həyatı və siyasi təsirindən uzaq durmağa çalışması ilə izah olunur.
Metedən sonra
Metenin ölümündən sonra bir müddət daha gücünü qoruyan dövlət, Çinli şahzadələrlə evlənmə ənənəsi ilə Çinli şahzadələrin casusluq fəaliyyətləri, konfederasiya içindəki tayfalar arasındakı iqtidar mübarizələri, Çinin İpək yolu üzərində getdikcə siyasi nüfuzunu artırması kimi səbəblərlə e.ə. 46-cı ildə Hunlar Şərqi və Qərbi Hunlar adı ilə iki yerə ayrıldılar. Huxanye əyanların dəstəyi ilə üsyan qaldıraraq hakimiyyətə gəlmişdi. Əvvəlki adı Tsihouşan idi. Eramızdan əvvəl 57-ci ildə Hun dövlətində 5 tanhu var idi və hamısı hökmdarlığa iddialı idi. Çuki, Hüge, Utzsi, Yuydi özünü tanhu elan etmişdi. Bu şəxslərin hamısı Mete xaqanın ayrı qadınlardan olan nəvələridi idi. Çuki əvvəlcə Hüge, Utzsi və Yuydinin müttəfiq ordularına qarşı vuruşmağa başladı və məğlub olaraq qaçdı. Yuydi isə Huxanyeyə tabe olduğunu bildirdi. Digər tərəfdən general oğlu Utszini şanyü elan etdi. Utszi öldürüldükdən sonra Huxanyenin yeni rəqibləri baş qaldırdı. Sünsün adlı hun generalı bir şahzadəni şanyü adı ilə hökmdar elan etdi. Daha qərbdə isə Huxanyenin qardaşı Çiçi şanyü özünü hökmdar elan etdi. Çiçi və Günçen ittifaqa girərək Huxanyeni məğlub etdilər. Huxanye öz əyanları ilə qurultay çağırdı, amma əyanlar onun Çin vassallığını qəbul etməsi fikrinə etiraz etdilər. Hun generallarından biri İçjiçzı isə o dövrlərin geridə qaldığını Çinin artıq güclü olduğunu dedi. Huxanye onunla razılaşdı. Huxanye Çinə yola düşdü. 147 ildən sonra ilk dəfə idi ki, Çin imperatoru və tanhu görüşürdü. İmperator ona ordu və ərzaq verərək ölkəsinə göndərdi. Çiçi şanyü bu arada öz dövlətini qurmağa hazırlaşırdı. O, e.ə.36-cı ildə Tanrı dağının şimalını, İssık gölünün ətrafını və Orta Asiyanı tutdu, lakin elə Talas döyüşündə Çin ordusu Çiçini məğlub edərək başını kəsdi. Qərbi Hun dövlətinin paytaxtını tutdular,"ipək yolu" üzərində 50-yə qədər şəhəri talan etdilər.
Qərbi Hunlar, Çiçi idarəsi altında Talas'ın qərbinə hakim oldular. Ağhunların və Avropa Hunlarının qurulmasında əsas rol oynadılar. Qərb Hunluları'nın başında olan Çiçi'nin Çin'ə qarşı verdiyi mücadilədə qısa bir müddət sonra uğursuz olduğu görsənir. Bəlkə də ona görə ki, Çiçi, Çin ilə mücadilədə qədim bozqır müharibə taktikalarını bir kənara qoyaraq bir şəhər qurub oranı qala halına gətirərək müdafiə taktikasına üstünlük vermişdir. Bu onun özünün birinci xətasıdır. Məğlubiyyətində təsirli olan digər xəta isə əmri altında olan əsgərlərə çox sərt davranmasıdır.
Şərqi Hunlar Huxanye idarəçiliyində Talas'ın şərqində eramızın 48-ci ilinədək hökm sürdülər. Hakimiyyət uğrunda mübarizə nəticəsində, eramızın 48-ci ildə Cənub və Şimal Hunları olmaqla ikiyə ayrıldı. Şimal hunları Panu idarəçiliyində Monqol və Sibir düzənlikləri çevrəsində 156-cı ilədək davam etdi. Cənub hunları II Huxanye idarəçiliyində Uyğur hövzəsində və Çinə yaxın bölgələrdə 216-cı ilə qədər davam etdi. Şərqi Hunların şimal və cənub olaraq ikiyə ayrılmasının səbəbi; II Huxanyenin Panudan müstəqil olmaq istədiyidir.
Cənub hunlarının ən son hökmdarı Huçuquan olmuşdur.
Başçıları
- Teoman — Eradan əvvəl 220–209
Şanyülər
| Şanyü adı | Şəxsi adı | illər |
|---|---|---|
| Teoman | — | Eradan əvvəl 220–209 |
| Mete xaqan | — | Eradan əvvəl 209–174 |
| Laoşan | Titzu | Eradan əvvəl 174–161 |
| Günçen | — | Eradan əvvəl 161–126 |
| İçiz | — | Eradan əvvəl 126–114 |
| Uvey | — | Eradan əvvəl 114–105 |
| Uşilu | — | Eradan əvvəl 105–102 |
| Suylihu | — | Eradan əvvəl 102–101 |
| Çudihu | — | Eradan əvvəl 101–96 |
| Huluqu | — | Eradan əvvəl 96–85 |
| Huyandi | — | Eradan əvvəl 85–68 |
| Sülü Çiançü | — | Eradan əvvəl 68–60 |
| Tutsitan | — | Eradan əvvəl 60–58 |
| Huxanye | — | Eradan əvvəl 58–31 |
| Fuculi | — | Eradan əvvəl 31–20 |
| Souse | — | Eradan əvvəl 20–12 |
| Çüyya | — | Eradan əvvəl 12–8 |
| Uçjulyu | — | E.ə 8–13 |
| Syan | — | 13–18 |
| Yü | — | 18–46 |
| Udaydihu | — | 46 |
| Panu | — | 46–52 |
| II Huxanye | — | 48–55 |
| Mo | — | 55–56 |
| Xan | — | 56–59 |
| Di | — | 59–63 |
| Su | — | 63 |
| Çjan | — | 63–85 |
| Süan | — | 85–88 |
| Tuntuhe | — | 88–93 |
| Anqo | — | 93–94 |
| Tunduşi | — | 94–98 |
| Tan | — | 98–124 |
| Ba | — | 124–128 |
| Süli | — | 128–142 |
| Duluçu | — | 143–147 |
| Çüçür | — | 147–172 |
| Tutejoşiçjuçzyu | — | 172–178 |
| Xuçjen | — | 178–179 |
| Çyançü () | — | 179–188 |
| Yufuluo () | — | 188–195 |
| Huçuquan ( və Luanti sülaləsi) | — | 195–215 |
Dövlət idarəçiliyi
Hun dövləti başında olan şəxs "Tanhu" ya da "Şanyü" olaraq çağırılırdı. sözü bir ünvan olaraq "sonsuz genişlik" anlamına gəlməkdədir. Hökmdarlıqda müqəddəslik anlayışı vardı. Hökmdarlığın tanrıdan keçdiyi görüşü vardı. Ölkə, dini adət hökmlərinə görə idarə olunurdu. Şanyünun vəzifəsi, ölkədə dirliyi sağlamaq, ədaləti gerçəkləştirmək, orduya rəhbərlik etmək, məclisi idarə etmək olaraq sıralana bilər. Vəliəhdlik sistemi ailə böyüklüyünə görə idi. Əgər şanyü öldükdə oğlu yetkin deyilsə taxta şanyünün qardaşı keçirdi. Bu qayda Huxanye dövründə dəyişdi. Şanyüdən sonra Sağ və Sol Müdrik şahzadələr gəlirdi. Sol Müdrik şahzadə əsasən bir sonrakı şanyü olurdu. Sonrakı pillədə Sağ və Sol Qulilər, Sağ və Sol Dunqular, Sağ və Sol Kutular gəlirdi.
İmperiyanın qurulduğu ilk illərdə Şanyü Şansinin şimalında otururdu. Sol Müdrik şahzadə Pekinin şimalını, Sağ Müdrik şahzadə isə Şərqi Türkistana qədər olan ərazini idarə edirdi. Zəifləyəndən sonra isə şanyü Orxon çayı sahilində, Sol Müdrik şahzadə Kerulen sahilində, Sağ Müdrik şahzadə isə şəhərində yaşayırdı.
Ordu
Hun ordusu ödənişli deyildi. Hun ordusunda qadın-kişi əsgər sayılır, hər an savaşa hazır gözlənilirdi (ordu-millət anlayışı). Hun ordusunun təməli atlı əsgərlərə dayanırdı. Ordu tümen sisteminə görə təşkilatlanmışdır (10.000 nəfər). İstifadə olunan silahlar: ox və yay idi. Yaxın döyüşdə qılınc, qarğı işlənirdi. Müharibə strategiyası; kəşfiyyat ve yıpratma savaşları olarak iki yerə ayrılırdı. Saxta geri çəkilmə və duran taktiki gedişləri istifadə etdiyi Çin mənbələrindən öyrənilməkdədir.
Hunların mənşəyi
Dilçilikdə ən böyük problemlərdən biri də hunların mənşəyi və dili olmuşdur. 200 ildən bəri davam edən bu mübahisələrdə E. H. Parker, Jan Pyer Abel-Remusat, Julius Klaprot, Kurakiçi Şiratori, Qustav Ramstedt, Annaamriya von Qabeyn və Omelyan Pritsak kimi alimlər Hunların Türklərin kökü olduğunu demişdilər.
Avropa hunları ilə əlaqə
adlarının bənzərliyi, arxeolojik qazıntılarda çıxan sübutlar etibarilə Hunların davamçıları sayılırlar (匈 — Honq). Bu fikri ilk dəfə Fransız tarixçi de Guignes dilə gətirmişdir.
İranlılarla əlaqə
Harold Bailey 1985-ci ildə, Yanoş Harmatta isə 1999-cu ildə Hunların İran dillərindən birini danışdığını irəli sürmüşdü.
Yeniseylilərlə əlaqə
Layoş Liqeti 1900-cü illərdə hunların Yenisey dillərində danışdığını irəli sürdü. 1960-cı illərdə Edvin Pulleyblank,2000-ci ildə isə Aleksandr Vrozin bu fikri dilə gətirdi.
Monqollarla əlaqə
Paul Pelliot və Biambin Rinçen Hunların tamamilə monqollardan ibarət olduğunu irəli sürmüşdü.Hun monqol dilində "şəxs" mənasına gəlir. 2011-ci ildə isə Monqolustan Böyük Hun İmperiyasının qurulmasının 2220-ci ildönümünü qeyd etmişdi.
Qarışıq mənşə
Bir çox alim Hunların tək bir millət olmadığını, təkcə türklərin babalarından ibarət olmadığını düşünürlər.
Yazı sistemi
və eramızdan əvvəl 9000-ci illərdən qalma qaya yazıları, petroqliflər və rəsmlər qalmışdır. Kurqanlarda tapılan arxeoloji qazıntılara görə hunlar Orxon yazısına yaxın bir yazı sistemi istifadə edirdi.
-
![image]()
E.ə. II əsr – Eramızın II əsri, Hun hərfləri (Monqolustan), N. Ishjamts, "Nomads In Eastern Central Asia", in the History of civilizations of Central Asia, Volume 2, Fig 5, p. 166, UNESCO Publishing, 1996,
İstinadlar
- Geng 2005
- "А.Шабалов "Об этнической принадлежности хунну". 2009 (Russian)". 2018-09-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-11.
- Gedikli, Yusuf (2009).
- Adas 2001: 88
- Beckwith 2009: 404–405, nn. 51–52.
- Harmatta 1999: 488
- Jankowski 2006: 27
- Adolphe Bloch. De l'origine des turcs en particuliers des osmanlis. 158–168. 2015-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-11.
- Vaissière 2006
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-11-25.
- Bently, Jerry H., Old World Encounters, 1993, pg. 38
- İkinci Xan Kitabı, C.89, "Cənub Hiung-nu" 79 後漢書 卷八十九 南匈奴列傳第七十九
- Barfield, Thomas J. (1981). "The Hsiung-nu imperial confederacy: Organization and foreign policy". The Journal of Asian Studies 41 (1): 48. JSTOR Arxivləşdirilib 2012-04-14 at the Wayback Machine 2055601 2022-03-17 at the Wayback Machine.
- Ts. Baasansuren "The scholar who showed the true Mongolia to the world", Summer 2010 vol.6 (14)Mongolica, pp.40
- Di Cosmo, Nicola. 2004. Ancient China and its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History. Cambridge University Press.
- Demattè, Paola. 2006. Writing the Landscape: Petroglyphs of Inner Mongolia and Ningxia Province (China). In: Beyond the steppe and the sown: proceedings of the 2002 University of Chicago Conference on Eurasian Archaeology, edited by David L. Peterson et al. Brill. Colloquia Pontica: series on the archaeology and ancient history of the Black Sea area; 13. 300–313. (Proceedings of the First International Conference of Eurasian Archaeology, University of Chicago, may 3–4, 2002.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Boyuk Hun Imperiyasi Hiung nu cin 匈奴 pinyin Xiongnu Turkiye ve Azerbaycan Tarixsunasliginda Boyuk Hun Imperiyasi veya Asiya Hun Imperiyasi olaraq adi kecir ImperiyaBoyuk Hun imperiyasiBayraqEn boyuk serhedleri Mete xan dovru E e 209 E e 174 III esr V esrEn boyuk seher ArxanqayResmi dilleri Hun dili Monqol diliDovlet dini Tenqricilik SamanizmErazisi 4 030 000 km 2Idareetme formasi XaqanliqSulale Luanti sulalesiDovlet bascilariTeqnri Qut cince Tanhu Sanyu E e 220 E e 209 Teoman TanhuSanyu E e 209 E e 174 Mete xan E e 174 E e 160 Laosan Vikianbarda elaqeli mediafayllarEtnik terkibiEsas meqale Hunlar Xunnu e e III esrden eramizin I esrine qeder Asiya col zonasini tutan koceri tayfalardan ibaret olmusdur Cin menbelerine gore onlar e e 209 cu ilde Modun Sanyunun Mete xan basciligi altinda imperiya yaratmisdilar Bu imperiya e e 209 93 muasir Monqolustanin serhedlerinden kenara cixirdi Eradan evvel II esrde ozlerinden evvelki esas quvve Yuecji ye qalib gelenden sonra serqi Asiya col zonasi ve merkezi Asiyada esas guc halina geldiler Onlar Sibir Monqolustan daxili Monqolustan Sintizyan ve Qansu erazilerinde aktiv idiler Xunnu dovletinin esas milli kimliyi bir cox ferziyelere yol acmisdir cunki cin menbelerinde cox az soz titullar ve sexsi adlar qorunub qalmisdir Xunnunun etnik terkibi barede alimler multi etnik de daxil olmaqla monqol turki yenisey toxariyan irani ve ural teklifi ireli surubler Xunnu adi Hunlarla elaqeli ola biler amma bu subut mubahiselidir BayragiBoyuk Hun Imperiyasinin bayragi benovseyi fon uzerinde sari Tengri tesvirinden ibaretdir Hunlarin etnik bayraginda ise sari zemin uzerinde ejdaha simvolu var idi Sari reng qedim turk dovletlerinde dunyanin merkezi ni bildirir Bayragin ustundeki ejdaha turk mifalogiyasinda guc qudret kimi xususiyyetlerle birce bir sira dagidici tebiet hadiselerini temsil eden seytani bir varliq olaraq gorulmusdur Bundan elave Hun Hokmdari Metenin ejdaha nesilden geldiyini deyen bezi turk revayetleri de movcuddur e e II esr Xunnu Boyuk Hun dovleti ve onun qonsulariE E 209 cu ilde Xan sulalesinin esasinin qoyulmasindan 3 il sonra yeni sanyu Modun Sanyunun basciligi altinda Xunnu guclu bir konfederasiya halini aldi Bu yeni siyasi birlik onlari daha qorxulu dovlete cevirdi daha boyuk ordularin yaradilmasina ve daha yaxsi strateji movqelerde mesqler aparilmasina serait yaratdi Bu konfederasiyanin yaradilma sebebi bilinmir Xunnu agir islerde qul emeyi kimi bir cox cin kend teserrufati texnikalari isletmeye cinliler kimi ipek geyinmeye ve cin memarliq uslubunda tikilmis evlerde yasamaga basladi Hunlar hal hazirki Monqolustan erazisinde ve Cinin simali qerbinde heyatlarini davam etdirirdiler Ilk bilinen hokmdarlari Mete sanyudur Cinliler onune kece bilmedikleri hunlarin hucumlarinin qarsisini almaq ucun Boyuk Cin Divari Cin Seddi ni insa etmek mecburiyyetinde qalmislar Bu tikili gunumuzde hele de bir dunya mocuzesi olaraq qebul edilmekdedir Minq sulalesi dovrunde de yenilenen boyuk divarin bir cox qismi saglamligi ile gunumuzde hele ayaqda qalmaqdadir QurulmasiMerkezi Asiyada yaranan ilk Turk dovleti olmamisdir Burada Dinlin Usun Saka ve s dovletler olmusdur Hunlar 21 Turk tayfasinin birlesmesinden yaranmisdir Qurulusu haqqinda tutarli melumatlar yoxdur Qebile olaraq e e 220 ci ilde Teoman Tuman terefinden quruldugu qebul edilir cunki daha onceki qebile bascilari haqda melumat yoxdu Teomandandan sonra qebile konfederasiyasini boyuk bir imperatorluga ceviren Mete sanyudur Koceri bozqir tayfalarini toplayan Mete Ipek yoluna hakim olmaq ucun Cin ile mubarize aparmisdir E e 200 cu illerde Xan sulalesine qalib gelmisdi Mete Peteng muharibesinde imperatoru pusquya saldi 7 gun ac susuz muhasirede qalan imperator mecbur olub sulh bagladi Sulhun sertlerine esasen imperatorun qizi hemise hun imperatoru ile evlenecekdi Mete xaqan bundan sonra Cini sakit buraxsa da hun tayfa bascilari hele de hucumlara davam edirdiler Bundan sonra qilinca el atmadi Cunki ona bas eymeyen bir xalq qalmamisdi O eramizdan evvel 174 cu ilde vefat etdi Onun selteneti duz uc yuz il daxili qirginlar olkeni dagidana qeder yasadi Metenin Cini oz torpaqlarina birlesdirmeyib vergi almaq suretiyle idareetme sebebi Cinin oturaq heyati ve siyasi tesirinden uzaq durmaga calismasi ile izah olunur Meteden sonraMetenin olumunden sonra bir muddet daha gucunu qoruyan dovlet Cinli sahzadelerle evlenme enenesi ile Cinli sahzadelerin casusluq fealiyyetleri konfederasiya icindeki tayfalar arasindaki iqtidar mubarizeleri Cinin Ipek yolu uzerinde getdikce siyasi nufuzunu artirmasi kimi sebeblerle e e 46 ci ilde Hunlar Serqi ve Qerbi Hunlar adi ile iki yere ayrildilar Huxanye eyanlarin desteyi ile usyan qaldiraraq hakimiyyete gelmisdi Evvelki adi Tsihousan idi Eramizdan evvel 57 ci ilde Hun dovletinde 5 tanhu var idi ve hamisi hokmdarliga iddiali idi Cuki Huge Utzsi Yuydi ozunu tanhu elan etmisdi Bu sexslerin hamisi Mete xaqanin ayri qadinlardan olan neveleridi idi Cuki evvelce Huge Utzsi ve Yuydinin muttefiq ordularina qarsi vurusmaga basladi ve meglub olaraq qacdi Yuydi ise Huxanyeye tabe oldugunu bildirdi Diger terefden general oglu Utszini sanyu elan etdi Utszi olduruldukden sonra Huxanyenin yeni reqibleri bas qaldirdi Sunsun adli hun generali bir sahzadeni sanyu adi ile hokmdar elan etdi Daha qerbde ise Huxanyenin qardasi Cici sanyu ozunu hokmdar elan etdi Cici ve Guncen ittifaqa girerek Huxanyeni meglub etdiler Huxanye oz eyanlari ile qurultay cagirdi amma eyanlar onun Cin vassalligini qebul etmesi fikrine etiraz etdiler Hun generallarindan biri Icjiczi ise o dovrlerin geride qaldigini Cinin artiq guclu oldugunu dedi Huxanye onunla razilasdi Huxanye Cine yola dusdu 147 ilden sonra ilk defe idi ki Cin imperatoru ve tanhu gorusurdu Imperator ona ordu ve erzaq vererek olkesine gonderdi Cici sanyu bu arada oz dovletini qurmaga hazirlasirdi O e e 36 ci ilde Tanri daginin simalini Issik golunun etrafini ve Orta Asiyani tutdu lakin ele Talas doyusunde Cin ordusu Cicini meglub ederek basini kesdi Qerbi Hun dovletinin paytaxtini tutdular ipek yolu uzerinde 50 ye qeder seheri talan etdiler Qerbi Hunlar Cici idaresi altinda Talas in qerbine hakim oldular Aghunlarin ve Avropa Hunlarinin qurulmasinda esas rol oynadilar Qerb Hunlulari nin basinda olan Cici nin Cin e qarsi verdiyi mucadilede qisa bir muddet sonra ugursuz oldugu gorsenir Belke de ona gore ki Cici Cin ile mucadilede qedim bozqir muharibe taktikalarini bir kenara qoyaraq bir seher qurub orani qala halina getirerek mudafie taktikasina ustunluk vermisdir Bu onun ozunun birinci xetasidir Meglubiyyetinde tesirli olan diger xeta ise emri altinda olan esgerlere cox sert davranmasidir Serqi Hunlar Huxanye idareciliyinde Talas in serqinde eramizin 48 ci ilinedek hokm surduler Hakimiyyet ugrunda mubarize neticesinde eramizin 48 ci ilde Cenub ve Simal Hunlari olmaqla ikiye ayrildi Simal hunlari Panu idareciliyinde Monqol ve Sibir duzenlikleri cevresinde 156 ci iledek davam etdi Cenub hunlari II Huxanye idareciliyinde Uygur hovzesinde ve Cine yaxin bolgelerde 216 ci ile qeder davam etdi Serqi Hunlarin simal ve cenub olaraq ikiye ayrilmasinin sebebi II Huxanyenin Panudan musteqil olmaq istediyidir Cenub hunlarinin en son hokmdari Hucuquan olmusdur BascilariTeoman Eradan evvel 220 209Sanyuler Sanyu adi Sexsi adi illerTeoman Eradan evvel 220 209Mete xaqan Eradan evvel 209 174Laosan Titzu Eradan evvel 174 161Guncen Eradan evvel 161 126Iciz Eradan evvel 126 114Uvey Eradan evvel 114 105Usilu Eradan evvel 105 102Suylihu Eradan evvel 102 101Cudihu Eradan evvel 101 96Huluqu Eradan evvel 96 85Huyandi Eradan evvel 85 68Sulu Ciancu Eradan evvel 68 60Tutsitan Eradan evvel 60 58Huxanye Eradan evvel 58 31Fuculi Eradan evvel 31 20Souse Eradan evvel 20 12Cuyya Eradan evvel 12 8Ucjulyu E e 8 13Syan 13 18Yu 18 46Udaydihu 46Panu 46 52II Huxanye 48 55Mo 55 56Xan 56 59Di 59 63Su 63Cjan 63 85Suan 85 88Tuntuhe 88 93Anqo 93 94Tundusi 94 98Tan 98 124Ba 124 128Suli 128 142Dulucu 143 147Cucur 147 172Tutejosicjuczyu 172 178Xucjen 178 179Cyancu 179 188Yufuluo 188 195Hucuquan ve Luanti sulalesi 195 215Dovlet idareciliyi Hun dovleti basinda olan sexs Tanhu ya da Sanyu olaraq cagirilirdi sozu bir unvan olaraq sonsuz genislik anlamina gelmekdedir Hokmdarliqda muqeddeslik anlayisi vardi Hokmdarligin tanridan kecdiyi gorusu vardi Olke dini adet hokmlerine gore idare olunurdu Sanyunun vezifesi olkede dirliyi saglamaq edaleti gerceklestirmek orduya rehberlik etmek meclisi idare etmek olaraq siralana biler Veliehdlik sistemi aile boyukluyune gore idi Eger sanyu oldukde oglu yetkin deyilse taxta sanyunun qardasi kecirdi Bu qayda Huxanye dovrunde deyisdi Sanyuden sonra Sag ve Sol Mudrik sahzadeler gelirdi Sol Mudrik sahzade esasen bir sonraki sanyu olurdu Sonraki pillede Sag ve Sol Quliler Sag ve Sol Dunqular Sag ve Sol Kutular gelirdi Imperiyanin quruldugu ilk illerde Sanyu Sansinin simalinda otururdu Sol Mudrik sahzade Pekinin simalini Sag Mudrik sahzade ise Serqi Turkistana qeder olan erazini idare edirdi Zeifleyenden sonra ise sanyu Orxon cayi sahilinde Sol Mudrik sahzade Kerulen sahilinde Sag Mudrik sahzade ise seherinde yasayirdi Ordu Hun ordusu odenisli deyildi Hun ordusunda qadin kisi esger sayilir her an savasa hazir gozlenilirdi ordu millet anlayisi Hun ordusunun temeli atli esgerlere dayanirdi Ordu tumen sistemine gore teskilatlanmisdir 10 000 nefer Istifade olunan silahlar ox ve yay idi Yaxin doyusde qilinc qargi islenirdi Muharibe strategiyasi kesfiyyat ve yipratma savaslari olarak iki yere ayrilirdi Saxta geri cekilme ve duran taktiki gedisleri istifade etdiyi Cin menbelerinden oyrenilmekdedir Hunlarin menseyiDilcilikde en boyuk problemlerden biri de hunlarin menseyi ve dili olmusdur 200 ilden beri davam eden bu mubahiselerde E H Parker Jan Pyer Abel Remusat Julius Klaprot Kurakici Siratori Qustav Ramstedt Annaamriya von Qabeyn ve Omelyan Pritsak kimi alimler Hunlarin Turklerin koku oldugunu demisdiler Avropa hunlari ile elaqe adlarinin benzerliyi arxeolojik qazintilarda cixan subutlar etibarile Hunlarin davamcilari sayilirlar 匈 Honq Bu fikri ilk defe Fransiz tarixci de Guignes dile getirmisdir Iranlilarla elaqe Esas meqale Iran dil qrupu Harold Bailey 1985 ci ilde Yanos Harmatta ise 1999 cu ilde Hunlarin Iran dillerinden birini danisdigini ireli surmusdu Yeniseylilerle elaqe Esas meqale Yenisey dilleri Layos Liqeti 1900 cu illerde hunlarin Yenisey dillerinde danisdigini ireli surdu 1960 ci illerde Edvin Pulleyblank 2000 ci ilde ise Aleksandr Vrozin bu fikri dile getirdi Monqollarla elaqe Paul Pelliot ve Biambin Rincen Hunlarin tamamile monqollardan ibaret oldugunu ireli surmusdu Hun monqol dilinde sexs menasina gelir 2011 ci ilde ise Monqolustan Boyuk Hun Imperiyasinin qurulmasinin 2220 ci ildonumunu qeyd etmisdi Qarisiq mense Bir cox alim Hunlarin tek bir millet olmadigini tekce turklerin babalarindan ibaret olmadigini dusunurler Yazi sistemive eramizdan evvel 9000 ci illerden qalma qaya yazilari petroqlifler ve resmler qalmisdir Kurqanlarda tapilan arxeoloji qazintilara gore hunlar Orxon yazisina yaxin bir yazi sistemi istifade edirdi E e II esr Eramizin II esri Hun herfleri Monqolustan N Ishjamts Nomads In Eastern Central Asia in the History of civilizations of Central Asia Volume 2 Fig 5 p 166 UNESCO Publishing 1996 ISBN 92 3 102846 4IstinadlarGeng 2005 A Shabalov Ob etnicheskoj prinadlezhnosti hunnu 2009 Russian 2018 09 14 tarixinde Istifade tarixi 2020 06 11 Gedikli Yusuf 2009 Adas 2001 88 Beckwith 2009 404 405 nn 51 52 Harmatta 1999 488 Jankowski 2006 27 Adolphe Bloch De l origine des turcs en particuliers des osmanlis 158 168 2015 09 25 tarixinde Istifade tarixi 2020 06 11 Vaissiere 2006 Arxivlenmis suret 2022 03 26 tarixinde Istifade tarixi 2021 11 25 Bently Jerry H Old World Encounters 1993 pg 38 Ikinci Xan Kitabi C 89 Cenub Hiung nu 79 後漢書 卷八十九 南匈奴列傳第七十九 Barfield Thomas J 1981 The Hsiung nu imperial confederacy Organization and foreign policy The Journal of Asian Studies 41 1 48 JSTOR Arxivlesdirilib 2012 04 14 at the Wayback Machine 2055601 2022 03 17 at the Wayback Machine Ts Baasansuren The scholar who showed the true Mongolia to the world Summer 2010 vol 6 14 Mongolica pp 40 Di Cosmo Nicola 2004 Ancient China and its Enemies The Rise of Nomadic Power in East Asian History Cambridge University Press Dematte Paola 2006 Writing the Landscape Petroglyphs of Inner Mongolia and Ningxia Province China In Beyond the steppe and the sown proceedings of the 2002 University of Chicago Conference on Eurasian Archaeology edited by David L Peterson et al Brill Colloquia Pontica series on the archaeology and ancient history of the Black Sea area 13 300 313 Proceedings of the First International Conference of Eurasian Archaeology University of Chicago may 3 4 2002