Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mete xaqan, Mete Şanyü və ya Mete xan (qədim Çin mənbələrində Mao-tun və ya Modun Şanyu olaraq da adlandırılır) (çin. 冒頓單于; E.ə. 234-e.ə. 174) — Böyük Hun İmperiyasının ikinci Tenqri Qutu (şanyüsü). Bəzi tarixçilər onu Oğuz xan hesab edir.
| Mete xaqan | |
|---|---|
| E.ə. 209 – E.ə. 174 | |
| Əvvəlki | Teoman Tanhu |
| Sonrakı | Laoşan xan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | e.ə. 234 |
| Vəfat tarixi | e.ə. 174 |
| Milliyyəti | Hun Türkü |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Atası | Tuman |
| Uşağı | |
| Ailəsi | Şanyü |
Həyatı
Böyük Çin tarixçisi yazır ki, hunlar öz uzun tarixləri ərzində dəfələrlə gah güclənib yekdil, vahid səltənət yaratmış, gah zəifləyib ayrı-ayrı qəbilələrə parçalanmışlar.
Hunların Çin İmperiyası ilə müharibələri o qədər gərgin, o qədər fəlakətli olmuşdur ki, bütün bunlara birdəfəlik son qoymaq üçün imperator Sin Şi Xuandi Çinin şimal sərhədləri boyu 4000 kilometr uzunluğunda, 4 metr enində və 10 metr hündürlüyündə sədd çəkdirmək əmri vermişdir. Həmin sədd bu günə kimi durur. Əslində, bu Çin xalqının zəhmətkeşliyi ilə bərabər Hun cəngavərlərinin qəhrəmanlığına qoyulan abidədir.
E.ə. 220-ci ildə Çin İmperiyasına, hətta digər qonşularına belə xərac verən Hun xaqanı Teomanın heç yuxusuna da girməzdi ki, evində yenicə dünyaya gələn körpə nəinki, yaxın-uzaq qonşularından, hətta böyük Çin İmperiyasının özündən xərac alacaq.
Metenin digər qadından olan doğma qırmızıyanaq qardaşı da vardı. Təəccüblü olsa da Teoman böyük oğlu Meteni deyil, onu taxt-tac varisi etmək istəyirdi. Buman Meteni Yueçjilərə girov göndərib sonra da onların üstünə hücum etmək istəyirdi ki, düşmənlər Meteni öldürsünlər. Lakin bunu hiss edən Metenin at belində əsirlikdən qaçıb gəldiyini görən Buman ona on min atlı bağışlayıb uzaq əyalətlərdən birinə vali göndərir.
Çinlə savaşı
Onun düşmən qəbilə və tayfaları ilə, yaxın və uzaq xalqlarla mübarizəsi e.ə 202-ci ilə kimi davam edir. Mənbələrə görə o 26 xalqı birləşdirib konfederasiyaya qatır.
Nəhayət şərqin ən güclü, mütəşəkkil və döyüşkən ordusuna və möhkəm dövlət strukturuna hökmranlıq edən Mete Çinin hücumuna məruz qalır. Çində bu zaman hakimiyyətə yeni gəlmiş Xan sülaləsi ağalıq edirdi. Bu o qədər güclü səltənət idi ki, hətta indiyə kimi çinlilər özlərini həmin sülalənin adıyla, yəni xan milləti adlandırır. Bu sülalənin başçısı keçmiş çay qayıqçısı idi. Mete imperatoru pusquya salır. 7 gün ac-susuz mühasirədə qalan imperator məcbur olub sülh bağlayır. Sülhün şərtlərinə əsasən imperatorun qızı həmişə hun imperatoru ilə evlənəcəkdi.
Mete xaqan bundan sonra Çini sakit buraxsa da, hun tayfa başçıları hələ də hücumlara davam edirdilər. O, bundan sonra bir daha qılınca əl atmadı. Çünki ona baş əyməyən bir xalq qalmamışdı. Mete e.ə. 174-cü ildə vəfat etdi. Onun səltənəti düz üç yüz il — daxili qırğınlar ölkəni dağıdana qədər yaşadı.
Mete xaqan və hun adətləri
Dunxu tayfaları ilə münasibətlərin dinc yolla tənzimlənməsinin tərəfdarı olan Mete xaqan onların torpaq istəklərinin yolverilməz olduğunu dərk edərək nüfuzlu saray məmurları, ordu başçıları, ağsaqqallar arasında məsləhətləşmələr aparır. Məsləhətləşmələr zamanı torpaq məsələsi ilə bağlı bir sıra ziddiyyətli məqamlar üzə çıxır. Ağsaqqallar xaqana yararsız torpaq sahələri uğrunda qan tökülməsinin yol verilməzliyini vurğulayaraq xaqanı bu işdən vaz keçməyə çağırırlar. Lakin Mete xaqan onların bu təkliflərindən qəzəblənərək bildirir: "Torpaq dövlətin təməlidir, torpaq millətindir və babalarımız onu qan axıtmaqla qoruyublar. Millətin malını isə heç kimə vermərəm. Torpaq istəyənlərin bircə cavabı var: onlarla savaşa girmək. Ona görə də mən əmrimi verirəm: hazırlaşın, düşmən üzərinə gedirik". Belə ki, ilk olaraq böyük hun sərkərdəsi Mete xaqan tərəfindən həyata keçirilən islahatlar da bir növ Törənin möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdi. Mete xaqanın həyata keçirdiyi islahatlar o vaxta qədər mövcud olmuş ənənəvi xalq qanunlarının bir növ rəsmiləşdirilmiş və təkmilləşdirilmiş forması idi. Törə adlandırılan ənənəvi xalq qanunları xüsusilə xalq təfəkkürünə əsaslanan ibtidai qaydalar toplusu idi. Mete xaqan isə bəhs olunan Törə qanunlarını rəsmi dövlət qanunları səviyyəsinə qaldırdı və bu adət-ənənələrin zamanın aramsız həmlələrindən və unutqanlığından bir növ xilas etmiş oldu. Xüsusilə Mete xaqanın idarəçilik sisteminin təkmilləşdirilməsi sahəsində atdığı addımlar birbaşa Törəyə əsaslanırdı. O, idarəçilik sistemində yeni vəzifə bölgüsünü müəyyənləşdirdi. Belə ki, dövlətin həm şərq, həm də qərb bölgəsində şanyüdən sonra gələn ən yüksək vəzifə idi. Adətən, Şərqdəki cuki knyaz şanyünün varisi olurdu. İkinci böyük vəzifə idi. Üçüncü yüksək vəzifə baş sərkərdəyə aid edilirdi. Daha sonrakı pillələrdə və beşinci pillədə isə vəzifəsi müəyyənləşdirilmişdi. Həm şərq, həm də qərb bölgəsinində bütün bu vəzifələr şanyü olan soydan çıxmış əyanların əlində idi və irsi bölgəsi var idi. Vəzifə pilləkənində irəlilədikcə həmin zadəganlar vəzifəsinə uyğun bölgə alırdı. Qədim bozqır qanunlarına görə imperiya iki yerə şərq və qərb bölgələrinə ayrılırdı. İmperiyanın qərb bölgəsi tarduş, şərq bölgəsi isə tölis adlanırdı. Tölis və tarduşlara rəhbərlik edən şəxslər tuqi titulu daşıyırdı. Luanti sülaləsindən olan bütün kişilər tuqi (şahzadə) adlanırdı. Vəzifə bölgüsü ilə yanaşı əsilzadə soyların növbə ilə imperiyanı idarə etməsi haqqında məlumatlar da olduqca maraqlıdır. Bu haqda N.Biçurin yazır: "Mete dövründə 24 soydan üçü (Xuyan, Lan, Süybu) əsilzadə soylar hesab olunurdu. Şanyünün aid olduğu soy soyadını daşıyırdı. Şanyü yalnız bu üç soydan qız ala bilərdi. Deməli, dövlət aparatındakı yüksək vəzifələr bu soyların — zadəgan əyanların əlində idi. Nəzərə alanda ki, vəzifələr irsi idi, bunun nə demək olduğu aydın olur. Çin mənbələrinin verdiyi məlumata görə, Hun İmperiyasında baş hakim yalnız Süybu soyundan olurdu.
Bəzən tarixşünaslıqda Mete xaqan Hun İmperiyası daxilində qanunlar müəllifi kimi qeyd olunur. Əslində bu fikir kökündən yanlışdır. Mete xaqan ölkə ərazisində minilliklər boyu tətbiq olunan və o dövrə qədər qorunub saxlanılan adət və ənənələr toplusunu müasir dillə desək konstitusiya formasına sala bildi və bir növ qanunların hamisi rolunda çıxış etdi. Mete xan dövlət quruculuğu, iqtisadi, hərbi, ailə-məişət və hüquq sahəsində o dövr üçün vacib, mütərəqqi islahatlar həyata keçirmişdir. Tətbiq olunan yeni qanunlara əsasən silahı lüzumsuz yerə qınından çıxaran adam edam edilməli, oğurluq edən şəxsin nəslinin bütün əmlakı müsadirə olunmalı, yol verilmiş kiçik cinayətlərə görə adamın sifətinə çapıq nişanəsi vurulmalı, andını pozan, satqınlıq edən, ordu xidmətindən boyun qaçıran, fərarilik edən, dövlət sirlərini yayan adamlar edam olunmalı idi.
| SƏLƏF Tuman |  | Mao Tun E.ə. 234 - E.ə. 174 | | XƏLƏF Laoşan |
İstinadlar
- Belə bir hipoteza mövcuddur ki, son çin qaynaqlarında 冒頓 bəktuq kimi oxunur və "bаhаdur" sözünü ifadə edir. Bu mülahizəyə Hirth müəlliflik edir. Qriqori Yefimoviç Qrum-Qjimaylo "Qərbi Monqolustan və Uryanxay diyarı" (rus. Западная Монголия и Урянхайский край) adlı əsərinin II cildində bu haqda məlumat verir.
- L.Qumilyov, Hun xalqının tarixi (1960) (rus.)
- Reha Yılmaz "Tariximizdə iz qoyanlar". Bakı: 2008, səh 13.
- Məmmədəli Qıpçaq, səh. 43
Xarici keçidlər
- All Empires: The Xiongnu Empire 2010-01-09 at the Wayback Machine
- The Xiongnu — China Knowledge site
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mete xaqan Mete Sanyu ve ya Mete xan qedim Cin menbelerinde Mao tun ve ya Modun Sanyu olaraq da adlandirilir cin 冒頓單于 E e 234 e e 174 Boyuk Hun Imperiyasinin ikinci Tenqri Qutu sanyusu Bezi tarixciler onu Oguz xan hesab edir Mete xaqanBoyuk Hun imperiyasinin Tenqri QutuE e 209 E e 174EvvelkiTeoman TanhuSonrakiLaosan xanSexsi melumatlarDogum tarixi e e 234Vefat tarixi e e 174Milliyyeti Hun TurkuFealiyyeti siyasetciAtasi TumanUsagi LaosanAilesi SanyuHeyatiBoyuk Cin tarixcisi yazir ki hunlar oz uzun tarixleri erzinde defelerle gah guclenib yekdil vahid seltenet yaratmis gah zeifleyib ayri ayri qebilelere parcalanmislar Hunlarin Cin Imperiyasi ile muharibeleri o qeder gergin o qeder felaketli olmusdur ki butun bunlara birdefelik son qoymaq ucun imperator Sin Si Xuandi Cinin simal serhedleri boyu 4000 kilometr uzunlugunda 4 metr eninde ve 10 metr hundurluyunde sedd cekdirmek emri vermisdir Hemin sedd bu gune kimi durur Eslinde bu Cin xalqinin zehmetkesliyi ile beraber Hun cengaverlerinin qehremanligina qoyulan abidedir E e 220 ci ilde Cin Imperiyasina hetta diger qonsularina bele xerac veren Hun xaqani Teomanin hec yuxusuna da girmezdi ki evinde yenice dunyaya gelen korpe neinki yaxin uzaq qonsularindan hetta boyuk Cin Imperiyasinin ozunden xerac alacaq Metenin diger qadindan olan dogma qirmiziyanaq qardasi da vardi Teeccublu olsa da Teoman boyuk oglu Meteni deyil onu taxt tac varisi etmek isteyirdi Buman Meteni Yuecjilere girov gonderib sonra da onlarin ustune hucum etmek isteyirdi ki dusmenler Meteni oldursunler Lakin bunu hiss eden Metenin at belinde esirlikden qacib geldiyini goren Buman ona on min atli bagislayib uzaq eyaletlerden birine vali gonderir Cinle savasiOnun dusmen qebile ve tayfalari ile yaxin ve uzaq xalqlarla mubarizesi e e 202 ci ile kimi davam edir Menbelere gore o 26 xalqi birlesdirib konfederasiyaya qatir Nehayet serqin en guclu mutesekkil ve doyusken ordusuna ve mohkem dovlet strukturuna hokmranliq eden Mete Cinin hucumuna meruz qalir Cinde bu zaman hakimiyyete yeni gelmis Xan sulalesi agaliq edirdi Bu o qeder guclu seltenet idi ki hetta indiye kimi cinliler ozlerini hemin sulalenin adiyla yeni xan milleti adlandirir Bu sulalenin bascisi kecmis cay qayiqcisi idi Mete imperatoru pusquya salir 7 gun ac susuz muhasirede qalan imperator mecbur olub sulh baglayir Sulhun sertlerine esasen imperatorun qizi hemise hun imperatoru ile evlenecekdi Mete xaqan bundan sonra Cini sakit buraxsa da hun tayfa bascilari hele de hucumlara davam edirdiler O bundan sonra bir daha qilinca el atmadi Cunki ona bas eymeyen bir xalq qalmamisdi Mete e e 174 cu ilde vefat etdi Onun selteneti duz uc yuz il daxili qirginlar olkeni dagidana qeder yasadi Mete xaqanin dovrunde Hun imperiyasiMete xaqan ve hun adetleriDunxu tayfalari ile munasibetlerin dinc yolla tenzimlenmesinin terefdari olan Mete xaqan onlarin torpaq isteklerinin yolverilmez oldugunu derk ederek nufuzlu saray memurlari ordu bascilari agsaqqallar arasinda meslehetlesmeler aparir Meslehetlesmeler zamani torpaq meselesi ile bagli bir sira ziddiyyetli meqamlar uze cixir Agsaqqallar xaqana yararsiz torpaq saheleri ugrunda qan tokulmesinin yol verilmezliyini vurgulayaraq xaqani bu isden vaz kecmeye cagirirlar Lakin Mete xaqan onlarin bu tekliflerinden qezeblenerek bildirir Torpaq dovletin temelidir torpaq milletindir ve babalarimiz onu qan axitmaqla qoruyublar Milletin malini ise hec kime vermerem Torpaq isteyenlerin birce cavabi var onlarla savasa girmek Ona gore de men emrimi verirem hazirlasin dusmen uzerine gedirik Bele ki ilk olaraq boyuk hun serkerdesi Mete xaqan terefinden heyata kecirilen islahatlar da bir nov Torenin mohkemlendirilmesine yoneldilmisdi Mete xaqanin heyata kecirdiyi islahatlar o vaxta qeder movcud olmus enenevi xalq qanunlarinin bir nov resmilesdirilmis ve tekmillesdirilmis formasi idi Tore adlandirilan enenevi xalq qanunlari xususile xalq tefekkurune esaslanan ibtidai qaydalar toplusu idi Mete xaqan ise behs olunan Tore qanunlarini resmi dovlet qanunlari seviyyesine qaldirdi ve bu adet enenelerin zamanin aramsiz hemlelerinden ve unutqanligindan bir nov xilas etmis oldu Xususile Mete xaqanin idarecilik sisteminin tekmillesdirilmesi sahesinde atdigi addimlar birbasa Toreye esaslanirdi O idarecilik sisteminde yeni vezife bolgusunu mueyyenlesdirdi Bele ki dovletin hem serq hem de qerb bolgesinde sanyuden sonra gelen en yuksek vezife idi Adeten Serqdeki cuki knyaz sanyunun varisi olurdu Ikinci boyuk vezife idi Ucuncu yuksek vezife bas serkerdeye aid edilirdi Daha sonraki pillelerde ve besinci pillede ise vezifesi mueyyenlesdirilmisdi Hem serq hem de qerb bolgesininde butun bu vezifeler sanyu olan soydan cixmis eyanlarin elinde idi ve irsi bolgesi var idi Vezife pillekeninde ireliledikce hemin zadeganlar vezifesine uygun bolge alirdi Qedim bozqir qanunlarina gore imperiya iki yere serq ve qerb bolgelerine ayrilirdi Imperiyanin qerb bolgesi tardus serq bolgesi ise tolis adlanirdi Tolis ve tarduslara rehberlik eden sexsler tuqi titulu dasiyirdi Luanti sulalesinden olan butun kisiler tuqi sahzade adlanirdi Vezife bolgusu ile yanasi esilzade soylarin novbe ile imperiyani idare etmesi haqqinda melumatlar da olduqca maraqlidir Bu haqda N Bicurin yazir Mete dovrunde 24 soydan ucu Xuyan Lan Suybu esilzade soylar hesab olunurdu Sanyunun aid oldugu soy soyadini dasiyirdi Sanyu yalniz bu uc soydan qiz ala bilerdi Demeli dovlet aparatindaki yuksek vezifeler bu soylarin zadegan eyanlarin elinde idi Nezere alanda ki vezifeler irsi idi bunun ne demek oldugu aydin olur Cin menbelerinin verdiyi melumata gore Hun Imperiyasinda bas hakim yalniz Suybu soyundan olurdu Bezen tarixsunasliqda Mete xaqan Hun Imperiyasi daxilinde qanunlar muellifi kimi qeyd olunur Eslinde bu fikir kokunden yanlisdir Mete xaqan olke erazisinde minillikler boyu tetbiq olunan ve o dovre qeder qorunub saxlanilan adet ve eneneler toplusunu muasir dille desek konstitusiya formasina sala bildi ve bir nov qanunlarin hamisi rolunda cixis etdi Mete xan dovlet quruculugu iqtisadi herbi aile meiset ve huquq sahesinde o dovr ucun vacib mutereqqi islahatlar heyata kecirmisdir Tetbiq olunan yeni qanunlara esasen silahi luzumsuz yere qinindan cixaran adam edam edilmeli ogurluq eden sexsin neslinin butun emlaki musadire olunmali yol verilmis kicik cinayetlere gore adamin sifetine capiq nisanesi vurulmali andini pozan satqinliq eden ordu xidmetinden boyun qaciran ferarilik eden dovlet sirlerini yayan adamlar edam olunmali idi SELEF Tuman Mao Tun E e 234 E e 174 XELEF LaosanIstinadlar Bele bir hipoteza movcuddur ki son cin qaynaqlarinda 冒頓 bektuq kimi oxunur ve bahadur sozunu ifade edir Bu mulahizeye Hirth muelliflik edir Qriqori Yefimovic Qrum Qjimaylo Qerbi Monqolustan ve Uryanxay diyari rus Zapadnaya Mongoliya i Uryanhajskij kraj adli eserinin II cildinde bu haqda melumat verir L Qumilyov Hun xalqinin tarixi 1960 rus Reha Yilmaz Tariximizde iz qoyanlar Baki 2008 seh 13 Memmedeli Qipcaq seh 43 Xarici kecidler All Empires The Xiongnu Empire 2010 01 09 at the Wayback Machine The Xiongnu China Knowledge siteHemcinin bax Boyuk Hun Imperiyasi